کاربر:Salar/صفحه تمرین
دشمن، بدخواه اسلام، انقلاب و نظام اسلامی و مردم ایران.
مفهوم‌شناسی
واژه دشمن مرکب از دو کلمه دُش (بد، زشت) و من (نفس، ذات) به معنای بدنفس، بددل، زشت‌طبع، بدخواه و کسی است که ضرر می‌رساند[۱] و بدی و زیان شخص دیگر را بخواهد و از وی کینه در دل داشته باشد.[۲] در قرآن کریم از دشمن با واژه‌هایی چون «عدوّ»[۳] که به جنبه تجاوزگری دشمن اشاره دارد و «خصم»[۴] که به نزاع و درگیری او توجه می‌دهد، یادشده است.
مصادیق دشمن در قرآن، اعم از دشمن درونی و بیرونی (فردی و اجتماعی) است. نفس اماره و هوای نفس که در کلام پیامبر اکرم(ص) دشمن‌ترینِ دشمنان، معرفی شده[۵] و شیطان که به گمراه‌کردن انسان سوگند یاد کرده، به همراه یاران او،[۶] از دشمنان درونیِ (فردی) انسان به شمار می‌روند.
امام‌خمینی هوای نفس و وسوسه‌های شیطانی را بزرگ‌ترین دشمنِ درونی انسان دانسته[۷] و بر نقش شیطان و هوای نفس در بروز اختلافات در جامعه، تأکید کرده‌است.[۸] دشمنان بیرونی (اجتماعی) نیز از نظر قرآن کریم عبارت‌اند از دشمنان سیاسی خارجی مانند مشرکان و بیشتر یهودیان معاصر پیامبر(ص) که به دلیل خودپسندی و دنیاپرستیِ بسیار از ایمان به پیامبر(ص) خودداری کردند و به مکر و حیله علیه مسلمانان و پیمان‌شکنی روی آوردند[۹] و دشمنان داخلی مانند منافقان که در عین تظاهر به ایمان و دوستی با مؤمنان، در پنهان به کارشکنی علیه مسلمانان می‌پرداختند[۱۰] و همسر و فرزندان برخی از مؤمنان[۱۱] که شوهر و پدران خود را از ایمان یا اعمال صالح بازمی‌دارند یا آنان را به کفر و یا گناهانی چون بخل، غصب و درآمد حرام وادار می‌کنند.[۱۲]
افزون بر هجوم دشمنان خارجی که در شکل‌های مختلف نظامی (تسلط مستقیم)، سیاسی (تسلط غیر مستقیم)، اقتصادی و فرهنگی وجود دارد،[۱۳] در داخل جامعه اسلامی نیز برخی گروه‌های مخالف وجود دارند که ضمن مخالفت با دولت اسلامی، به شورش و قیام علیه آن اقدام می‌کنند.[۱۴] این گروه‌ها به صورت فردی یا گروهی به قیام مسلحانه علیه دولت اسلامی دست می‌زنند.[۱۵] اگرچه دعوت اسلام بر صلح و آرامش، و دوری از جنگ قرار گرفته، اما دفاع از اسلام در برابر هجوم کفار و منافقان بر تمام مسلمانان واجب است.[۱۶] امام‌خمینی با بهره‌گیری از آموزه‌های اسلام، ضمن مخالفت با جنگ و مطالبه صلح و آرامش در میان کشورهای جهان،[۱۷] دفاع در برابر تهاجم دشمنان اسلام و دفع خطرِ آن را تکلیف همه مردم می‌شمرد.[۱۸]
دشمن‌شناسی
در فرهنگ و معارف اسلامی، به دشمن‌شناسی بسیار توجه شده‌است. پیامبر اکرم(ص) عاقل‌ترین فرد را کسی شمرده که دشمن خویش را بشناسد و با او مخالفت کند.[۱۹] امام‌علی(ع) از کوچک‌شمردنِ دشمنِ ناتوان نهی کرده[۲۰] و یک دشمن را نیز زیاد دانسته[۲۱] و به توطئه دشمن حتی پس از صلح، هشدار داده‌است.[۲۲] در نگاه ایشان بزرگ‌ترین دشمن، کسی است که حیله‌اش پنهان‌تر باشد.[۲۳]
امام‌خمینی که مبنای فطرت انسان را بر دوستی قرار می‌دهد و دشمنی را امری عارضی به شمار می‌آورد،[۲۴] در عین حال با تأیید اهمیت دشمن‌شناسی، آن را وظیفه‌ای ضروری می‌داند[۲۵] و بر شناخت نقشه‌های دشمنان از راه تحلیل گفتار و رفتار آنان[۲۶] و انتخاب راهکار مناسب برای دفع و مقابله با آنان تأکید می‌کند.[۲۷] ایشان تاکید داشت که نباید لحظه‌ای از حیله دشمنان غفلت کرد؛[۲۸] زیرا این غفلت، خواسته دشمن است[۲۹] و فرصت همدستی و توطئه علیه انقلاب و مانع‌تراشی در پیشرفت نهضت اسلامی را فراهم می‌آورد.[۳۰]
انواع دشمن
امام‌خمینی با توجه به آموزه‌های اسلامی، دشمن را به دو نوع درونی (← مقاله‌های تهذیب نفس؛ شیطان) و بیرونی و در بُعد بیرونی، دشمنان را به دشمنان آشکار و دشمنان پنهان تقسیم می‌کند:
الف) دشمنان آشکار: دشمنان آشکار در نگاه امام‌خمینی با توجه به شرایط روز جامعه عبارت‌اند از: قدرت‌های بزرگ شیطانی (همان، ۱۱/۱۱۷ و ۵۱۴)، اعم از امریکا (همان، ۱۹/۲۸ و ۹۶ ـ ۹۷)، شوروی (همان، ۱۵/۵۲۰)، انگلیس (همان، ۱/۱۸۱)، رژیم اسرائیل (همان، ۱/۲۳۳ و ۱۹/۲۸) و صدام حسین (همان، ۱۳/۳۴۱). ایشان دشمن اصلی اسلام، قرآن و پیامبر(ص) را ابرقدرت‌ها به‌ویژه امریکا و مولود فاسدش، رژیم اسرائیل می‌دانست که ضمن دشمنی با اساس اسلام، قرآن و سنت را مانع چپاولگری و خار راه خود می‌دانند (همان، ۱۹/۲۸). ایشان ذات اسرائیل را جنایتکار می‌شمرد (همان، ۱۷/۸۵) و صدام حسین را برادر اسرائیل (همان، ۱۹/۳۲)، دشمن اسلام و ائمه(ع) (همان، ۱۳/۳۴۱) و جنایتکاری که به اعتراف دوست و دشمن، ناقض حقوق بین‌المللی و حقوق بشر (همان، ۲۱/۳۹۸) و پایمال‌کننده تمام مواضع بین‌المللی است (همان، ۱۳/۲۸۲) معرفی می‌کرد.
ب) دشمنان پنهان: از نظر امام‌خمینی، دشمنان بسیاری نیز در لباس دوست، دشمنی می‌کنند (همان، ۱۷/۲) و زیان قلم‌های آنان برای اسلام از سرنیزه رضاخان پهلوی و سلاح دشمنانِ آشکار بیشتر است (همان، ۱۰/۳۰۸). این گروه از دشمنان، عبارت‌اند از: مخالفان روحانیت (همان، ۹/۴۷۴)، روحانی‌نماها (همان، ۲/۴۸۹)، منافقان (همان، ۱۷/۵۸)، مقدس‌نماها (همان، ۲۱/۲۰۴) و برخی مطبوعات خارجی (همان، ۱۱/۳۰۰). ایشان معتقد بود خطر روحانی‌نمایان به‌مراتب بیشتر از دشمنان دیگر است؛ زیرا آنان با نفوذ در حوزه‌های علمیه و مسجدها و مرکزهای اسلامی، نقشه‌های شوم دشمنان دیرینه اسلام و دست‌نشاندگان استعمار را اجرا می‌کنند (همان، ۲/۴۸۹).
انگیزه و عوامل دشمنی
امام‌خمینی علت اصلی دشمنی دشمنان با اسلام و جمهوری اسلامی ایران را گسترش اسلام در دنیا، به‌خطرافتادن منافع دشمنان (همان، ۱۵/۱۰۹)، استقلال‌خواهی و راهبرد نه شرقی نه غربی ملت ایران (همان، ۱۵/۱۰۹ و ۱۶/۲۵۰) و نیز ترس از صدور انقلاب اسلامی (همان، ۱۵/۲۳۸) می‌دانست. ایشان معتقد بود پیروزی نهضت اسلامی ایران که موجب شکست دشمن و قطع امید دشمن از ادامه سلطه بر امت اسلامی شد، عامل مهم دشمنیِ روزافزون دشمنان با اسلام و انقلاب اسلامی است (همان، ۱۲/۱۷۷) و هدف اصلی دشمنان انقلاب، ضربه‌زدن به اسلام و نظام اسلامی و از میان‌بردن استقلال کشور، گسترش دوباره سلطه استعمارگران (همان، ۶/۱۸۴؛ ۱۲/۷ و ۱۷/۴۰۶) و تسلط بر موقعیت جغرافیایی حساس ایران (همان، ۱۰/۱۳۷) است؛ چنان‌که ترویج نظریه جدایی دین از سیاست (همان، ۱۷/۲۰۴)، تضعیف روحانیت (همان، ۳/۲۰۳ ـ ۲۰۴ و ۱۳/۳۵۹)، تضعیف ارکان نظام اسلامی (همان، ۶/۲۷۵)، ایجاد شکاف و تفرقه‌افکنی در جامعه اسلامی (همان، ۱۴/۱۹۱ ـ ۱۹۲، ۴۳۲؛ ۱۵/۴۷۰ ـ ۴۷۱ و ۱۷/۴۰۵ ـ ۴۰۶)، نیز از اهداف فرعی و مقدماتی این دشمنی‌هاست.
ابزارهای دشمن
قرآن کریم در بیان ابزار کار دشمن، وسوسه (طه، ۱۲۰؛ ناس، ۵)، زینت‌دادن امور زشت (انعام، ۴۳؛ نحل، ۶۳؛ نمل، ۲۴)، وعده دروغ (ابراهیم، ۲۲)، غفلت و فراموشی یاد خدا (زخرف، ۳۶)، ترساندن از فقر (بقره، ۲۶۸) و امر به کارهای ناپسند (نور، ۲۱) را ابزار کار دشمن درونی (شیطان) دانسته و مکر (مائده، ۳۰)، کید (طارق، ۱۵)، خدعه (فریب و نیرنگ) (بقره، ۹) و تفرقه‌افکنی (توبه، ۱۰۷) را برخی از روش‌های دشمنان بیرونی و سیاسی معرفی کرده‌است.
امام‌خمینی در راستای ابزارهای یادشده مهم‌ترین شگرد دشمنان اسلام را از گذشته تاکنون ایجاد اختلاف در میان مسلمانان می‌دانست (صحیفه، ۱۲/۲) که امری کاملاً حساب‌شده و از روی نقشه و برنامه اجرا شده‌است و بر خلاف دشمنی‌های ظاهری نظامی و اقتصادی، نگران‌کننده و موجب فساد درونی است (همان، ۱۱/۵۰۵). افزون بر این، مهم‌ترین ابزارهای دشمن، در نگاه ایشان عبارت‌اند از ابزارهای فرهنگی و تبلیغاتی. ایشان بیش از همه، بر تأثیر مخرب ابزارهای فرهنگی و تبلیغاتی دشمن تأکید می‌کرد و خطر قلم (همان، ۹/۵۲۷) و رسانه‌های دشمن را (همان، ۱۲/۳۹۴) از خطر سرنیزه بیشتر می‌دانست (همان، ۱۱/۳۰۰). ایشان معتقد بود دشمن برای مقابله با اسلام و انقلاب و تحقیر فرهنگ اسلامی، از روش‌های گوناگون مانند مسخ فرهنگ بومی و حاکمیت فرهنگ بیگانه (همان، ۴/۲۲)، ترویج اسلام امریکایی (همان، ۲۱/۸۰ و ۱۲۰)، محو آثار دیانت و ضربه‌زدن به اسلام به نام اسلام (همان، ۲/۲۰)، تبلیغات همه‌جانبه، شایعه‌سازی و فریب (جنگ روانی) (همان، ۱۰/۱۴۰ و ۱۸/۸۹)، ترویج آزادی همراه با فساد و فحشا و منهای اخلاق (همان، ۷/۵۳۶)، نفوذ در ارگان‌ها (همان، ۷/۲۵۲)، القای ناکارآمدی نظام اسلامی (همان، ۱۳/۲۱۰ و ۱۵/۳۳۵) و خدشه‌دارکردن چهره انقلاب اسلامی نزد دیگر مسلمانان (همان، ۱۳/۲۰۸) بهره می‌برد. مهم‌ترین ابزارهای فرهنگی و تبلیغاتی دشمن در این مسیر، مطبوعات (همان، ۷/۵۳۷ و ۱۲/۱۷)، گروه‌های هنری (همان، ۱۳/۲۵۷) و خبرگزاری‌ها (همان، ۱۶/۱۲۷) هستند که حتی در داخل برخی از کشورهای اسلامی، به نفع دشمن و به ضرر مسلمانان استفاده می‌شوند (همان، ۱۳/۲۵۷). ایشان در راستای این نگاه معتقد بود حمله نظامی یا محاصره اقتصادی دشمن، در برابر ابزارهای فرهنگی اهمیت کمتری دارد و نگران‌کننده نیست؛ زیرا این ابزارها، ملت و کشور را فعال‌تر می‌کنند و در نهایت به نفع کشور خواهند بود (همان، ۱۱/۵۰۵).
راهبردهای مقابله با دشمن
قرآن کریم در آیات چندی به مقابله با دشمنان اسلام و جامعه اسلامی و لزوم ایستادگی در برابر آنان فراخوانده است (انفال، ۱۵، ۴۵ و ۶۵) و از مسلمانان می‌خواهدکه به مبارزه در راه خدا و نجات مردان و زنان ناتوانی که خواهان رهایی از ستم و فشار هستند قیام کنند (نساء، ۷۵) و در راه جهاد و مبارزه از فداکاری با جان و مال خود دریغ نورزند (توبه، ۴۱). فقهای اسلامی نیز به پیروی این آیات و نیز روایات فراوانی که در وجوب مقابله با دشمنان وجود دارد (کلینی، ۵/۲ ـ ۵۲؛ حرعاملی ۱۵/۹ ـ ۱۴۹)، بر این وظیفه تأکید کرده و دفاع از سرزمین اسلامی را در برابر هجوم دشمن واجب شمرده‌اند (حلبی، ۲۴۶؛ نجفی، ۲۱/۱۴ ـ ۱۵).
امام‌خمینی نیز مقابله با دشمن، دفاع از اسلام و سرزمین‌های مسلمانان را به هر وسیله ممکن، اعم از بذل جان و مال، بی‌نیاز از اذن حاکم شرع و بی‌هیچ قید و شرطی واجب شمرده‌است (صحیفه، ۱۵/۱۱۷؛ تحریر الوسیله، ۱/۴۶۱) (← مقاله جهاد و دفاع). طبق فتوای ایشان، اگر نفوذ سیاسی و اقتصادی و نقشه‌های بیگانگان منجر به استعمار و سلطه بر سرزمین‌های اسلامی و وهن و ضعف اسلام و مسلمانان شود، دفاع با ابزار سیاسی و اقتصادیِ مناسب و مقاومت منفی مانند ترک روابط تجاری و معامله و مراوده با آنان از سوی دولت یا بخش خصوصی و تاجران مسلمان، واجب و برقراری هر نوع ارتباط و مراوده حرام است (تحریر الوسیله، ۱/۴۶۱ ـ ۴۶۲).
امام‌خمینی با توجه به آموزه‌های دینی مبنی بر لزوم آمادگی کامل در برابر دشمن (انفال، ۶۰) و تجربیات سال‌ها مبارزه با استبداد داخلی و استعمارگران خارجی، همواره بر هوشیاری و بیداری در مقابل توطئه‌ها و نقشه‌های بیگانگان تأکید می‌کرد (همان، ۶/۱۲۶ و ۲۶۲). ایشان وحدت کلمه (همان، ۵/۱۰۲، ۵۱۱ و ۵۱۵) و استقامت همه مردم و مسئولان (همان، ۹/۵۱۴ و ۱۹/۱۹۵) را از لوازم مهم مقابله با دشمن دانسته و همواره گوشزد می‌کرد که راه رسیدن به وحدت و انسجام بیرونی، غلبه بر دشمن درونی و هوای نفس است و همین عامل، موجب پیروزی بر دشمن بیرونی خواهد بود (همان، ۱۹/۴۸۴ ـ ۴۸۵). ایشان از آنجا که بنیان کار ابرقدرت‌ها را بر فریب و دشمنی می‌دانست (همان، ۲۱/۱۲۱)، احتمال تجاوز بیگانگان را به کشور، جدی می‌شمرد (همان، ۲۱/ ۹۴ و ۱۹۴ ـ ۱۹۵) و مجهزشدن به سلاح ایمان و صبر، تقویت بنیه علمی، فرهنگی، اقتصادی و نظامی کشور (همان)، عمل به تکالیف الهی (همان، ۱۹/۲۰۳ ـ ۲۰۴)، کار و تلاش اقتصادی، حفظ استقلال و قطع وابستگی به شرق و غرب (همان، ۱۲/۲ و ۱۹/۱۵۸) و استقلال فکری و خودباوری (همان، ۹/۵۱۶) را از عوامل مهم برای دفع تهدیدات احتمالی بیگانگان و مقابله با دشمن در عرصه‌های گوناگون به شمار می‌آورد.
از سوی دیگر، قرآن کریم درباره اخلاقِ برخورد با دشمن، در عین اجازه مقابله به مثل با دشمن متجاوز (بقره، ۱۹۴)، بر رعایت تقوا و عدالت با وی تأکید (مائده، ۲ و ۸) و از نظر اخلاقی، مؤمنان را از ناسزاگویی به دشمن منع کرده‌است (انعام، ۱۰۸). پیامبر اسلام(ص) نیز که مایه رحمت برای همه جهانیان (انبیاء، ۱۰۷) و دارای اخلاقی والا بود (قلم، ۴)، در برخورد با دشمن و مخالفان برانداز، نخست اصل نرمی و مدارا را رعایت می‌کرد و در صورت اقدامِ دشمن علیه امنیت عمومی و ارکان دین، به عنوان آخرین راه، به مقابله با دشمن می‌پرداخت (ملک‌زاده، ۱۸۸) و در عین حال از هر فرصتی برای تنش‌زدایی و ترک درگیری استفاده می‌کرد (جمعی از محققان، ۴۷۲). امیرالمؤمنین علی(ع) هم در برابر دشمنان، نخست با پرهیز از جنگ و با استدلال و برهان به دعوت آنان به حق می‌پرداخت و آنان را به مناظره فرا می‌خواند و پس از اتمام حجت و در صورت ضرورت، اقدام به جنگ می‌کرد (ملک‌زاده، ۱۹۴).
امام‌خمینی با پیروی از این اصل اسلامی، در عین اینکه وظیفه خود را هدایت همه مردم دنیا حتی دشمنان (در صورت توان) می‌دانست (صحیفه، ۱۱/۳۷۰) و ضمن مخالفت با جنگ، خواهان صلح برای همه بشر بود (همان، ۵/۲۸۸ و ۱۳/۲۶۱)، اما برخورد قاطع با دشمن را نیز در صورت حمله و تجاوز، لازم می‌شمرد (همان، ۲۰/۸۰). ایشان اصولاً استقرار صلح واقعی در جهان را وابسته به نابودی مستکبران می‌دید (همان، ۱۲/۱۴۴) و معتقد بود دعوت به جنگ در اسلام، برای نجات مردم و توسعه صلح و رحمت در جهان است (همان، ۱۹/۱۱۵ ـ ۱۱۶).
پانویس
- ↑ دهخدا، لغتنامه دهخدا، ۹۵۹۳/۷.
- ↑ عمید، فرهنگ فارسی، ۶۰۳.
- ↑ قرآن کریم، ممتحنه، ۱.
- ↑ قرآن کریم، بقره، ۲۰۴؛ قرآن کریم، زخرف، ۵۸؛ قرآن کریم، یس، ۷۷.
- ↑ فیض کاشانی، الوافی، ۲۱۶/۱۲.
- ↑ قرآن کریم، ص، ۸۲؛ قرآن کریم، یس، ۶۰؛ قرآن کریم، کهف، ۵۰.
- ↑ امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۲۲۷ ـ ۲۲۸؛ امام‌خمینی، صحیفه، ۹۱/۱۹.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۲۸۴/۶.
- ↑ قرآن کریم، مائده، ۸۲؛ طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۸۰/۶؛ مکارم شیرازی، ۷۴/۵.
- ↑ قرآن کریم، بقره، ۲۰۴؛ قرآن کریم، منافقون، ۴.
- ↑ قرآن کریم، تغابن، ۱۴.
- ↑ طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۳۰۶/۱۹ ـ ۳۰۷
- ↑ رفیع، فرهنگ مهاجم، فرهنگ مولد، ۹۱ ـ ۹۲.
- ↑ سهرابی، استراتژی دفاعی در اندیشه امام‌خمینی، ۶۰.
- ↑ سهرابی، استراتژی دفاعی در اندیشه امام‌خمینی، ۶۵.
- ↑ طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۶۴/۲ ـ ۶۶.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه امام، ۲۶۱/۱۳.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه امام، ۷۳/۸؛ ۱۵۹/۱۲ و ۱۱۷/۱۵، ۴۰۰.
- ↑ دیلمی، اعلام الدین فی صفات المؤمنین، ۳۳۷.
- ↑ آمدی، تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ۳۳۴.
- ↑ آمدی، تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ۴۶۲.
- ↑ نهج البلاغه، نامه ۵۳، ۴۷۱.
- ↑ آمدی، تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ۴۸۰.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه امام، ۵۰۰/۷.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه امام، ۴۶۳/۱۲.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه امام، ۴۶۹/۱۵ ـ ۴۷۰.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه امام، ۴۶۲/۱۲ و ۴۷۰/۱۵.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۹۵/۲۱.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه امام، ۲۹/۱۵.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه امام، ۴۵۴/۷ و ۲۲۲/۹ ـ ۲۲۳.
منابع
- قرآن کریم.
- آمدی، عبدالواحد، تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، تحقیق مصطفی درایتی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول، ۱۳۶۶ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، آداب الصلاة، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ شانزدهم، ۱۳۸۸ش.
- همو، تحریر الوسیله، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.
- همو، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش.
- جمعی از محققان، سیره سیاسی پیامبر اعظم(ص)، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، چاپ دوم، ۱۳۸۷ش.
- حر عاملی، محمدبن‌حسن، تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعه، قم، مؤسسه آل‌البیت(ع)، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.
- حلبی، ابوالصلاح، الکافی فی الفقه، تصحیح رضا استادی، اصفهان، کتابخانه امام‌امیرالمؤمنین(ع)، چاپ اول، ۱۴۰۳ق.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغتنامه دهخدا، تهران، دانشگاه تهران، چاپ اول، ۱۳۷۳ش.
- دیلمی، حسن‌بن‌محمد، اعلام الدین فی صفات المؤمنین، قم، مؤسسه آل‌البیت(ع)، چاپ اول، ۱۴۰۸ق.
- رفیع، جلال، فرهنگ مهاجم، فرهنگ مولد، تهران، اطلاعات، چاپ دوم، ۱۳۷۴ش.
- سهرابی، محمد، استراتژی دفاعی در اندیشه امام‌خمینی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ اول، ۱۳۸۴ش.
- طباطبایی، سیدمحمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، ۱۴۱۷ق.
- عمید، حسن، فرهنگ فارسی، تهران، امیرکبیر، چاپ هفدهم، ۱۳۷۹ش.
- فیض کاشانی، ملامحسن، الوافی، تحقیق سیدضیاءالدین علامه، اصفهان، کتابخانه امیرالمؤمنین(ع)، چاپ اول، ۱۴۰۶ق.
- کلینی، محمدبن‌یعقوب، الکافی، تصحیح علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ سی و ششم، ۱۳۸۶ش.
- ملک‌زاده، محمد، سیره سیاسی معصومان(ع) در عصر حاکمیت، تهران، کانون نشر جوان، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.
- نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، تحقیق عباس قوچانی و علی آخوندی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ هفتم، ۱۴۰۴ق.
- نهج البلاغه، ترجمه سیدجمال‌الدین دین‌پرور، تهران، بنیاد نهج البلاغه، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.
پیوند به بیرون
آیت مظفری، دانشجویان، دانشنامه امام‌خمینی، ج۵، ص۳۹۱–۳۹۵.