سیدمحمد خامنه‌ای
حسینی خامنه‌ای، سید محمد؛ از شاگردان درس خارج فقه و اصول امام خمینی. سید محمد حسینی خامنه‌ای معروف به خامنه‌ای در سوم دی ۱۳۱۴ ش (خاطرات آیت‌الله...، ۳) در خانواده‌ای روحانی در مشهد زاده شد. پدر او سید جواد خامنه‌ای، از روحانیان خامنه‌ای‌الاصل تحصیل‌کرده در نجف و مقیم مشهد بود که نسبش به سلطان سید محمد از سادات حسینی از نوادگان امام چهارم می‌رسد. سلطان سید محمد به سبب ظلم و جور عباسیان به مناطق مرکزی ایران یعنی تفرش، آشتیان و فراهان عزیمت کرد و از سوی مردم آن مناطق، مورد استقبال قرار گرفت، ولی مأموران عباسی در تفرش او را دستگیر کردند و به شهادت رساندند و هم‌اکنون مزار وی در میقان اراک قرار دارد. مادر سید محمد خامنه‌ای نیز به سادات میردامادی نجف‌آباد منسوب است؛ جد مادری او سید هاشم میردامادی نجف‌آبادی از علمای مشهد بود که در غائله مسجد گوهرشاد فعال بود و به این سبب مدتی دستگیر و زندانی شد و در نهایت از آن شهر تبعید گردید (همان، ۳۴-۳۷). سید محمد خامنه‌ای در چنین خانواده‌ای زاده و بالیده شد؛ او خواندن و نوشتن را در مکتب‌خانه بی‌بی آغا و آقا میرزا در مشهد آموخت. آنگاه وارد دبستان دارالتعلیم دیانتی مشهد شد و دوره ابتدایی را در آنجا طی کرد. هم‌زمان با تحصیل در آنجا، بخشی از مقدمات دروس حوزوی را نزد پدرش فراگرفت (همان، ۵۱-۵۳) و سپس مطول در علم معانی و بیان و بدیع را نزد پدرش و میرزا حسین عبایی و معالم‌الاصول را پیش آقا سید جلیل حسینی فراگرفت. دلبستگی پدرش به کسوت روحانیت باعث شد او در ۱۰-۱۲ سالگی به آن کسوت درآید (همان، ۶۲). خامنه‌ای در سیزده‌سالگی وارد مدرسه نواب مشهد شد (همان، ۶۴) و در آنجا، سیوطی، مغنی و کبرا در منطق و شرح تهذیب ملا عبدالله را پیش چند تن از طلاب خواند. شرح لمعه و قوانین‌الاصول را هم نزد آیت‌الله سید احمد مدرس یزدی آموخت. سپس رسایل را نزد پدرش خواند و هم‌زمان در درس مکاسب شیخ هاشم قزوینی شرکت می‌کرد. او جلد اول کفایه‌الاصول را هم نزد شیخ هاشم قزوینی خواند و در جلد دوم کفایه‌الاصول از شاگردان پدرش بود (همان، ۶۶-۶۹). سید محمد خامنه‌ای آنگاه در درس شرح منظومه میرزا جواد آقا تهرانی (از منتقدان فلسفه) در مدرسه باقریه مشهد حاضر شد (همان، ۷۲). او شیفته دروس عقلی شد و پدرش با مشاهده چنین اشتیاقی، باب حادی عشر علامه حلی (مسائل کلامی و اصول اعتقادی) و تجرید الاعتقاد خواجه نصیرالدین توسی را با هدف تقویت مبانی اعتقادی او، به‌صورت خصوصی برای فرزندش تدریس کرد (همان، ۷۴-۷۵). خامنه‌ای در همان سال‌ها با سید مجتبی نواب صفوی بنیان‌گذار جمعیت فدائیان اسلام آشنا شد (همان، ۹۰-۹۱) و تحت تأثیر او قرار گرفت.
سید محمد خامنه‌ای در سال ۱۳۳۴ ش علی‌رغم مخالفت پدرش، با تشویق‌های آیت‌الله سید کاظم شریعتمداری که از دوستان سید جواد خامنه‌ای بود، راهی قم شد (همان، ۹۹-۱۰۰) و در مدرسه حجتیه مقیم شد (همان، ۱۰۳). او در حوزه علمیه قم ابتدا در درس خارج فقه آیت‌الله سید حسین طباطبایی بروجردی حضور یافت، ولی ضرورت استفاده از درس استادان دیگر او را به جستجوی استادی دیگر واداشت و به سبب آشنایی با برخی از شاگردان امام خمینی، در درس ایشان شرکت جست. امام خمینی در آن سال‌ها، صبح‌ها در مسجد کوچکی در نزدیکی صحن فقه (مسجد محمدیه) تدریس می‌کرد و عصرها هم خارج اصول را در مسجد سلماسی درس می‌داد. سید محمد خامنه‌ای از همان ابتدا به‌طور مستمر در درس خارج اصول امام خمینی حضور می‌یافت، ولی در درس خارج فقه ایشان حضور نامتناوب داشت؛ بنابراین با استناد به خاطرات او می‌توان گفت که از سال ۱۳۳۴ ش تا تبعید امام خمینی به خارج از کشور در آبان ۱۳۴۳، در درس خارج اصول امام خمینی و گاهی در درس خارج فقه ایشان حضور می‌یافته است (همان، ۱۰۸-۱۱۱). او درباره ویژگی‌های درس امام خمینی می‌گوید: «ایشان به هنگام تدریس روی منبر هم نمی‌رفت و روی زمین می‌نشست. کمی هم عبوس بود؛ نه خنده می‌کرد، نه در راه با کسی حرف می‌زد... با آنکه فیلسوف بود، اما در درس به فلسفه اشاره نمی‌کرد» (همان، ۱۵۷). سید محمد خامنه‌ای هم‌زمان با حضور در درس امام خمینی، در درس خارج فقه شیخ مرتضی حائری یزدی و میرزا محمد مجاهدی تبریزی شرکت می‌کرد و گاهی هم در درس خارج فقه آیت‌الله سید کاظم شریعتمداری حضور می‌یافت (همان، ۱۰۸-۱۱۱). از ۱۳۴۳ ش مدتی در درس خارج فقه و اصول آیت‌الله سید محمد محقق داماد شرکت کرد و هم‌زمان، به فراگیری درس شرح منظومه نزد شیخ محمد فکور یزدی و فلسفه و عرفان علامه سید محمدحسین طباطبایی می‌پرداخت (همان، ۱۱۲-۱۱۳). او ضمن شرکت در جلسات عمومی درس اسفار علامه طباطبایی و جلسات خصوصی و شبانه فلسفی ـ عرفانی ایشان (همان، ۱۲۳؛ نصری، ۴۱)، با یکی از دوستان مباحثه کتاب شرح حکمت‌الاشراق سهروردی (شرح قطب شیرازی) را شروع کرد (خاطرات آیت‌الله سید محمد خامنه‌ای، ۱۲۳). در آن سال‌ها در کلاس‌های زبان خارجی که در دبیرستان علوی تهران و دین و دانش قم تشکیل می‌شد، شرکت می‌کرد (همان، ۱۷۲). در کنار تحصیل، به فعالیت‌های اجتماعی و گاه سیاسی دست می‌زد؛ ازجمله این فعالیت‌ها می‌توان به تلاش برای برقراری جلسه استانی خراسانی‌ها، برگزاری کلاس نویسندگی، مشارکت در فعالیت‌های مؤسسه در راه حق، تأسیس کتابخانه سیار، تأسیس مؤسسه خیریه علوی مرتضوی و... اشاره کرد (همان، ۱۳۲).
سید محمد خامنه‌ای در سال ۱۳۴۱ ش و با آغاز حرکت امام خمینی علیه حکومت پهلوی، همراه با جمعی از شاگردان ایشان، اعلامیه‌های ایشان را تکثیر و توزیع می‌کرد (همان، ۱۶۸-۱۶۹) و در کنار چاپ اعلامیه، همراه با جمعی از طلاب، به تکثیر و توزیع نوارهای سخنرانی امام خمینی می‌پرداخت (همان، ۱۷۲). در جریان برگزاری رفراندوم موسوم به انقلاب سفید در بهمن آن سال، از سوی امام خمینی مأمور ابلاغ پیام‌های ایشان به علمای مشهد شد (همان، ۱۷۵-۱۷۶). او در مشهد جلساتی را برای هم‌اندیشی درباره نحوه واکنش به رفراندوم فوق در مشهد برگزار کرد (همان، ۱۷۷-۱۷۸). پس از آن هم به فعالیت‌های سیاسی خود ادامه داد و پس از تبعید امام خمینی، همراه با جمعی از شاگردان امام خمینی، در برگزاری جلسات سخنرانی در قم فعال بود، ازجمله جلساتی را در مسجد اعظم برگزار می‌کرد (همان، ۱۹۰-۱۹۱). در آن سال‌ها در تشکیل هیئتی موسوم به «گروه زیرزمینی یازده‌نفره» با هدف اصلاح امور حوزه و سازمان‌دهی فعالیت‌های سیاسی نقش محوری داشت. اعضای این گروه عبارت بودند از: سید علی حسینی خامنه‌ای، اکبر هاشمی رفسنجانی، حسینعلی منتظری، عبدالرحیم ربانی شیرازی و... . این تشکل، پایه تشکل فراگیری موسوم به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم گردید (همان، ۱۹۸-۲۱۴). پس از افشای این فعالیت تشکیلاتی در سال ۱۳۴۴ ش، او نیز تحت تعقیب قرار گرفت و راهی تهران شد و زندگی مخفیانه در پیش گرفت (همان، ۲۱۵-۲۱۸). سید محمد خامنه‌ای در ۱۳۴۴ ش وارد دانشکده حقوق دانشگاه تهران شد و در رشته حقوق قضایی به تحصیل پرداخت. هم‌زمان در یکی از دبیرستان‌های تهران تدریس می‌کرد (همان، ۲۳۳-۲۳۳). پس از اخذ لیسانس، به خدمت سربازی اعزام شد و در سال ۱۳۵۰ ش آن دوره را به پایان رساند (همان، ۲۴۴). سپس به تدریس در دبیرستان کمال و هنرستان کارآموز تهران پرداخت و درس‌هایی چون خداشناسی را در آن دو دبیرستان تدریس می‌کرد و در کنار آن، به فعالیت‌های سیاسی نیز ادامه می‌داد (همان، ۴۲۸-۲۵۸). سپس برخی آثار را به زبان فارسی برگرداند که خصایص التصور الاسلامی تألیف سید قطب از آن جمله است (همان، ۲۷۱). سید محمد خامنه‌ای که موفق به دریافت مجوز وکالت شده بود، در سال ۱۳۵۷ ش یکی از وکلایی بود که دفاع از زندانیان مذهبی و سیاسی را در دادگاه‌های حکومت پهلوی بر عهده می‌گرفت. در آن سال در تشکیل جمعیت حقوقدانان ایران نقش داشت (همان، ۳۲۱-۳۲۲). در همان سال همراه با روحانیان مبارز تهران، اعلامیه‌هایی در حمایت از امام خمینی و انتقاد از حکومت پهلوی امضا می‌کرد (اسناد انقلاب اسلامی، ج ۳، ۳۸۵ ـ ۳۸۶، ۴۲۸ ـ ۴۳۰، ۴۳۴ ـ ۴۳۷، ۴۵۳ ـ ۴۵۵، ۴۸۳ ـ ۴۸۶، ۴۹۹ ـ ۵۰۰؛ سیر مبارزات یاران...، ج ۱۳، ۳۱۶-۳۱۹). او در پاییز ۱۳۵۷ ش به فرانسه رفت و در نوفل‌لوشاتو خدمت امام خمینی رسید (همان، ۳۵۶). در بهمن ۱۳۵۷ ش و در پی بسته شدن فرودگاه‌ها بر روی پروازهای خارجی با هدف ممانعت از بازگشت امام خمینی به کشور، در تحصن روحانیان مبارز در مسجد دانشگاه تهران حضور یافت و سپس به فعالیت در کمیته استقبال از امام خمینی پرداخت (همان، ۳۶۲-۳۷۳). سید محمد خامنه‌ای در آستانه پیروزی انقلاب اسلامی در تدوین پیش‌نویس قانون اساسی حضور داشت. این پیش‌نویس پس از پیروزی انقلاب اسلامی در کنار پیش‌نویس تهیه‌شده توسط حسن حبیبی، مبنای نخستین قانون اساسی قرار گرفت (همان، ۳۳۳-۳۳۵). وی پس از پیروزی انقلاب اسلامی، مدیریت اسناد مربوط به انقلاب اسلامی را در مدرسه رفاه بر عهده گرفت و سپس در همان‌جا دادسرای موقت انقلاب را همراه با سید جلال‌الدین مدنی بنیان نهاد و دادستانی آنجا و مسئولیت امور زندانیان را بر عهده گرفت (همان، ۳۸۷-۳۹۳). آنگاه با حکم مهدی بازرگان، نخست‌وزیر وقت، مأمور تشکیل سازمان اطلاعات و امنیت شد و هرچند آن مسئولیت را پذیرفت، ولی مدتی بعد، از آن کناره گرفت (همان، ۴۲۶-۴۳۶). خامنه‌ای در سال ۱۳۵۸ ش با رأی مردم استان خراسان، به نمایندگی در مجلس خبرگان قانون اساسی انتخاب شد (راهنمای استفاده از...، ۳۵۵). در همان سال و در اولین دوره انتخابات مجلس شورای اسلامی از سوی مردم مشهد به مجلس راه یافت (معرفی نمایندگان مجلس شورای اسلامی...، ۴۷) و در دوره دوم مجلس شورای اسلامی هم بار دیگر با رأی مردم مشهد به نمایندگی برگزیده شد (همان، ۱۷۷) و در آن دوره نیابت ریاست مجلس شورای اسلامی را بر عهده داشت. پس از پایان دوره دوم مجلس شورای اسلامی به فعالیت‌های علمی روی آورد و در سال ۱۳۷۲ ش ستاد برگزاری همایش جهانی بزرگداشت ملاصدرا را دایر کرد و آنگاه «بنیاد حکمت اسلامی صدرا» را تأسیس نمود. یکی از فعالیت‌های آن بنیاد، برگزاری همایش‌های سالانه و دوره‌ای درباره اندیشه‌های فلسفی ملاصدرا و چاپ آثار پیرامون اندیشه‌های فلسفی اوست. خامنه‌ای در ۱۳۸۴ ش با حکم محمود احمدی‌نژاد رئیس‌جمهور وقت به ریاست بنیاد ایرانشناسی منصوب گردید و هم‌اکنون (۱۳۹۶ ش) در آن سمت است. تألیفات او عبارت است از: ۱ـ دین و دین‌باوری. ۲ـ ویژگی‌های ایدئولوژی اسلامی. ۳ـ فریاد جرس. ۴ـ علی و صلح جهانی. ۵ـ روح و نفس. ۶ـ حج از نگاه بین‌الملل. ۷ـ مالکیت عمومی. ۸ـ بیمه در حقوق اسلام و مقایسه آن با حقوق بشر. ۹ـ سیر حکمت در ایران و جهان. ۱۰ـ ملاصدرا، زندگی و شخصیت او و ده‌ها مقاله علمی دیگر. منابع: اسناد انقلاب اسلامی (۱۳۷۴)، ج ۳، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ خاطرات آیت‌الله سید محمد خامنه‌ای (۱۳۸۵)، تدوین جواد کامور بخشایش و جواد عربانی، ج ۱، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ سیر مبارزات یاران امام خمینی در آینه اسناد به روایت اسناد ساواک (۱۳۹۳)، ج ۱۳، تدوین: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی؛ معرفی نمایندگان مجلس شورای اسلامی از پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی تا پایان دوره پنجم قانون‌گذاری (۱۳۷۸)، تهران، اداره کل امور فرهنگی و روابط عمومی مجلس شورای اسلامی؛ نصری، عبدالله (۱۳۸۰)، آینه‌های فیلسوف: گفتگوهایی در باب زندگی، آثار و دیدگاه‌های دکتر دینانی، تهران، سروش. جواد کامور بخشایش