کاربر:H.Ahmadi/صفحه تمرین

مردم، واحد بزرگ اجتماعی، نقش و جایگاه آن در اجتماع و سیاست. مردم در اصل به معنای آدمی و انسان است (دهخدا، 12/18224) که بیشتر به صورت جمع، یعنی مردمان به‌کار می‌رفته است (عمید، 942)؛ اما امروزه همین صورت مفرد نیز بر معنای جمعِ آن دلالت می‌کند (معین، 3/4003). مردم به جماعتی از یک نژاد با یک زبان و سنت و فرهنگ و شرایط اجتماعی گفته می‌شود که ارتباط ظاهری برای نیازهای خود با هم دارند ولی آرمان‌ها و دردهای مشترک، آنها را به هم پیوند نداده و به صورت یک ملت در نیاورده است (مطهری، 14/36 ـ 37)؛ در حالی‌که ملت حقوق طبیعی و مدنی خود را در پرتو اراده عمومی برآمده از جامعه می‌جویند (روسو، 20). ملت در اصل، واژه‌ای عربی و به معنای راه و روشی است که از طرف خدا و توسط یک پیامبر ارائه می‌گردد تا مردم بر اساس آن هدایت و رهبری شوند (جوهری، 5/1821؛ راغب، 773)؛ اما کاربرد واژه مردم در دوران معاصر با مفهوم اصطلاحی «ملت» هم‌پوشانی بسیاری دارد (روسو، 20)؛ زیرا ملت به مفهومی از گفتمان حاکم بر ادبیات سیاسی معاصر در تمدن غربی اشاره دارد که واژه «Nation»، آن را نمایندگی می‌کند (پارسانیا، 73 ـ 74) و برای دلالت بر یک مجموعه انسانی دارای سابقه تاریخی مشترک، قانون، حکومت، باورها و ارزش‌های همسان به کار گرفته می‌شود (شیخ‌شعاعی، 11؛ قاضی شریعت‌پناهی، 1/206 ـ 207). در اندیشه و ادبیات امام‌خمینی هم، واژه‌های ملت و مردم به یک معنا به‌کار رفته‌اند (صحیفه، 1/124؛ 3/229 و 4/435). نقش و جایگاه اجتماعی و سیاسی: انسان‌ها به صورت طبیعی و تجربی دریافته‌اند که برآوردن خواسته‌ها و پاسخگویی کامل به نیازها، تنها در صورتی ممکن است که آنان به زندگی جمعی تن دهند (بارنز و بکر، 418 ـ 419) و از رهگذر هم‌افزایی با دیگران، گستره‌ای فراگیر و مجموعه‌ای گوناگون از نیازهای خویش را پاسخ گویند. زندگی اجتماعی بشر، خواه برآمده از اقتضای طبیعت او باشد (ارسطو، 5؛ فارابی، 114 ـ 117؛ ابن‌خلدون، 1/54 ـ 55)، خواه یک قرارداد اجتماعی برآمده از انتخاب یا اضطرار انگاشته شود (هابز، 138؛ دورانت، 1/28؛ روسو، 24 ـ 25)، از آنجاکه به بهره‌گیری متقابل انسان‌ها می‌انجامد (طباطبایی، 2/206 ـ 207)، نیازمند سازوکاری برای ساماندهی است (جوادی آملی، جامعه در قرآن، 40 ـ 46). مردمان در پرتو این راهبرد عقلانی، به سوی اجتماع و تن‌دادن به پیامدهای آن، مانند پیروی از قانون و نظم (لاک، رساله دوم، 104) و برپایی حکومت و تفویض قدرت به نهادهای آن (منتسکیو، 1/189 ـ 194) رهنمون می‌شوند. هر نظام سیاسی بر بنیان روابط مردم و حکومت استوار است. این روابط و نقشی که نظام‌های سیاسی برای مردم تعریف می‌کنند بسیار گوناگون (وبر، 272) و متغیر (ماکیاولی، 42 ـ 45) است. حکومت در پرتو هنجارهای اجتماعی و برقراری عدالت، از منافع مردم حفاظت می‌کند (تمیمی، 240) و مردم با محدودشدن گستره آزادی‌های طبیعی (کانت، 66 ـ 67؛ بوردو، 41 ـ 42)، بهای منافع حضور در جامعه را می‌پردازند (میل، 191 ـ 192). در چنین ساختاری، رهبران نظام‌های سیاسی تمایل بسیاری برای بهره‌گیری از اقتدار دارند (عالم، 100) و از آنجاکه هیچ انسان آزادی از روی اراده و اختیار حکومت خودکامه را بر نمی‌تابد (بوش، 29)، مردم می‌کوشند تا جایگاه خود را در نظارت بر رفتار زمامداران حفظ و قدرت را مهار کنند (حقیقت، 144) (← مقاله نظارت). فیلسوفان متقدم غربی، برای رأی مردم و جمهوریت جایگاهی در حکومت قائل نبودند و زمامداران را فیلسوفانی ممتازتر از دیگر مردم می‌شمردند (مقیمی، 66 ـ 69)؛ همچنین در قرون وسطا، اعتقاد به شهر خدا و قرائت خداسالارانه از حکومت، هیچ جایی برای اراده یا رضایت مردم در حکومت باقی نمی‌گذاشت. مردم صرفاً ملزم به پیروی بودند و دارای هیچ حقی در مقابل حاکم نبودند (رفیعی، 21 ـ 22). رویارویی با حاکمیت مطلق کلیسا، موجب شد حاکم خود را نماینده مردم و در مقابل آنان متعهد و مسئول بداند و به‌تدریج، مردم به عنوان منبع اصلی قدرت سیاسی معرفی شدند (همان، 26) و جامعه مدنی و سیاسی، مرکز ثقل تصمیمات سیاسی شد. در این دوره انسان به مقتضای قوانین طبیعی، با عنوان فردیت صاحب حقوق سیاسی و شهروندی شد و مردم حق رأی یافتند (مقیمی، 69 ـ 70). جایگاه مردم و نفی و اثبات نقش آنان در برپایی حکومت و مقبولیت و کارآمدی آن، در اندیشه‌ورزی‌های سیاسی و اجتماعی مسلمانان معاصر نیز مورد توجه بوده است (منتظری، 2/297؛ جوادی آملی، ولایت فقیه، 83؛ مصباح یزدی، 54)؛ زیرا حاکمیت دین در جامعه همواره نیازمند حضور اجتماعی مردم و اتحاد آنان بر محور حق است (صلاحی و فتاحی، 109). رویکرد اثباتی درباره نقش و جایگاه مردم، برگرفته از آن دسته از آموزه‌های اسلامی است که هر گونه جدایی میان اجتماع و سیاست را رد می‌کند (هانتینگتون، 336). در همین چارچوب، امام‌خمینی با تکیه بر مبانی فقهی خویش، دیدگاه مردم درباره نظام سیاسیِ مناسب برای جامعه را کاملاً معتبر می‌داند (افتخاری، 80) و تعیین نظام سیاسی (صحیفه، 4/358) و نوع حکومت (همان، 4/362) را به آرای مردم وا می‌گذارد؛ بر این اساس، مشروعیت قدرت در عصر غیبت که به صورت نصب عام مشخص شده است (ولایت فقیه، 50 ـ 51)، در پرتو اراده و رأی مردم معنا پیدا می‌کند (صحیفه، 5/523؛ 11/34 و 14/165) (← مقاله مشروعیت). این رویکرد موجب شد نخستین اقدام امام‌خمینی پس از پیروزی انقلاب اسلامی، پیشنهاد برگزاری همه‌پرسی برای تعیین ساختار سیاسی کشور و اعلام صریح تبعیت از رأی مردم در این مورد باشد (همان، 11/34). اصل ششم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران هم، اداره امور کشور را به آرای عمومی مردم (انتخابات و همه‌پرسی) متکی می‌داند. از نگاه امام‌خمینی، قدرت مردم زمانی که متکی بر نیروی معنوی باشد، بزرگ‌ترین قدرت شناخته شده است (همان، 6/516) و پیروزی همواره قرین قدرت مردمی است (همان، 10/465 ـ 466) (← مقاله پیروزی). ایشان که با شناخت دقیق از مردم ایران و با تکیه بر اخلاق اسلامی، به مردم و اندیشه‌ها و انتظارات آنان کاملاً نزدیک بود (مطهری، 24/166)، تعامل خیرخواهانه با مردم را یک اصل مهم در روابط اجتماعی می‌شمرد و به شیوه‌های گوناگون می‌کوشید تا یکپارچگی و همبستگی را میان مردم نهادینه کند (اطهری، 173) و برای تحقق این شاخص به‌خوبی از فرصت‌ها استفاده می‌کرد؛ از این‌رو همواره به مدیران جامعه اسلامی، اهمیت نظر مردم را یادآوری کرده، تأکید می‌کرد نظر مردم (صحیفه، 17/251) و رضایت آنان (همان، 18/378) را جلب کنند و متوجه نقش و جایگاه مردم در پایداری حکومت باشند (همان، 7/508 ـ 510). ایشان با ترجیح ساختار «جمهوری» برای حکومت و پیشنهاد آن به مردم ایران (همان، 5/181 و 398) (← مقاله جمهوری اسلامی)، ویژگی‌های نظام سیاسی مبتنی بر جمهوریت را بر سر کار آمدن با آرای مردم؛ عمل نکردن برخلاف میل مردم و حفظ مردم می‌دانست (همان، 5/213). با توجه به این ویژگی‌ها و با تکیه بر نگاه ابزاری امام‌خمینی به حکومت و قدرت برای تحقق عدالت و تأمین سعادت مردم (همان، 19/355 و 11/449؛ ولایت فقیه، 62)، ایشان مردم را به بهره‌گیری از این حق شرعی و قانونی خود برای مشارکت در برپایی نظام سیاسی مطلوب (صحیفه، 8/384 و 12/182) و نیز مشارکت در اداره آن تشویق (همان، 10/337 و 15/15 ـ 17، 109) می‌کرد. امام‌خمینی در جایگاه رهبری نظام جمهوری اسلامی، بر این باور بود که حکومت بدون مجوز شرعی مصداق حکومت طاغوت و باطل است و مشروعیت حکومت به تأیید و تجویز شرع مقدس با ولایت فقیه است (همان، 10/221 و 17/133)؛ در عین حال تولّی امور مسلمانان و تشکیل حکومت، به خواست و رأی اکثریت مسلمانان بستگی دارد (همان، 20/459) (← مقاله مشروعیت). ایشان تلاش می‌کرد مفاهیم روزآمدی چون مردم‌سالاری و حکومت را از پایگاه سنت و بر محور آموزه‌های اسلامی تعبیر و تفسیر کند (فاضل قانع، گفتمان اسلام، 49 ـ 50). حقوق و وظایف مردم: بر اساس حدیث پیامبر اکرم(ص) «لایحل مال امرء مسلم الا بطیب نفس منه» (راوندی، 2/33 و 74) که گرفتن مال شخص را بدون رضایت او مطلقاً مجاز نمی‌داند (مکارم شیرازی، 2/327 ـ 328) و با توجه به این ویژگی طبیعی انسان که بدون رضایت او نمی‌توان چیزی را از او گرفت (لاک، جستاری در حکومت، 192)، تشکیل حکومت باید بر اساس رضایت و توافق همگانی مردم باشد (عالم، 181). در چنین نظامی اراده جمعی همواره حاکم است و حرف اول را می‌زند و قدرت زمامدار نمی‌تواند مطلق و بی‌حد باشد (لاک، رساله دوم، 173 ـ 175)؛ زیرا هم با طبیعت انسان در تعارض است (جونز، 2/904)، هم با هدف انسان‌ها از تشکیل اجتماع و تفویض قدرت به حکومت در تناقض خواهد بود (تمیمی، 252). امیرالمؤمنین ‌علی(ع) در سخنان خود، به نقش رأی و خواست مردم در حکومت و نیز نظرات شورای مهاجرین و انصار و اهل حل و عقد اشاره کرده است (نهج البلاغه، ن6، 379 و ن54، 475). باید توجه داشت حق و مسئولیت همواره رابطه‌ای دوسویه‌اند (مطهری، 1/554). امام‌خمینی با تأکید بر حقوق متقابل مردم و حکومت، حضور اجتماعی مردم و مشارکت فعال آنان در زمینه‌های اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی را (صحیفه، 5/155)، هم یک حق می‌شمرد (همان، 4/72)، هم وظیفه اجتماعی و تکلیف شرعی (همان، 15/250 و 17/435)، که بی‌توجهی به آن پیامدهای ناگوار اجتماعی در پی دارد (همان، 21/422)؛ به همین دلیل، ایشان با تأکید بر ضرورت مشارکت مردم و هوشیاری آنان در انتخابات، آن دسته از جریان‌های سیاسی را که مانع حضور فعال مردم بودند، سرزنش می‌کرد (همان، 18/380 ـ 381). از نظر ایشان مردم همان‌گونه که در گزینش زمامدار جامعه، نقش‌آفرین‌اند (همان، 5/436 و 21/371)، در پشتیبانی از حکومت و برای افزایش کارآمدی آن نیز باید مشارکت و مداخله فعال داشته باشند (همان، 18/378 ـ 379)؛ زیرا واقعیت اجتماعی نشان داده است که کارآیی حکومت تنها در پرتو همراهی مردم محقق می‌شود و بدون مردم نمی‌شود کار کرد و موفقیت حاصل نمی‌شود (همان، 16/491). اساساً پشتیبانی مردم (همان، 14/373 ـ 377) و آگاهی و هوشیاری آنان (همان، 13/232) از منابع قدرت در جمهوری اسلامی ایران است و امام‌خمینی حضور مردم را موجب در امان‌ماندن جمهوری اسلامی از آسیب بر می‌شمرد (همان، 16/68)؛ چنان‌که بی‌توجهی مردم نیز از عوامل مهم آسیب‌پذیری کشور است (همان، 13/160). امام‌خمینی فراتر از مشارکت، از مردم می‌خواست تا بر عملکرد برگزیدگان خویش نظارت دایمی داشته باشند و مانع لغزش‌ آنان شوند (همان، 8/5). «نظارت» یکی از مهم‌ترین حقوق دوسویه است. از یک سو، حکومت موظف است تا برای ترویج ارزش‌ها و تعالی ‌اندیشه‌ها، بر جامعه اسلامی نظارت کند و از سوی دیگر، مردم وظیفه دارند تا با نظارت بر سیاست‌گذاری‌های دولت، نظرهای مشورتی خود را برای بهبود جامعه ارائه دهند؛ از این‌رو نظارت از نگاه امام‌خمینی، یک تکلیف الهی و مسئولیت دینی به شمار می‌آید (همان، 5/409؛ 8/5 و 16/21) (← مقاله نظارت) و هیچ‌یک از جایگاه‌های حاکمیتی، خارج از قلمرو نظارت مردم نخواهد بود و همه حق ارزیابی رفتار و کارنامه مسئولان را دارند (همان، 5/409). از دیدگاه ایشان، زمامداری جامعه، امانت و فرصتی برای خدمت‌گزاری به مردم به شمار می‌رود (همان، 18/78) و تصدی جایگاه حکومتی نباید به عنوان یک ارزش، هدف‌گذاری شود (همان، 5/409 و 19/365). اصل هشتم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران هم دعوت به خیر، امر به معروف ‌و نهی از منکر را وظیفه‌ای همگانی و متقابل بر عهده مردم در برابر یکدیگر، دولت در برابر مردم و مردم در برابر دولت‌ می‌داند که شرایط و حدود و کیفیت آن، در قانون معین شده است. افزون بر موارد گفته ‌شده، از نگاه امام‌خمینی از مهم‌ترین حقوق مردم در برابر زمامداران می‌توان به برابری با دولت‌مردان (ولایت فقیه، 131)، پذیرش و عزل حاکمان سیاسی (صحیفه، 3/473؛ 4/442 و 5/401)، نصیحت، طرح اشکال، انتقاد و اعتراض (همان، 4/359؛ 5/409 و 8/5، 487)، رفاه، آسایش و امنیت (همان، 3/518 و 4/201، 441)، آزادی انجام فرایض دینی و مذهبی برای پیروان همه ادیان و مذاهب (همان، 4/359 و 5/424)، آموزش (همان، 6/345)، آزادی اظهار عقیده برای همه ازجمله اقلیت‌های دینی و مذهبی (همان، 4/410 ـ 411)، انتخاب‌شدن و انتخاب‌کردن و آزادی و استقلال کامل در رأی (همان، 5/141 و 432)، ‌‌برخورداری از حریم خصوصی (همان، 17/140 و 267) و آزادی‌های اجتماعی و سیاسی مانند تحزّب، اجتماعات، بیان، قلم، اشتغال و مسکن (همان، 4/266)، اشاره کرد. امام‌خمینی برای تضمین رعایت این حقوق، همواره تذکرات لازم را به دستگاه‌های قانونی کشور می‌داد که صدور بیانیه معروف هشت‌ماده‌ای از آن جمله است (همان، 17/139 ـ 142 و 281) (← مقاله‌ فرمان هشت‌ماده‌ای). پیوند مردم با نخبگان اجتماعی: نخبگان با آفرینش ‌اندیشه در حوزه‌های گوناگون بر رویکرد فکری، فرهنگی و علمی مردم جامعه اثرگذارند (شفیعی، 120) و از گروه‌های مرجع در جامعه به شمار می‌روند. گروه‌های مرجع به مجموعه‌های انسانی برخوردار از پایگاه و نقش‌های ویژه گفته می‌شود که مردم برای داوری یا ارزیابی خود، آنها را معیار و میزان قرار می‌دهند (کوئن، مبانی جامعه‌شناسی، 135) و بر اساس آن، بینش، گرایش و کنش خود را شکل می‌دهند (فاضل قانع، ظرفیت‌های تمدنی، 240). روحانیان و دانشگاهیان دو گروه تأثیرگذار از نخبگان اجتماعی‌اند. الف) روحانیان: روحانیان که یکی از مهم‌ترین مصادیق نخبگان اجتماعی‌اند، در آموزه‌های قرآن کریم نیز به عنوان یک نهاد مورد نیاز جامعه معرفی شده‌اند (توبه، 122). امام‌خمینی معتقد بود عالمان و دانشمندان دین که جانشین انبیا(ع) (ولایت فقیه، 146) و حافظ دین و آموزه‌های اسلام‌اند (صحیفه، 3/203 و 15/366)، نقشی اساسی در خیرخواهی امت (همان، 1/90) و خدمت‌گزاری به مردم (همان، 2/126) ایفا می‌کنند (← مقاله روحانیت). روحانیت در میان شیعیان با تکیه بر اصل فقاهت که پویایی اجتماعی مذهب شیعه را به دنبال داشته است (حسینی‌زاده، 225)، به ‌عنوان یک نهاد دیرپا و مستقل از حکومت‌ها (فراتی، 48)، حضوری گسترده و دایمی در میان مردم و متن جامعه داشته (کشاورز و فرهادی، 86) و در پرتو جاذبه‌های رفتاری و ارتباطی برآمده از آموزه‌های دین (بقره، 83؛ مؤمنون، 96)، همواره پشتوانه و پناهگاه مردم بوده است (ربانی خوراسگانی، 114 ـ 118؛ عنایت، 275). پایگاه مردمی و اجتماعی نهاد روحانیت در آغاز با رهنمود امامان معصوم شیعه و در قالب سازمان وکالت و شبکه‌ گسترده نیابت خاص و عام آنان (جباری، 17؛ اوحدی حایری، 169 ـ 176) بنیان نهاده شد. این نهاد برای مدت‌های طولانی توسط روحانیان به صورت جمعی و در یک ساختار پراکنده منطقه‌ای اداره می‌شد (روحبخش، 120)؛ اما در دو سده اخیر با تمرکز مرجعیت در فقیه اَعلم، نهاد روحانیت نیز با انسجام روزافزون (توال، 45 ـ 46) به حوزه اثرگذاری گسترده‌تری دست یافت (ربانی خوراسگانی، 116؛ عنایت، 279). در روند انقلاب اسلامی ایران، تعامل نهاد روحانیت شیعه و مردم به نقطه اوج خود رسید (مطهری، 24/263 ـ 264) و حضور اجتماعی و نقش انکارناپذیر روحانیت؛ چنان‌که امام‌خمینی خاطرنشان ساخته به دلیل همراهی با صداقت و تعهدی که آنان را از صاحبان زر و زور متمایز می‌کرد، با اقبال مردمی فراوانی روبه‌رو شد (صحیفه، 21/275 ـ 276). بیشترین بهره ارتباطی از طریق پایگاه سنتی مساجد و با تمرکز بر بهینه‌سازی شبکه روحانیان و مساجد به دست آمد (همان، 6/129 و 238؛ اطهری، 178 ـ 179؛ مولانا، 143). پس از پیروزی نیز انقلاب نیازمند تعامل وثیق روحانیت با مردم و حضور اجتماعی آنان بود تا بتوانند مسائل مردم را از نزدیک لمس و درک کنند (مطهری، 24/265 ـ 266) و به عنوان بخشی از بدنه مردمی جامعه، ناظر اجرای بهینه فعالیت‌های اجتماعی و سیاسی در چارچوب آرمان‌های اسلامی باشند (همان، 24/275). امام‌خمینی هم خواستار آن بود که روحانیان بدون دخالت غیر ضروری در امور اجرایی کشور (هاشمی رفسنجانی، انقلاب و پیروزی، 412 ـ 414)، نقش اساسی و بنیادین خود را، یعنی آشناساختن مردم با اسلام و آموزه‌های آن (ولایت فقیه، 149) و پیشگیری از نفوذ و گسترش بدعت‌ها و انحرافات آئینی در میان مردم (صحیفه، 5/389 ـ 390) فراموش نکنند. راهبرد اساسی نهاد روحانیت از نظر ایشان این بود که حوزه‌ها و روحانیت باید نبض تفکر و نیاز آینده جامعه را همیشه در دست داشته باشند (همان) و به رویکردهای نادرستی که خواهان کناره‌گیری روحانیت از دخالت در امور اجتماعی است، توجهی نکنند (همان، 15/13). ب) روشنفکران دانشگاهی: پیوند استوار دانشگاهیان با فرهنگ جامعه، موجب شد امام‌خمینی با توجه ویژه‌ به این گروه‌ها، درباره دست‌اندازی استعمارگران در فرهنگ جامعه مسلمان (همان، 1/390 و 4/91، 134 ـ 135) که روشنفکران را از مردم جدا کرده است (همان، 12/207)، هشدار دهد و خواستار تحول در این گروه‌های مرجع و مردمی‌شدن آنها شود (همان، 6/396 و 10/65، 72 ـ 73). ایشان همچنین از دانشگاهیان و روشنفکران دعوت کرد در جهت اهداف خیزش مردمی و اسلامی تلاش کنند (همان، 3/475) و دوشادوش مردم برای سازندگی و پیشرفت کشور بکوشند (همان، 8/179 و 21/157) (← مقاله روشنفکری). شکست نهضت مشروطه و تجربه دوران پهلوی، شناخت روشن و دقیقی از مردم و جامعه ایران به امام‌خمینی بخشیده بود که بر اساس آن، کارنامه ضعیف روشنفکری در ایران (کدی، 291) را پذیرفتنی نمی‌دانست (صحیفه، 12/207). از نظر ایشان بسیاری از روشنفکران، بدون توجه به مردم و فهم مردم از تلاش‌های فکری آنان، به نظریه‌پردازی متکی به ایسم‌های شرق و غرب و دور از فضای ذهنی عامه مردم مشغول‌اند، حال آنکه وظیفه روشنفکر، شناخت مردم جامعه و نجات آنهاست (همان، 12/207 ـ 208؛ 18/342 ـ 343 و 21/438). از سویی مردم نیز می‌توانند راهنما و چراغ راه روشنفکران باشند و آنان را از خودباختگی و زبونی در برابر بیگانگان برهانند (همان، 13/212). ایشان همچنین در دوران رهبری و اوج اقتدار، ‌اندیشمندان و روشنفکران جامعه را به نقد کارکردها و ‌اندیشه‌ها دعوت می‌کرد (همان، 8/499) تا از این رهگذر در رشد و ارتقای سیاست‌ها و برنامه‌های نظام جمهوری اسلامی مشارکت کنند (همان، 8/218 ـ 219) و در خدمت جامعه و اهداف اسلامی آن باشند (همان، 8/494 و 13/156). مردم در انقلاب اسلامی و جنگ تحمیلی: زمانی که نهادهای اجتماعی از کارکرد مناسب و مورد انتظار مردم تهی شود، احساس نیاز جمعی به دگرگونی اجتماعی پدید می‌آید (جانسون، 66). دگرگونی‌های اجتماعی می‌تواند ساختار جامعه، نهادها یا روابط میان آنها (کوئن، درآمدی به جامعه‌شناسی، 330) را به صورت بنیادین متحول کند و یک انقلاب را پدید آورد (جانسون، 67). نارضایی فراگیر اجتماعی که از طریق ساختار یا نهاد، نظم موجود را به چالش می‌کشد (پناهی، 288)، به همراه آرزومندی وضع مطلوب و روحیه پرخاشگری و روحیه انکار و طرد و نفی می‌تواند منشأ انقلاب گردد (مطهری، 24/198)؛ اما ریشه نارضایتی و انقلاب علاوه بر محرومیت‌های مادی، ارزش‌های انسانی و معنوی و متعالی و دینی هم می‌تواند باشد (همان، 24/198 ـ 204). انقلاب اسلامی ایران نمونه روشنی از تلاش مردم برای کاستن فاصله خود از ارزش‌های دینی و هنجارهای اسلامی بود (پناهی، 286). جامعه مسلمان ایران در پرتو بیداری حاصل از رهنمودهای امام‌خمینی که دارای سه ویژگی ایدئولوژی‌پردازی، بسیج‌گری و سیاست‌گذاری بود (بشیریه، 92)، انقلابی را رقم زد که دگرگونی گسترده و فراگیر اجتماعی و بر اساس آن بازتولید ساختارهای اجتماعی را به دنبال داشت (اطهری، 182 ـ 186؛ راه‌چمندی و کلانتری، 17 ـ 18). بر این اساس یکی از دستاوردهای بزرگ انقلاب اسلامی ایران، همراهی مردم و افکار عمومی آنان بود که خود و توان انقلابی خویش را باور داشتند (پناهی، 299) و با کوتاه‌کردن دست رژیم استبدادی که از تمام اهرم‌های دوام و بقا برخوردار بود (فوکو، ایران روح یک جهان، 59 ـ 60)، یک نظام اسلامی را برپا کردند. امام‌خمینی با به‌کارگیری ظرفیت گرایش‌های مذهبی مردم در راه گسترش نهضت اسلامی (هاشمی رفسنجانی، امام‌خمینی به روایت، 271؛ پناهی، 296)، سرمایه اجتماعی را به عنوان عاملی مؤثر در حفظ روحیه انقلابی مردم تقویت کرد (اطهری، 166). باور ایشان به نقش و جایگاه سرنوشت‌ساز مردم سبب شد از نخستین مرحله آغاز مبارزه تا پیروزی و پس از آن، بر آگاهی و حضور مردم در صحنه به عنوان مهم‌ترین عوامل تعیین‌کننده در پیروزی و بقای نهضت تأکید کند (صحیفه، 1/422 ـ 423؛ 4/248؛ 5/483؛ 6/119؛ 15/282 و 17/57) و در تمام بحران‌های اجتماعی و افت‌و‌خیزهای سیاسی، مردم را مخاطب اصلی خویش قرار داده و هیچ‌گاه در مسیر پیشبرد اهداف نهضت به گروه‌ها و جناح‌های سیاسی متوسل نشود (هاشمی رفسنجانی، امام‌خمینی به روایت، 276). ایشان سیدجمال‌الدین اسدآبادی را مرد لایقی شمرده است؛ اما یک نقطه ضعف او را نداشتن پایگاه ملی و مذهبی در میان مردم دانسته که موجب شده زحمات وی به‌رغم همه تلاش‌هایش به نتیجه نرسد و شاهد نداشتن پایگاه مردمی وی را این شمرده که وقتی ناصرالدین‌شاه او را دستگیر و با وضع فجیع تبعید کرد، واکنشی نشان داده نشد (صحیفه، 5/290). انقلاب اسلامی ایران مانند تجربیات پیشین در نهضت تنباکو و مشروطیت، بر اثر حضور جمعیت مردمی در خیابان و اعتراض‌های مسالمت‌آمیز به پیروزی رسید، نه مبارزه مسلحانه و شورش. بیشتر جمعیت‌‌ها در تظاهرات، برآمده از گروه‌های ناگهانی در بازارها و دانشگاه‌ها بود و از سوی هیچ مرکزیت متشکل و سازماندهی‌شده‌ای هدایت نمی‌شد بلکه بیشتر بر ارتباطات غیر رسمیِ حول مساجد محل تکیه می‌شد. گروه‌های مردمی خودانگیخته عمل می‌کردند و ارتباطشان با چهره‌های برجسته انقلاب، بیشتر از راه اعلامیه، نوارکاست و برنامه‌های خبری رادیوها بود (آبراهامیان، 120 ـ 121) (← مقاله مبارزه مسلحانه). امام‌خمینی نقش مردم در حدوث و بقای انقلاب را متکی به عواملی چون اتحاد و انسجام (صحیفه، 6/21، 469؛ 8/502 و 21/404)، تحول و انقلاب درونی ملت با عنایت خداوند (همان، 8/188؛ 9/444 و 19/479) و صبر و پایداری در راه هدف (همان، 16/126 و 19/55) ارزیابی می‌کرد. ایشان حضور مردم در سیاست را با دین گره زد (عطایی و قاسمی، 69) و تبلور این مشارکت را در چارچوب جمهوری اسلامی که مبتنی بر آموزه‌های اسلام و رأی مردم بود، نمایان ساخت (جمشیدی‌راد و محمودپناهی، 142). بدین ترتیب، یکی از ارکان اساسی انقلاب اسلامی و بلکه رکن اصلی تحقق‌بخش آن در نگاه امام‌خمینی، مردمی (صحیفه، 6/518) برآمده از تمام اقشار جامعه بودند که نماینده گروه یا جناح و طبقه خاصی نبودند (همان، 14/318 ـ 319). این ویژگی انقلاب اسلامی ایران را بسیاری از نظریه‌پردازان انقلاب تأیید کرده‌اند (پناهی، 300 ـ 303)؛ به همین دلیل امام‌خمینی انقلاب اسلامی ایران را یک انقلاب مردمی می‌دانست (صحیفه، 14/321 و 17/304) و مردم را ولی‌نعمت این انقلاب می‌نامید (همان، 16/24 ـ 25 و 18/280) و از این‌رو همواره از مسئولان می‌خواست که به جای دامن‌زدن به اختلافات، بکوشند تا مردم را در صحنه، نگاه دارند (همان، 19/407 ـ 408). این احساس نیاز به حضور دایمی مردم برای پشتیبانی از نظام اسلامی، برخاسته از این باور ژرف بود که از آغاز این مردم بودند که جمهوری اسلامی را تا اینجا رساندند و همین مردم توانایی دارند که آن را به سرمنزل مقصود برسانند (همان، 19/36). از دیدگاه ایشان، تلاش برای ایجاد رضایتمندی در مردم، هم عامل ماندگاری حکومت است و هم رضایت خداوند را به دنبال دارد (همان، 7/512)؛ از این‌رو به سازمان‌ها و نهادهای نظام اسلامی سفارش می‌کرد از سخت‌گیری به مردم پرهیز کنند (همان، 19/44)، با آنان رفتار شایسته‌ای داشته باشند و زمینه مشارکت مردمی در فعالیت‌های دولتی را فراهم سازند (همان، 17/264 ـ 265 و 19/409). امام‌خمینی همواره از مردم ایران به دلیل تلاش انقلابی در راه آرمان‌های اسلامی (همان، 15/122) و تبلور آن در شعار الله ‌اکبر (همان، 13/196)، ستایش می‌کرد (همان، 17/159 و 21/327) و حتی آنان را برتر از مردم حجاز در عهد پیامبر خدا(ص) و بهتر از مردم عراق در عهد امیرالمؤمنین علی(ع) و امام‌حسین(ع) معرفی می‌کرد (همان، 21/410). همین نگرش موجب می‌شد که ایشان در جایگاه رهبری نظام جمهوری اسلامی ایران، خود را خدمتگزار مردم بداند (همان، 12/456) و در پیش‌گرفتن این رویکرد را برای تمام کسانی که عهده‌دار مسئولیت‌های سیاسی و اجتماعی می‌شوند یک اصل و ضرورت به ‌شمار آورد (همان، 7/511) (← مقاله مسئولان و کارگزاران). شیوه امام‌خمینی در زمامداری و حکومت، بر اساس احترام به مردم به‌ عنوان حامیان اصلی نظام سیاسیِ برآمده از انقلاب اسلامی (همان، 19/34) پی‌ریزی شد. ایشان با تأکید بر ستمی که در دوران طاغوت بر مردم ستمدیده رفته بود (همان، 19/368)، آرزو داشت مردم شیرینیِ زیستن در نظام جمهوری اسلامی را به‌خوبی احساس کنند (همان، 19/44)؛ از این‌رو در جایگاه حاکم اسلامی بر مسامحه و رفتار مهربانانه با مردم تأکید می‌کرد و خواستار آن بود که جهت‌گیری نظام جمهوری اسلامی بر اصلاح زندگی مردم باشد. ایشان همچنین با تأکید بر محوریت خواست مردم، مجلس شورای اسلامی را که اعضای آن، نمایندگان تمام مردم ایران و عصاره ملت‌اند (همان، 20/280)، در رأس همه امور می‌دانست (همان، 13/538؛ 17/115 و 18/282). باور امام‌خمینی به نقش مردم در تثبیت حکومت، یک باور حقیقی و اصولی بود و مردم متقابلاً این احساس پاک و بی‌شائبه را با عشق‌ورزی و عقلانیت پاسخ می‌دادند (هاشمی رفسنجانی، امام‌خمینی به روایت، 273) و ایشان را گران‌بهاترین دارایی فرهنگ و تاریخ خویش می‌دانستند (فوکو، ایرانی‌ها، 57). تلازم دو عنصر خدامحوری و مردم‌گرایی در راهبرد رهبری امام‌خمینی، تسخیر دل‌های مردم را در پی داشت (شفیعی، 89). رفعت جایگاه مردم در نگرش ایشان تا آنجا بود که ایشان خدمت به مردم را خدمت به خدا (صحیفه، 17/164 ـ 165) و کسب رضایت آنان را کسب رضایت خدا (همان، 7/512) می‌دانست. این نگرش در رفتار ایشان نیز جلوه‌گر بود؛ چنان‌که همواره تلاش می‌کرد زندگی خود را در تراز زندگی مردم قرار دهد و در سختی‌ها و مشکلات اجتماعی، برتری و امتیازی برای خود در نظر نمی‌گرفت (خمینی، پابه‌پای آفتاب، 1/112 ـ 113). از سوی دیگر، مردم نیز خیرخواهی امام‌خمینی را با تمام وجود درک می‌کردند و همین رضایت همگانی از عملکرد رهبری موجب پیشبرد اهداف انقلاب اسلامی می‌شد (شفیعی، 90)؛ تا جایی که ایشان به سران کشورهای اسلامی نیز این شیوه زمامداری و حکومت بر قلب‌ها را توصیه می‌کرد (صحیفه، 14/179 ـ 180) (← مقاله جهان اسلام). ایشان که روحیه خدمتگزاری به مردم را در سیره عملی خویش کاملاً نشان داده بود، با تجلیل از فداکاری مردم، خود را مقصر و عذرخواه در پیشگاه آنان می‌دانست (همان، 21/450 ـ 451) و حتی در آخرین روزهای عمر خویش، با تکیه به مردم، از آنان ‌خواست تا در پیشگاه الهی دعا کنند که او را بپذیرد (عارفی، 537؛ خمینی، فصل صبر، 18). این فرایند همبستگی و انسجام اجتماعی بر محور ایمان، در جنگی طولانی که پس از پیروزی انقلاب اسلامی از سوی دشمنان و به‌ دست رژیم بعث عراق بر ایران تحمیل شد (رفیع‌پور، 137)، نیز قابل مشاهده بود. امام‌خمینی حضور مردم در میدان جنگ را ادامه انقلاب اسلامی (صحیفه، 15/241) و ایستادگی تمام اسلام در برابر تمام کفر (همان، 18/44) می‌دانست و از این جهت، بر مردمی‌بودن دفاع از کشور (همان، 14/203) و نقش بی‌نظیر مردم در جبهه جنگ (همان، 16/203) و پشت جبهه (همان، 13/315) تأکید می‌کرد. در حالی‌که دشمنان جمهوری اسلامی، با تکیه بر سلاح‌های پیشرفته نظامی مدعی برتری در جنگ بودند (همان، 18/144 و 20/326)، امام‌خمینی از روزهای آغازین جنگ، با مخاطب قراردادن مردم، آماده‌باش و بسیج عمومی نیروها و امکانات برای دفاع از کشور اسلامی را درخواست کرد (همان، 13/272). پس از سخنان ایشان در پنجم آذر 1358 درباره لزوم تشکیل ارتش بیست میلیونی (همان، 11/121 ـ 122) و تبعیت مردم از کلام ایشان، به‌تدریج «ستاد بسیج ملی ایران» تشکیل شد (خارکوهی، 10 ـ 11). حضور پرشور مردم و نیروهای بسیج در میدان دفاع از سرزمین اسلامی، موجب شد امام‌خمینی نیروهای مردمی را هنرآفرینان مدرسه عشق و شهادت بنامد (صحیفه، 20/331) و با تشکر خاضعانه از مردم فعال در جبهه و پشت جبهه (همان، 18/44)، این حضور را نتیجه همراهی دولت و ملت ارزیابی کند (همان، 13/315) (← مقاله‌های جنگ تحمیلی؛ بسیج عمومی؛ بسیج مستضعفین). امام‌خمینی در پرتو اعتقاد راسخی که به نقش اراده جمعی و مردمی در اداره کشور و مسائل سیاسی و اجتماعی داشت (همان، 10/337)، از ادامه همراهی مردم در راه انقلاب نیز مطمئن بود (هاشمی رفسنجانی، امام‌خمینی به روایت، 277) و بر این باور بود که مردم وظایف اجتماعی خویش را به‌درستی و شایستگی انجام داده‌اند (صحیفه، 15/122) و رفتار صادقانه و صمیمانه با مردم، حتماً یاری آنان را در شرایط سخت در پی خواهد داشت (همان، 7/512) و این یاری می‌تواند یک نظام سیاسی را به حکومتی شکست‌ناپذیر تبدیل کند (همان، 8/372).

منابع

• قرآن کریم.
• آبراهامیان، یرواند، مردم در سیاست ایران، ترجمه بهرنگ رجبی، تهران، ‌اندیشه امروز ایران، چاپ هفتم، ۱۳۹۴ش.
• ابن‌خلدون، عبدالرحمن‌بن‌محمد، تاریخ ابن‌خلدون، تحقیق خلیل شحاده، بیروت، دارالفکر، چاپ دوم، ۱۴۰۸ق.
• ارسطو، سیاست، ترجمه حمید عنایت، تهران، شرکت سهامی، چاپ اول، ۱۳۵۸ش.
• اطهری، سیدحسین، تأثیر رهبری امام‌خمینی بر سرمایه اجتماعی در جریان انقلاب اسلامی ایران، مجله پژوهشنامه انقلاب اسلامی، شماره ۴، ۱۳۹۱ش.
• افتخاری، اصغر، مردم‌سالاری دینی: ارزش یا روش، چاپ‌شده در کتاب مردم‌سالاری دینی، به کوشش کاظم قاضی‌زاده، تهران، عروج، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.
• امام‌خمینی، سیدروح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش.
• همو، ولایت فقیه، حکومت اسلامی، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ بیستم، ۱۳۸۸ش.
• اوحدی حایری، پروین‌دخت، سازمان وکالت در سیره امامان شیعه، مجله شیعه‌شناسی، شماره ۹، ۱۳۸۴ش.
• بارنز و بکر، تاریخ ‌اندیشه اجتماعی از جامعه ابتدایی تا جامعه جدید، ترجمه و اقتباس جواد یوسفیان و علی‌اصغر مجیدی، تهران، امیر کبیر، چاپ اول، ۱۳۷۵ش.
• بشیریه، حسین، انقلاب و بسیج سیاسی، تهران، دانشگاه تهران، چاپ اول، ۱۳۷۲ش.
• بوردو، ژرژ، لیبرالیسم، ترجمه عبدالوهاب احمدی، تهران، نی، چاپ اول، ۱۳۷۸ش.
• بوش، راجر، استبدادشناسی ارسطو، مترجم صفت‌الله قاسمی، مجله اطلاعات سیاسی ـ اقتصادی، شماره ۹۷ ـ ۹۸، ۱۳۷۴ش.
• پارسانیا، حمید، ناسیونالیسم، مجله معرفت، شماره ۲۵، ۱۳۷۷ش.
• پناهی، محمدحسین، انقلاب اسلامی و انقلاب در نظریه‌ها، مجله علوم اجتماعی، شماره ۴۲ ـ ۴۳، ۱۳۸۷ش.
• تمیمی، رقیه، بررسی مفهوم آزادی و قانون در‌ اندیشه‌های امام‌خمینی، جان لاک و منتسکیو، تهران، عروج، چاپ اول، ۱۳۸۶ش.
• توال، فرانسوا، ژئوپولیتیک شیعه، ترجمه کتایون باصر، تهران، ویستار، چاپ اول، ۱۳۸۲ش.
• جانسون، چالمرز، تحول انقلابی، ترجمه حمید الیاسی، تهران، امیرکبیر، چاپ اول، ۱۳۶۳ش.
• جباری، محمدرضا، سازمان وکالت و نقش آن در عصر ائمه، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام‌خمینی، چاپ اول، ۱۳۸۲ش.
• جمشیدی‌راد، محمدصادق و سیدمحمدرضا محمودپناهی، مفهوم اسلام سیاسی در انقلاب اسلامی ایران، مجله انقلاب اسلامی، شماره ۵، ۱۳۹۱ش.
• جوادی آملی، عبدالله، جامعه در قرآن، تحقیق مصطفی خلیلی، قم، اسرا، چاپ سوم، ۱۳۸۹ش.
• همو، ولایت فقیه، ولایت فقاهت و عدالت، تنظیم و ویرایش محمد محرابی، قم، اسراء، چاپ اول، ۱۳۷۸ش.
• جونز، ویلیام تامس، خداوندان‌ اندیشه سیاسی، ترجمه علی رامین، تهران، علمی و فرهنگی، چاپ اول، ۱۳۷۶ش.
• جوهری، اسماعیل‌بن‌حماد، الصحاح، تاج اللغة و صحاح العربیه، تحقیق احمد عبدالغفور عطار، بیروت، دارالعلم للملایین، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
• حسینی‌زاده، محمدعلی، اسلام سیاسی در ایران، قم، دانشگاه مفید، چاپ اول، ۱۳۸۶ش.
• حقیقت، سیدصادق، توزیع قدرت در‌اندیشه سیاسی شیعه، مقایسه‌ای تحلیلی از دو منظر فلسفه سیاسی و فقه سیاسی، تهران، هستی‌نما، چاپ اول، ۱۳۸۱ش.
• خارکوهی، غلامرضا، فرآیند تأسیس بسیج و ادغام آن در سپاه، گرگان، نوروزی، چاپ اول، ۱۳۹۴ش.
• خمینی، سیداحمد، خاطرات، چاپ‌شده در فصل صبر، به کوشش حمید بصیرت‌منش و اصغر میرشکاری، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ اول، ۱۳۷۷ش.
• همو، مصاحبه، چاپ‌شده در پابه‌پای آفتاب، تدوین امیررضا ستوده، تهران، پنجره، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغتنامه دهخدا، تهران، دانشگاه تهران، چاپ اول، ۱۳۷۳ش.
• دورانت، ویلیام جیمز، تاریخ تمدن، مشرق‌زمین گاهواره تمدن، ترجمه احمد آرام و دیگران، تهران، علمی و فرهنگی، چاپ هفتم، ۱۳۸۰ش.
• راغب اصفهانی، حسین‌بن‌محمد، مفردات الفاظ القرآن، تحقیق صفوان عدنان، بیروت ـ دمشق، دارالقلم ـ دارالشامیه، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.
• راوندی، قطب‌الدین سعیدبن‌هبةالله، فقه القرآن، تحقیق سیداحمد حسینی اشکوری، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، چاپ دوم، ۱۴۰۵ق.
• راه‌چمندی، هادی و عبدالحسین کلانتری، جایگاه امام‌خمینی در انقلاب اسلامی بر اساس نظریه مراحل تحول انقلاب برینتون، مجله انقلاب اسلامی، شماره ۶، ۱۳۹۲ش.
• ربانی خوراسگانی، علی، نهاد مرجعیت شیعه و نقش آن در تحولات اجتماعی معاصر ایران، مجله شیعه‌شناسی، شماره ۱۰، ۱۳۸۴ش.
• رفیعی، سیدکمال‌الدین محمد، نقش مردم در حکومت دینی از دیدگاه امام‌خمینی و قانون اساسی، تهران، دانشگاه آزاد اسلامی ـ دفتر گسترش تولید علم، چاپ اول، ۱۳۸۹ش.
• رفیع‌پور، فرامرز، توسعه و تضاد، تهران، سهامی انتشار، چاپ اول، ۱۳۷۷ش.
• روحبخش، رحیم، میراث مرجعیتی آیت‌الله بروجردی و نهضت امام‌خمینی، مجله حضور، شماره ۴۳، ۱۳۸۱ش.
• روسو، ژان ژاک، قرارداد اجتماعی، ترجمه منوچهر کیا، تهران، گنجینه، چاپ دوم، ۱۳۵۲ش.
• شفیعی، عباس، استراتژی رهبری امام‌خمینی، تهران، عروج، چاپ اول، ۱۳۸۴ش.
• شیخ‌شعاعی، محمدعلی، ناسیونالیسم از دیدگاه اسلام، قم، دفتر عقل، چاپ اول، ۱۳۸۶ش.
• صلاحی، سهراب و علی فتاحی، جایگاه مردم در تشکیل حکومت اسلامی، مجله بررسی‌های حقوق عمومی، سال دوم، شماره ۱، ۱۳۹۲ش.
• طباطبایی، سیدمحمدحسین، اصول فلسفه و روش رئالیسم، مقدمه و پاورقی از مرتضی مطهری، تهران، صدرا، چاپ دوم، ۱۳۶۴ش.
• عارفی، سیدحسن، طبیب دلها، خلاصه گزارشهای طول درمان و سیر معالجات بنیان‌گذار جمهوری اسلامی ایران، تهران، عروج، چاپ دوم، ۱۳۷۸ش.
• عالم، عبدالرحمن، بنیادهای علم سیاست، تهران، نی، چاپ پنجم، ۱۳۷۸ش.
• عطایی، عبدالله و بهزاد قاسمی، خوانشی از ‌اندیشه امام‌خمینی و حسن البنا پیرامون نظام سیاسی، مجله انقلاب اسلامی، شماره ۱۴، ۱۳۹۴ش.
• عمید، حسن، فرهنگ فارسی، تهران، امیرکبیر، چاپ هفدهم، ۱۳۷۹ش.
• عنایت، حمید، اندیشه سیاسی در اسلام معاصر، ترجمه بهاءالدین خرمشاهی، تهران، خوارزمی، چاپ سوم، ۱۳۷۲ش.
• فارابی، ابونصر، آراء اهل المدینة الفاضلة و مضاداتها، تحقیق علی بوملحم، بیروت، الهلال، چاپ اول، ۱۹۹۵م.
• فاضل قانع، حمید، ظرفیت‌های تمدنی اسلام، قم، مرکز بین‌المللی المصطفی، چاپ اول، ۱۳۹۴ش.
• همو، گفتمان اسلام سیاسی، بر اساس خوانش امام‌خمینی، سیدقطب و مالک بن‌نبی، مجله ‌اندیشه سیاسی در اسلام، شماره ۵، ۱۳۹۴ش.
• فراتی، عبدالوهاب، روحانیت و سیاست، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و ‌اندیشه اسلامی، چاپ اول، ۱۳۹۰ش.
• فوکو، میشل، ایران روح یک جهان بی‌روح، ترجمه نیکو سرخوش و افشین جهان‌دیده، تهران، نی، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.
• همو، ایرانی‌ها چه رؤیایی در سر دارند؟، ترجمه حسین معصومی همدانی، تهران، هرمس، چاپ ششم، ۱۳۹۲ش.
• قاضی شریعت‌پناهی، ابوالفضل، حقوق اساسی و نهادهای سیاسی، تهران، دانشگاه تهران، چاپ اول، ۱۳۷۳ش.
• کانت، ایمانوئل، فلسفه حقوق، ترجمه منوچهر صانعی دره‌بیدی، تهران، نقش و نگار، چاپ سوم، ۱۳۸۸ش.
• کدی، نیکی آر، ریشه‌های انقلاب ایران، ترجمه عبدالرحیم گواهی، تهران، قلم، چاپ اول، ۱۳۶۹ش.
• کشاورز شکری، عباس و احسان فرهادی، بسیج منابع در انقلاب اسلامی ایران، مجله انقلاب اسلامی، شماره ۱، ۱۳۹۰ش.
• کوئن، بروس، درآمدی به جامعه‌شناسی، ترجمه محسن ثلاثی، تهران، توتیا، چاپ سوم، ۱۳۷۶ش.
• همو، مبانی جامعه‌شناسی، ترجمه و اقتباس غلامعباس توسلی و رضا فاضل، تهران، سمت، چاپ بیست‌ و ششم، ۱۳۹۳ش.
• لاک، جان، جستاری در حکومت مدنی، ترجمه بهادر نامدارپور، تهران، دانشگاه شهید بهشتی، چاپ اول، ۱۳۷۷ش.
• همو، رساله دوم درباره حکومت، ترجمه محمود صناعی، تهران، هرمس، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.
• ماکیاولی، نیکولو، گفتارها، ترجمه محمدحسن لطفی، تهران، خوارزمی، چاپ دوم، ۱۳۸۸ش.
• مصباح یزدی، محمدتقی، نگاهی گذرا به نظریه ولایت فقیه، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام‌خمینی، چاپ اول، ۱۳۷۸ش.
• مطهری، مرتضی، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ج۱، تهران، صدرا، چاپ دهم، ۱۳۸۰ش.
• همو، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ج۱۴، تهران، صدرا، چاپ دهم، ۱۳۸۶ش.
• همو، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ج۲۴، تهران، صدرا، چاپ چهارم، ۱۳۸۸ش.
• معین، محمد، فرهنگ فارسی، تهران، امیرکبیر، چاپ چهارم، ۱۳۶۰ش.
• مقیمی، غلامحسن، مشروطیت، جمهوریت، اسلامیت، تهران، معناگرا، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.
• مکارم شیرازی، ناصر، القواعد الفقهیه، قم، مدرسه امام‌علی‌بن‌ابی‌طالب(ع)، چاپ سوّم، ۱۴۱۱ق.
• منتسکیو، شارل، روح‌ القوانین، ترجمه علی‌اکبر مهتدی، تهران، امیرکبیر، چاپ نهم، ۱۳۷۰ش.
• منتظری، حسینعلی، مبانی فقهی حکومت اسلامی، ترجمه محمود صلواتی و ابوالفضل شکوری، تهران، کیهان، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.
• مولانا، حمید، دانش ارتباطات، تهران، کتاب نشر، چاپ اول، ۱۳۹۰ش.
• میل، جان استوارت، رساله درباره آزادی، ترجمه جواد شیخ‌الاسلامی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، چاپ اول، ۱۳۴۹ش.
• نهج البلاغه، ترجمه سیدجمال‌الدین دین‌پرور، تهران، بنیاد نهج البلاغه، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.
• وبر، ماکس، اقتصاد و جامعه، ترجمه عباس منوچهری و دیگران، تهران، مولی، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.
• هابز، توماس، لویاتان، ترجمه حسین بشیریه، تهران، نی، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
• هاشمی رفسنجانی، اکبر، امام‌خمینی به روایت آیت‌الله هاشمی رفسنجانی، تهیه و تنظیم عبدالرزاق اهوازی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.
• همو، کارنامه و خاطرات، سال‌های ۱۳۵۷ ـ ۱۳۵۸، انقلاب و پیروزی، به کوشش عباس بشیری، تهران، دفتر نشر معارف انقلاب، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
• هانتینگتون، ساموئل، موج سوم دموکراسی در پایان سده بیستم، ترجمه احمد شهسا، تهران، روزنه، چاپ اول، ۱۳۷۳ش.