محمد فوزی
محمد فوزی، از شاگردان درس خارج فقه و اصول امام خمینی.
او در سال ۱۳۰۴ ش در ارومیه متولد شد (راهنمای استفاده از...، ص۳۸۱). دوران ابتدایی و متوسطه را در ارومیه به پایان رسانید و در ۱۳۲۵ش با معدل بالا موفق به اخذ دیپلم متوسطه در رشته علوم طبیعی شد. او سپس به تحصیل دروس حوزوی روی آورد و مقدمات را در حوزه علمیه ارومیه نزد عبدالمطلب فقیه اردوبادی، شیخ عزیز شبنم و میرزا ابوالحسن تاییدی خواند. سپس ریاست آن حوزه را بر عهده گرفت. او آنگاه در سال ۱۳۳۰ ش راهی قم شد و در حوزه علمیه آن شهر دروس سطح (مکاسب، رسایل و کفایه‌الاصول) را نزد آقایان میرزا علی‌اکبر مشکینی، شیخ احمد پایانی اردبیلی، محمدجواد خندق‌آبادی، میرزا محمد مجاهدی تبریزی، سید محمدباقر سلطانی طباطبایی و شیخ محمد فکور یزدی به پایان رساند. سپس در درس خارج فقه و اصول آیات سید حسین طباطبایی بروجردی، امام خمینی و سید کاظم شریعتمداری شرکت کرد (الوانساز خویی، ۱۳۹۴، ج۲، ص۳۴۰؛ همان، ۱۳۸۹، ص۴۳۳-۴۳۴). درباره سال‌های حضور او در درس خارج فقه یا خارج اصول یا هر دو درس امام خمینی گزارشی در دست نیست، ولی در گلشن ابرار آذربایجان بر حضور کوتاه او در درس ایشان تأکید شده است (همان). او در سال ۱۳۴۰ش به ارومیه بازگشت (همان، ص۴۳۴؛ الوانساز خویی، ۱۳۹۴، ج۲، ص۳۴ ۳۴۱)، بنابراین می‌توان احتمال داد که در نیمه دوم دهه ۱۳۳۰ش در آن درس‌ها که در مسجد سلماسی قم برگزار می‌شد حضور می‌یافته است. او هم‌زمان با تحصیل دروس خارج فقه و اصول، منظومه (قسمت حکمت) را نزد شیخ اسحاق آستارایی خواند و در اسفار از شاگردان سید رضا صدر بود و تفسیر قرآن را هم پیش علامه سید محمدحسین طباطبایی خواند. او در قم از نزدیکان آیت‌الله بروجردی و مورد اعتماد و احترام ایشان و دیگر مراجع تقلید قم بود و از اغلب آنان اجازاتی دریافت کرده بود که از آن جمله می‌توان به دریافت اجازه‌ای در امور حسبیه از امام خمینی اشاره کرد (همان، ص۳۴۰-۳۴۱).
میرزا محمد فوزی هم‌زمان با تحصیل در حوزه علمیه قم، به تدریس در آن حوزه می‌پرداخت. او با توجه به تسلطی که بر زبان فرانسه داشت، به تدریس آن زبان و همچنین مسائل روز و علوم جدید در آنجا می‌پرداخت و حسین نوری همدانی، اکبر هاشمی رفسنجانی، سید مهدی روحانی، میرزا علی احمدی میانجی و... ازجمله شاگردان او در آن درس‌ها بودند (همان، ص۴۳۱؛ همان، ۱۳۸۹، ص۴۳۴). او پس از سال‌ها تحصیل و تدریس در قم، در سال ۱۳۴۰ش به دستور آیت‌الله شریعتمداری به ارومیه بازگشت (شریف‌رازی، ج ۵، ص۲۰۱) و به فعالیت‌های دینی در آن شهر پرداخت. ازجمله نماز جماعت را در مساجد آقا علی اشرف و لطفعلی خان اقامه می‌کرد (الوانساز خویی، ج ۲، ص۳۴۱).
محمد فوزی پس از بازگشت به ارومیه، در اداره حوزه علمیه ارومیه سهیم بود و هم‌زمان به تدریس در آنجا می‌پرداخت. او سپس مدرسه علمیه محمدیه را در ارومیه بنیان نهاد و ضمن تدریس، آن مدرسه را اداره می‌کرد. فوزی با آغاز نهضت اسلامی در سال ۱۳۴۱ ش، به مبارزه با حکومت پهلوی روی آورد و جلسات روحانیان مبارز ارومیه اغلب در خانه او برگزار می‌شد. در بهمن ۱۳۴۱ (رفراندوم انقلاب سفید)، او همراه با روحانیان ارومیه تصمیم گرفتند یکی از روحانیان آن شهر را برای بیان اعتراض خود علیه آن همه‌پرسی به قم اعزام کنند. در ۱۵ خرداد ۱۳۴۲، علمای ارومیه پس از اطلاع از دستگیری امام خمینی، برای رایزنی درباره نحوه واکنش به آن اتفاق، در خانه او اجتماع کردند و به همین سبب ساواک او را احضار کرد. سپس فوزی و دیگر روحانیان را تهدید کرد در صورت تداوم فعالیت‌های سیاسی، از ارومیه تبعید خواهند شد. فوزی پس از تبعید امام خمینی به خارج از کشور، همراه با برخی از روحانیان، به آن اعتراض کرد و به همین علت توسط ساواک ممنوع‌المنبر شد (سلیمی، ۳۱۵؛ قاسم‌پور، ۱۳۹۲، ج ۱، ص۴۸۷). او پس از عزیمت امام خمینی به عراق، تلگرافی به ایشان ارسال و از حضور ایشان در نجف اشرف اظهار خرسندی کرد (سیر مبارزات امام...، ج ۵، ص۲۹۵-۲۹۹). ساواک ارومیه در گزارشی از وضعیت او در سال ۱۳۴۴ ش، از او به‌عنوان یکی از روحانیان مخالف نام برد و در گزارشی دیگر اعلام کرد که «او به‌طور کلی با وضع موجود کشور موافق نیست و شخص باسوادی است و در بین روحانیون مخالف محبوبیت دارد و طرفدار روحانیت است» (قاسم‌پور، ۱۳۸۹، ۲۹۰). او که نماینده رسمی آیت‌الله شریعتمداری در ارومیه بود (شریف رازی، ج ۵، ۲۰۱)، در اواخر دهه ۱۳۴۰ ش به عراق سفر کرد و در همان سفر، نمایندگی شرعی امام خمینی در ارومیه را هم دریافت کرد. همچنین از سوی آیات سید ابوالقاسم موسوی خویی، سید شهاب‌الدین مرعشی نجفی و سید محمدرضا موسوی گلپایگانی اجازاتی داشت و نماینده آنان در ارومیه محسوب می‌شد (قاسم‌پور، ۱۳۹۰، ج ۱، ۳۵۰) او در سال‌های ۱۳۴۴-۱۳۵۷ ش مدرسه محمدیه را به یکی از کانون‌های فعالیت سیاسی علیه حکومت پهلوی تبدیل کرد که اعلامیه‌های امام خمینی در آنجا توزیع می‌شد و وی در آنجا به ایراد سخنرانی‌های انتقادی می‌پرداخت. به همین سبب این مدرسه زیر کنترل ساواک قرار داشت و نیروهای حکومت پهلوی بارها به این مدرسه یورش بردند و برخی از طلاب آن مدرسه را دستگیر و زندانی کردند. یکی دیگر از اقدامات محمد فوزی در ارومیه، احداث تالار مهدیه در آن شهر بود. این تالار که به شکل مدرنی احداث شده بود، به مرکزی برای سخنرانی‌های مذهبی تبدیل شده بود. او علاوه بر تأسیس دو مدرسه و تالار فوق، در رسیدگی به وضعیت ارومیه و روستاهای اطراف و تأسیس برخی نهادهای اقتصادی ـ اجتماعی فعال بود و جایگاه والایی در میان مردم یافته بود. از جمله آن فعالیت‌ها می‌توان به تأسیس کانون خیریه انصار، قبرستان باغ رضوان ارومیه، بازسازی امام‌زاده‌ها در روستاهای بکشلو و دیزج تلکو (در اطراف ارومیه)، احداث مسجد فاطمیه در یکی از محلات اعیان‌نشین ارومیه، احداث چهل خانه برای نیازمندان در شهر ارومیه (قاسم‌پور، ۱۳۹۲، ۳۴۸-۳۵۱)، ساخت مدرسه‌ای اسلامی در سال ۱۳۴۱ ش، تعمیر اساسی مسجد اسماعیل‌بیگ ارومیه، ساخت اولیه بیمارستان توانبخشی (شهید بهشتی) ارومیه، توسعه کتابخانه مسجد جامع آن شهر، تعمیر اساسی مسجد لطفعلی خان، ساخت مسجد فاطمیه در ارومیه، ساخت مدرسه دخترانه در مسجد حاج عبدالله ارومیه، ساخت یک باب حمام عمومی در بکشلو چایی، ساخت ساختمانی دوطبقه برای زائران امام‌زاده آن روستا، آسفالت کردن جاده امام‌زاده بکشلو چایی به ارومیه، ساخت یک باب حمام در روستای کشتیبان ارومیه، ساخت کتابخانه‌ای در مسجد لطفعلی خان، تعمیر و توسعه مسجد آقا علی اشرف، خرید ۶۷ باب منزل مسکونی برای طلاب و سادات، تأسیس مدرسه دخترانه در جوار مسجد لطفعلی خان، ساخت شهرک ولیعصر در جنب باغ رضوان آن شهر و تهیه وسایل خانگی و جهیزیه برای افراد مستمند در ارومیه اشاره کرد. این اقدامات تحسین برخی از روحانیان برجسته را در پی داشت. ازجمله مرتضی مطهری در سال ۱۳۵۵ ش به ارومیه رفت و پس از بازدید از مدرسه محمدیه، مدیریت او را ستود (الوانساز خویی، ج ۲، ۳۴۲-۳۴۳؛ همان، ۱۳۸۹، ۴۳۷-۴۳۵). شریف رازی در سال ۱۳۵۲ ش (سال انتشار کتاب گنجینه دانشمندان) این‌گونه از فعالیت‌های او سخن گفته است: محمد فوزی «خدمات ارزنده دینی و اجتماعی بسیاری از قبیل بناء مساجد و حمام و غیره در شهر و حومه آن نموده و اکنون به اقامه جماعت و تبلیغ احکام و تنویر افکار و نشر معارف حقه اثنی‌عشریه در آن منطقه حساس مرزی که از طرفی مرز اسلام و کفر و از سمتی هم‌مرز ولایت و تسنن است اشتغال دارند» (شریف رازی، ج ۵، ۲۰۱). در آن سال‌ها او همراه با دیگر روحانیان ارومیه، جلسات بحث و بررسی با محوریت قرآن و نهج‌البلاغه برگزار می‌کردند و بر اساس هماهنگی، نتیجه بحث‌های مطرح‌شده در آن جلسات را در مساجد ارومیه مطرح می‌نمودند (قاسم‌پور، ۱۳۹۲، ج ۱، ۳۵۷). محمد فوزی همچنین در کمک به فعالان سیاسی نقش زیادی داشت. او با توجه به جایگاهی که در ارومیه داشت، در آزادی زندانیان سیاسی نقش ایفا می‌کرد. همچنین با استفاده از امکانات مالی کانون خیریه انصار، در تأمین نیازهای برخی از زندانیان سیاسی فعال بود. علاوه بر آن، برخی از روحانیان و واعظان را برای تبلیغ و سخنرانی به ارومیه دعوت می‌کرد (همان، ۳۵۱). ازجمله می‌توان به دعوت از مرتضی مطهری، میرزا علی‌اکبر مشکینی، سید عبدالکریم موسوی اردبیلی (همان، ۳۷۲) و فخرالدین حجازی اشاره کرد (همان، ۳۵۱). او همچنین در مساعدت به برخی از روحانیان تبعیدی به بعضی از شهرهای استان آذربایجان غربی چون مهاباد، پیرانشهر، سلماس و... نقش داشت و برخی از آنان را به ارومیه دعوت می‌کرد که از آن جمله می‌توان به حضور ناصر مکارم شیرازی در خانه او در سال ۱۳۵۶ ش اشاره کرد (آیت‌الله‌العظمی ناصر...، ج ۲، ۴۴۴). در سال‌های ۱۳۵۶-۱۳۵۷ ش نقش مهمی در رهبری مبارزات مردم ارومیه داشت (همان، ۳۵۱). پس از انتشار کتاب نهضت پانزده‌ساله و تعریض‌هایی که در آن به آیت‌الله شریعتمداری شده بود، همراه با سید اکبر قره‌باغی در نامه‌ای به امام خمینی، ضمن ارائه گزارشی از آن تعریض‌ها، خواستار وحدت و توجه هرچه بیشتر به این مسئله شد (الوانساز خویی، ج ۲، ۳۴۵-۳۴۶). پس از رحلت مشکوک سید مصطفی خمینی، همراه با جمعی از روحانیان ارومیه، درصدد برنامه‌ریزی برای برگزاری مجلس ختمی برای آن مرحوم در ارومیه برآمد (قاسم‌پور، ج ۲، ۳۷۵-۳۷۶). در اردیبهشت ۱۳۵۷ و پس از حمله مأموران حکومت پهلوی به خانه‌های مراجع تقلید در قم، همراه با دیگر روحانیان ارومیه و به نشانه اعتراض، تصمیم گرفتند به مدت سه روز از اقامه نماز جماعت خودداری کنند (همان، ۲۹). در تابستان همان سال، به مناسبت رحلت آیت‌الله ملاعلی معصومی همدانی و شیخ احمد کافی، مجلس ختمی در مسجد اعظم ارومیه برگزار کرد و در آن مسجد، سخنران به انتقاد از حکومت پهلوی پرداخت و پس از پایان سخنرانی، تظاهراتی در ارومیه شکل گرفت (همان، ۳۶). او در آستانه ماه رمضان ۱۳۵۷ ش همراه با روحانیان ارومیه دست به ابتکار برای طرح مسائل مربوط به نهضت اسلامی و امام خمینی زدند؛ آنان تصمیم گرفتند پس از پایان سخنرانی‌های خود در مساجد ارومیه، همگی در مسجد اعظم حضور پیدا کنند و به سخنان سخنران اصلی که در آن جلسه انتخاب شده بود گوش فرادهند (همان، ۴۳-۴۴). او در رمضان ۱۳۵۷ و پس از دستگیری غلامرضا حسنی، از روحانیان شاخص ارومیه، همراه با دیگر روحانیان ارومیه، با صدور اعلامیه‌ای به حمایت از او پرداختند (همان، ۳۸۴). محمد فوزی پس از پیروزی انقلاب اسلامی همراه با جمعی از روحانیان و فعالان انقلابی ارومیه، شورای انقلاب اسلامی را در ارومیه تأسیس کردند و او ریاست آن شورا را بر عهده گرفت. سپس کمیته نگهبانان انقلاب اسلامی را در ارومیه بنیان نهاد. همچنین از اعضای شورای روحانیت شهر ارومیه بود (همان، ۲۷۸-۲۷۹). او در اولین انتخابات مجلس خبرگان قانون اساسی، با رأی مردم استان آذربایجان غربی به نمایندگی انتخاب شد (راهنمای استفاده از...، ۳۸۱). در مهر ۱۳۵۸ نیز با رأی مردم ارومیه به عضویت شورای شهر آن شهر انتخاب شد («اسامی اعضای...»، ۱۱). او که از سوی آیت‌الله شریعتمداری مأمور به اقامه نماز جمعه در ارومیه شده بود (خاطرات آیت‌الله شیخ...، ۲۲۵؛ خاطرات آیت‌الله مسلم...، ۲۲۹)، در جریان غائله خلق مسلمان در ارومیه، به قم رفت و در آن شهر ماندگار شد و به تحقیق و تدریس مشغول شد (خاطرات حجت‌الاسلام...، ص۳۴).
درگذشت
وی در ۱۳ تیر ۱۳۸۶ ش در قم درگذشت و پیکرش پس از اقامه نماز توسط سید موسی شبیری زنجانی، در آستانه غربی قبرستان شیخان و در جوار حرم حضرت معصومه (س) به خاک سپرده شد (الوانساز خویی، ج ۲، ۳۴۷).
منابع
آیت‌الله‌العظمی ناصر مکارم شیرازی به روایت اسناد ساواک (۱۳۹۵)، ج ۲، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات؛ اباذری، عبدالرحیم (۱۳۸۴)، خاطرات حجت‌الاسلام ملاحسنی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ «اسامی اعضای منتخب شوراهای شهر» (۱۳۵۸)، روزنامه اطلاعات، شماره ۱۵۹۷۷، ۲۴ مهر؛ الوانساز خویی، محمد (۱۳۹۴)، گلشن ابرار آذربایجان: ویژه استان‌های آذربایجان شرقی، غربی و اردبیل، ج ۲، تهران، پژوهشکده باقرالعلوم (ع)؛ الوانساز خویی، محمد (۱۳۸۹)، «میرزا محمد فوزی، مدیر فداکار»، ستارگان حرم، ج ۲۶-۲۷، قم، زائر؛ سلیمی، حشمت‌الله (۱۳۸۶)، مبارزات روحانیون و وعاظ مساجد به روایت اسناد، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ خاطرات آیت‌الله شیخ مرتضی بنی‌فضل (۱۳۸۶)، تدوین: عبدالرحیم اباذری، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ خاطرات مسلم ملکوتی (۱۳۸۵)، تدوین: عبدالرحیم اباذری، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ راهنمای استفاده از صورت مشروح مذاکرات مجلس، بررسی نهایی قانون اساسی جمهوری اسلامی (۱۳۶۸)، ج ۴، تهران، اداره کل امور فرهنگی و روابط عمومی مجلس شورای اسلامی؛ سیر مبارزات امام به روایت اسناد ساواک (۱۳۸۶)، ج ۵، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی؛ شریف رازی، محمد (۱۳۵۳)، گنجینه دانشمندان، ج ۵، قم، پیروزی؛ قاسم‌پور، داود (۱۳۸۹)، «فوزی، محمد»، فرهنگنامه رجال روحانی عصر امام خمینی، تألیف: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ج ۱، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ قاسم‌پور، داود (۱۳۸۹)، انقلاب اسلامی در ارومیه، ج ۱ و ۲، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی.