بسم الله الرحمن الرحیم

بسم الله الرحمن الرحیم، تبیین نخستین آیه از قرآن کریم.

مفهوم‌شناسی

اسم از ریشه «سمو» به معنای علو و بلندی و یا «وسم» به معنی علامت است؛ چنان‌که در روایتی از امام‌رضا(ع)، اسم به معنای علامت معنا شده است و در اصطلاح عرفانی عبارت است از ذات با تعین و تجلی خاص الله در اصل«اله» بوده که «ال» به آن اضافه شده است و سپس همزه به لام منتقل شده و حذف گردیده است و بعضی قائل شده‌اند که «ال» عوض از همزه است. «الله» در اصطلاح عرفانی عبارت است از ذات دارای همه صفات و اسمای الهی و آن اسم اعظم الهی است.
«الرحمن» از ریشه «رحم» و به معنای رحمتی است که همه چیز را فرا گرفته است. از این‌رو در غیر حق‌تعالی به ‌کار نمی‌رود «رحیم» نیز به معنای کسی است که شأن او رحمت است و مبالغه در رحمت است و وصف غیر خداوند واقع می‌شود. «رحمن» در اصطلاح عرفانی صفتی است که دلالت بر افاضه نور وجود و تجلی ایجادی می‌کند و صفتی عام است که همه موجودات را دربر می‌گیرد. «رحیم» صفتی خاص است که سبب می‌شود هر یک از اعیان با استعداد خود متعین شوند و بسط کمال وجود است.

پیشینه

«بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ» نخستین آیه از قرآن کریم است که در علوم ادبی و دینی از آن به صورت مصدر صناعی به «بَسْمَلَه» تعبیر می‌شود و سوره‌های قرآن غیر از سوره توبه با آن آغاز می‌شود. این آیه به سبب مضامین بلند آن مورد توجه علمای تفسیر و عرفان واقع شده، تفسیرهای متعددی از آن ارایه شده است. عده‌ای از آنان کتاب یا رساله مستقلی درباره آن نگاشته‌اند که ازجمله آنها می‌توان تفسیر بسمله زین‌الدین عاملی، رشید‌الدین همدانی محمد‌بن‌اسحاق قونوی و ابوسعید خادمی را نام برد. سرچشمه تفسیر بسمله در روایات است که در آنها به برخی مضامین بلند این آیه اشاره شده است.
امام‌خمینی نیز به تفسیر بسمله توجه ویژه‌ای داشته‌ است. نخستین اثر تفسیری ایشان از این آیه در کتاب شرح دعاء السحر رقم خورده است که رویکردی عرفانی دارد و نشان می‌دهد نگاه ایشان به تفسیر از آغاز نگاهی عرفانی بوده است. ایشان در کتاب‌های اخلاقی و کلامی خود نیز در چند جا مانند شرح چهل حدیث سرّ الصلاة آداب الصلاة و الطلب و الاراده به تفسیر این آیه پرداخته است. همچنین ایشان در تفسیر سوره حمد که در سال ۱۳۵۸ با عنوان «قرآن در صحنه» از صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران پخش می‌شد، به تفصیل به تفسیر این آیه، پرداخته است و این سخنان بعدها به صورت کتابی با عنوان تفسیر سوره حمد از سوی مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی چاپ و منتشر شد. (ببینید: تفسیر سوره حمد)
در این میان، باء بسم الله نیز دارای جایگاه ویژه و مشتمل بر حقایق بسیاری است که اهل معرفت به آن توجه داشته‌اند و برخی رساله مستقلی در شرح آن نگاشته‌اند؛ مانند: «کتاب الباء» محی‌الدین ابن‌عربی «رسالة فی باء البسمله» عمربن‌محمد‌بن‌الیافی و «مفتاح السعاده» عبدالوحیدبن‌جیلانی امام‌خمینی نیز در آثار تفسیری و اخلاقی خود، مانند تفسیر سوره حمد شرح دعاء السحر آداب الصلاة و شرح چهل حدیث به معارف بلندی از آن اشاره کرده است.

جزء بودن بسم الله در سوره‌ها

مفسران و ‌اندیشمندان در جزء بودن «بسمله» در سوره‌ها، اختلاف کرده‌اند: بعضی بسم‌الله الرّحمن الرّحیم را در هیچ‌یک از سوره‌ها، جزء آن نمی‌دانند. برخی دیگر جزئیت آن را تنها در سوره حمد پذیرفته‌اند. بیشتر ‌‌اندیشمندان امامیه آن را جزء سوره می‌دانند و برخی بر این عقیده‌اند که حقیقت بسمله در هر سوره‌ای با سوره دیگر متفاوت است. از این‌رو غالب فقهای شیعه، تعیین بسمله برای هر سوره را در قرائت سوره نماز لازم دانسته‌اند. بعضی نیز احکامی برای جزئیت آن ذکر کرده‌اند امام‌خمینی نیز این نظر را موافق تحقیق می‌شمارد به اعتقاد ایشان حقیقت بسمله در سوره‌ها یکسان نیست و در برخی موارد محیط و شامل‌تر از دیگر موارد است؛ بلکه به اعتقاد ایشان بسمله‌ای که گویند‌ه‌ای مشخص، آن را در کلامی معیّن به کار می‌گیرد، با بسمله دیگرش نیز متفاوت است. ایشان، گفته بعضی از مشایخ خود را در یکی‌دانستن حقیقت بسمله در آغاز سوره‌ها غریب می‌شمارد. امام‌خمینی با استناد به بعضی روایات بَسْمَلَه سوره حمد را مشتمل بر حقایقی می‌داند که در بسمله باقی سوره‌ها نیست، بلکه آنها خود نیز از مراتب بسمله در سوره حمد محسوب می‌شوند. ایشان بر اساس مبنای خود که معتقد است همه علوم جنبه «مقدمیت» برای عمل دارند در چگونگی گفتن بسمله نیز معتقد است سالک باید در وقت بسم الله گفتن، به قلب خود بفهماند که تمام موجودات ظاهری و باطنی تحت تربیت اسما الله هستند و همه حرکات و سکنات او و تمام عالم، به قیومیت اسم «الله» قائم است.

حقیقت بسم الله

اسمای الهی به اعتبار احاطه و شمول به اسمای کلی و جزیی تقسیم می‌شوند. اسمای محیط اسمائی هستند که نسبت به اسمای دیگر از احاطه بیشتری برخوردارند؛ مانند امهات اسما بعضی اسما نسبت به اسمای دیگر نسبت جامعیت دارند مانند اسم «الله» که جامع همه اسمای الهی است.
امام‌خمینی نیز اسمای الهی را تعینات و شئون حق می‌داند که حاصل تجلی حق‌تعالی به فیض اقدس است. اسم اعظم «الله» به جهت جامعیت آن نسبت به اسمای دیگر، حقایق همه اسمای الهی را در خود دارد بلکه از این جهت که همه موجودات ظهور اسم جامع «الله» هستند، در هر موجودی این حقایق به صورت ظهور احدیت جمع و سرّ، وجود دارد، اما انسان کامل به جهت مظهریت اتم آن برای اسم جامع «الله»، جامع حقایق اسما و صفات الهی است و همانند اسم اعظم «الله» دارای برزخیت کبرا و اعتدال کامل بوده و هیچ‌یک از اسمای الهی در آن غلبه و تصرف ندارد و مظهریت آن از اسمی زاید بر اسم دیگر نیست.
به اعتقاد امام‌خمینی اسم اعظم «الله» اول تعین از فیض اقدس و حقیقت غیبی به شمار می‌آید و خود منشأ اسما و اعیان دیگر است و نخستین مظهر اسم اعظم، اسمای ذاتی الرحمن و الرحیم می‌باشند. اسم اعظم دارای دو وجهه غیبی و ظهوری است:

• فیض اقدس و تجلی غیبی جهت باطنی آن بوده و جهت ظهوری آن اسم «الله» از حیث احدیت جمیع اسما است.
• اسم اعظم «الله» به حیثیت خارجی خود عبارت است از ظهور مشیت مطلقه و نفس رحمانی که خود تعین نداشته و سبب تعین و ظهور همه موجودات در خارج است. (ببینید: اسم اعظم) ایشان اسم «الله» را در بسم الله بیان اسم اعظم، تجلی فعلی الهی و مشیت مطلقه می‌داند که به واسطه رحمت رحمانیه، فیض وجود را در تمام عالم گسترش می‌دهد و به واسطه رحمت رحیمیه، کمالات وجود را افاضه می‌کند.

جایگاه رحمان و رحیم

بسمله که قرآن کریم با آن آغاز می‌شود، مشتمل بر رحمت رحمانی و رحیمی است. از دیدگاه عارفان رحمت رحمانی افاضه اصل وجود است و رحمت رحیمی اخص از آن بوده و تفصیل اصل وجود و افاضه کمالات آن را به عهده دارد. همچنین هر یک از رحمت رحمانی و رحیمی به رحمت ذاتی و صفاتی تقسیم می‌شوند. رحمت ذاتی اقتضای اسمای ذات و رحمت صفاتی اقتضای اسمای صفات است.
امام‌خمینی نیز اساس رحمت را همان رحمت مطلقه می‌داند که سراسر عالم را فراگرفته و هر موجودی را به کمال خود می‌رساند و رحمت مطلقه به رحمت رحمانی و رحیمی تقسیم می‌شود: رحمان صفت عامی است که برای همه موجودات است، اما اسم خاص حق‌تعالی است؛ زیرا در بسط اصل وجود برای حق‌تعالی شریکی نیست. رحیم نیز صفت عامی است که برای هدایت مردم است که دیگر موجودات نیز از آن نصیبی دارند و عدم شمول این رحمت نسبت به اشقیا به جهت نقصان آنها در قبول رحمت است و در رحمت الهی تقیید و اختصاصی نیست. البته به اعتبار قبول هدایت از ناحیه مؤمنان می‌توان صفت رحیم را صفتی خاص به مؤمنان دانست، چنان‌که بعضی روایات به آن دلالت دارد و رحمت رحیمی پس از رحمت رحمانی قرار می‌گیرد؛ زیرا اسم رحمان از محیط‌ترین و جامع‌ترین اسمای الهی است و تجلی به مقام رحیمیت پس از مقام رحمانیت است، همچنان که تجلی به اسم اعظم «الله» در مقام واحدیت مقدم بر تجلی به رحمانیت و رحیمیت است. از این جهت رحمان و رحیم در بسم الله تابع اسم «الله» واقع شده‌اند.
امام‌خمینی برای دو صفت «الرحمن» و«الرحیم» دو احتمال ذکر می‌کند: یا صفت برای اسم است و یا برای الله. ایشان احتمال نخست را نزدیک‌تر می‌داند؛ زیرا الرحمن و الرحیم در سوره صفت الله هستند و در بسم الله صفت اسم؛ از این‌رو تکراری پیش نمی‌‌آید. به اعتقاد ایشان اگر این دو صفت اسم باشند و مراد از اسم اسمائی ذاتی باشد، رحمانیت و رحیمیت از صفات ذات‌اند که در مرتبه واحدیت برای اسم الله ثابت‌اند، و اگر مراد از اسم، اسمای فعلی باشد، رحمانیت و رحیمیت از اسمای فعل است که همان مقام مشیت است. رحمانیت و رحیمیت ذاتی عبارت است از تجلی ذات برای ذات و ظهور اسما و صفات و اعیان ثابته، به ظهور علمی و کشف تفصیلی در عین اجمالی در حضرت واحدیت اما رحمانیت و رحیمیت فعلی عبارت است از تجلی ذات در لباس افعال از راه بسط فیض و کمال آن بر اعیان و اظهار آنها در خارج آن طوری که مطابق نظام اتم می‌باشد. (ببینید: رحمت؛ سوره حمد)

معانی حروف بسم الله

مفسران برای «باء» معانی متعددی چون استعانت، ابتداء، سببیت و مانند آن ذکر کرده‌اند. به اعتقاد امام‌خمینی در فرهنگ عرفانی، معنای سببیت در باء صحیح نیست؛ زیرا فاعلیت حق‌تعالی در این مبنا به نحو سببیت نیست، بلکه به نحو تجلی است.
در بحث متعلق باء نیز جمعی از مفسران آن را متعلق به فعلی محذوف دانسته‌اند و بعضی احتمال داده‌اند باء، برای مجرد تبرک باشد که محتاج به متعلق نیست. از بعضی روایات استفاده می‌شود برخی آن را متعلق به کلمه‌ای مشتق از فعل اَسِمُ می‌دانند بعضی از اهل معرفت، باء را در سوره حمد، متعلق به «الحمد لله» و یا به اعتبار ظهور وجود به بسم الله، متعلق به «ظهر» و یا متعلق به مضمون سوره‌ای که بسم الله در آن آغاز شده است، دانسته‌اند.
امام‌خمینی نظر اخیر را با مسلک اهل معرفت مناسب‌تر می‌شمارد؛ زیرا بسم الله در هر سوره‌ای، مظهر معانی موجود در آن سوره است و به تناسب هر سوره متفاوت می‌شود، چنان‌که در سوره حمد، متعلق به حمد است و به این معنا است که حمد حامدان، به قیومیت اسم الله و حول و قوه اوست.
در متون عرفانی و علم حروف، برای حروف هجائیه، معانی باطنی بیان شده است که از معانی اسمی مشتق شده و از آن به «اشتقاق اکبر» تعبیر می‌شود، می‌توان گفت این معانی باطنی، ریشه در برخی روایات دارند چنان‌که در بعضی روایات، باء به معنای «بهاء الله» و سین «سناء الله» و میم «مجد الله» تفسیر شده است. در روایتی دیگر، باء به «بلاء الله» و سین به «سناء الله» و میم به «ملک الله» تفسیر گشته است. تفسیر این حروف به اسمای الهی، به سبب مظهریت این حروف از آن اسما و غلبه آن اسم در آن حرف است.
در علم حروف، اعتقاد بر این است که ریشه و منشأ حروف هجائیه، حرف «الف» است و حروف دیگر از بسط «الف» پدیدار گشته‌اند، از این‌رو اهل معرفت، «الف» را اشاره به ذات الهی و مظهر احدیت مطلق و «باء» را مظهر عقل اول -که مرتبه نخست شهادت و آخرین مرتبه غیب محسوب می‌شود- می‌دانند. این معنا ریشه در روایات دارد؛ چنان‌که در بعضی روایات آمده است به واسطه باء (در بسم الله) وجود ظاهر گشت و با نقطه آن، عابد از معبود ممتاز شد. برخی از اهل معرفت، نقطه باء بسم الله را اشاره به جهت امکانی و تعیّنی اشیا دانسته‌اند که به واسطه آن، عابد از معبود متمایز می‌گردد و اطلاق و وحدت از تقید و کثرت جدا می‌شود.
امام‌خمینی نیز همانند عارفان دیگر، به معنای باطنی حروف توجه ویژه‌ای داشته و در کتب اخلاقی و عرفانی خود، با استناد به روایاتی که سند برخی آنان را صحیح می‌داند. به تحلیل عرفانی آنها می‌پردازد. به اعتقاد ایشان تفسیر روایی باء، به معنای بهاء الهی بر اساس تفسیر عرفانی آن، به معنای عقل اول، منطبق است؛ زیرا بهاء همان نوری است که با هیبت و وقار همراه است، و نور همان ظهور جمال حق است که جلال در آن پنهان است و عقل نیز از جهت اینکه ظهور جمال حق است، منطبق بر بهاء الهی است، چنان‌که ایشان میان روایتی که خلق اشیا را به واسطه مشیت می‌داند. با روایتی که ظهور عالم را واسطه باء به حساب می‌آورد، ناسازگاری نمی‌بیند؛ زیرا عقل در نظر ایشان مظهر مشیت و صورت کامله آن است و با آن متحد است.
امام‌خمینی باء را تجلی و ظهور مطلق می‌داند و نخستین تعیین آن مرتبه اعلای وجود است که مرتبه ولایت مطلقه است و از جهت خلقی، نخستین تعین مشیت مطلق است که از آن به فیض منبسط اطلاقی نیز تعبیر می‌شود. (ببینید: نفس رحمانی) این مرتبه که باء به آن اشاره دارد، مقام ولایت مطلق و مقام معنوی ولایت احمدی(ص)، و علوی(ع)، است.
ازجمله اشارات دیگری که در بسم الله می‌توان نام برد، اختفای الف در رسم‌الخط بسم الله است که اهل معرفت، آن را اشاره به بطون ذات و سریان و معیت او با اشیا دانسته‌اند. امام‌خمینی نیز به آن در بعضی کتاب‌های خود اشاره کرده است.

مراتب عالم در بسم الله

امام‌خمینی در یک تفسیر بسم الله را به حسب روح و باطن صورت تجلیات فعلیه و به حسب سرّ السرّ، صورت تجلیات اسمائیه، بلکه ذاتیه می‌داند که نخستین تجلی به اسم الله و سپس به مقام رحمان و بعد به مقام رحیم است و در تفسیر دیگر بسم الله را تمام دایره وجود و در قوس نزول و صعود می‌داند که اسم الله اشاره به مقام احدیت ظهور و بطون عالم و رحمان اشاره به مقام بسط و ظهور و قوس نزول عالم و رحیم مقام قبض و بطون و قوس صعود است. به اعتقاد ایشان این مراحل نزول و صعود، به حسب عوالم و نشئات و به حسب احوال و تجلیات قلوب سالکان متفاوت است. حقایق عالم در قوس صعود و نزول، در بسم الله به صورت اجمال و در سوره حمد به صورت تفصیل است و این معانی در الرحمن الرحیم به طریق جمع و در اسم به صورت جمع الجمع و در باء بسم الله به صورت احدیت جمع الجمع است و در نقطه باء، به صورت احدیت سرّ جمع الجمع موجود است. حقیقت این تسمیه چه به صورت جمعی و چه به صورت تفصیلی عبارت است از فیض مقدس و نفس رحمانی که به واسطه آن سلسله غیب و شهود ظاهر شد. به اعتقاد ایشان تسمیه در سوره حمد اصل و اساس باقی تسمیه‌ها در سایر سوره‌ها و یا تسمیه‌های آغاز کارها به شمار می‌رود.

جایگاه امیرالمؤمنین(ع) در بسم الله

از ویژگی‌های عرفان امام‌خمینی تطبیق آن بر مذهب اهل بیت(ع)، است. ایشان مبانی عرفانی را منطبق بر متون شریعت حقه می‌داند. از این‌رو روایاتی که درباره ولایت و خلافت وارد شده است را به‌خوبی تفسیر می‌کند. کتاب مصباح الهدایه ایشان نیز در این موضوع است. از این دسته روایات، روایتی است که امیرالمؤمنین(ع)، خود را نقطه باء بسم الله معرفی کرده که همه حقایق قرآن در آن جمع است. بعضی از مفسران عامه، در مقابل این روایت موضع انکار گرفته و دست به توجیه زده‌اند، اما اهل معرفت این روایت را قبول کرده‌اند. ابن‌عربی نیز نقطه را عین توحید دانسته که ممکن است اشاره به همین نکته باشد و تمایز میان مقام توحید، وحدت صرفه و مقام کثرت همان نقطه است.
امام‌خمینی با اشاره به روایت یادشده، آن را صادر از اهل بیت(ع)، می‌داند. ایشان مانند بعضی عارفان دیگر نقطه را بر امیرالمؤمنین(ع)، منطبق ساخته، آن را به معنای باطن و سرّ ولایت مطلقه و سرّ توحید می‌شمارد؛ زیرا از یک‌سو باء مشتمل بر تمام مقاصد قرآنـکه همان حقیقت توحید استـمی‌باشد و از سوی دیگر، انسان کامل و وجود مبارک علوی(ع)، همان نقطه سر توحید است. ایشان در بیان روایتی که تمام حقیقت قرآن را در سوره حمد و تمام حقیقت سوره حمد را در بسم الله آن و در نهایت تمام حقیقت بسم الله را در باء و نقطه آن جمع می‌داند. سوره حمد را مشتمل بر جمیع حقایق غیب و شهود و همه کتب الهی دانسته است و این حقایق به صورت جمعی در بسم الله که اسم اعظم است و در باء آن که مقام سببیت و ایجاد عالم است و در نقطه باء که سرّ این ایجاد است، جمع است، بنابراین، حقیقت بسم‌ الله در نظر ایشان همان فیض مقدس و مشیت مطلقه و مظهر آن انسان کامل و خلیفه‌ای است که مربی سلسله وجود از غیب و شهود است.

پیوند به بیرون

سیدعلی احمدی امیری، «بسم الله الرحمن الرحیم»، دانشنامه امام خمینی، ج۲، ص۶۲۰-۶۲۶.