کاربر:Salar/صفحه تمرین

دیدارها، دید و بازدیدهای امام‌خمینی با اقشار مختلف مردم و شخصیت‌های حقیقی و حقوقی.

انسان موجودی اجتماعی است و همواره برای ارتباط و دیدار با دیگران ارزش خاصی قائل است. دید و بازدید انسان‌ها با یکدیگر را می‏توان از نخستین نمادهای حیات اجتماعی بشر دانست. این امر به‌ویژه درباره شخصیت‌های دینی و علمی و صاحب‌منصبان سیاسی، اهمیت و آداب و رسوم ویژه‏ای داشته و دارد. دیدار پیروان ادیان و مذاهب با رهبران و پیشوایان خود نیز رسمی دیرینه و آیینی دیرپاست. این دیدارها معمولاً برای ابراز علاقه و ارادت، شنیدن سخنان و موعظه یا تبریک و تسلیت به مناسبت‌های مختلف است. در متون روایی اسلامی نیز سفارش‌های فراوانی درباره دیدار با علما و دانشمندان وجود دارد (← مجلسی، 1/198 ـ 206). در آموزه‏های اسلامی، دیدار با دیگران هم از نظر اخلاقی جایگاه والایی دارد (همان، 71/342 ـ 355) و هم به جنبه‏های اجتماعی و سیاسی آن توجه شده است که نمونه آن دیدار مسلمانان با پیامبر(ص) برای انجام بیعت است (فتح، 10 و 18).

امام‌خمینی در جایگاه یک مرجع دینی و نیز در کسوت یک رهبر سیاسی و پیشوای اجتماعی، در طول حیات خویش همواره با شخصیت‌ها، گروه‌ها و اقشار مختلف جامعه دیدار و گفتگو داشته است. این دیدارها اگرچه گاه برای ایجاد همدلی و همراهی و در پیش‌گرفتن روش واحد در راهبری جامعه دینی بوده، مانند دیدار با مراجع تقلید (← مؤسسه تنظیم، کوثر، 1/34 و 41)، بیشتر برای ایجاد اُنس و اُلفت و ارتباط بی‏واسطه با گروه‌های مختلف مردم و رهبری آنان در راستای فعالیت‌های سیاسی ـ مذهبی صورت گرفته است. تأثیر این دیدارها، قطع نظر از محتوای کلام امام‌خمینی، خود به خود عاملی مهم در تحکیم پیوند مردم و رهبری به شمار می‏رود. دیدار با امام‌خمینی نه تنها برای مردم، برای مسئولان و کارگزاران هم مؤثر بود و مسئولان نظام در اوج بحران‌ها و حوادث شکننده، با یک دیدار کوتاه با امام‌خمینی امید و اطمینان و استقامت بیشتری پیدا می‏کردند (همو، محضر نور، 1/ج).

تاریخچه و تعداد

از دیدارها و ملاقات‌های امام‌خمینی در مقطع پیش از مبارزات، اطلاعات پراکنده‏ای وجود دارد (← روحانی، 1/108 و 137)؛ به همین جهت تعیین تعداد و سیر تاریخی دیدارهای آن زمان به طور دقیق ممکن نیست. از قدیمی‏ترین دیدارهای ایشان، ملاقات با علما و مراجع تراز اول قم، جهت تثبیت مرجعیت سیدحسین بروجردی (1253 ـ 1340) و سامان‌دادن به امور حوزه علمیه قم گزارش شده است (همان، 1/109). دیدار امام‌خمینی با سیدحسن مدرس (قادری، 377) (← مقاله مدرس، سیدحسن)، دیدار با محمدرضا پهلوی به نمایندگی با سیدحسین بروجردی (مسعودی خمینی، 227 ـ 228) و دیدار با علی امینی نخست‌وزیر در سال 1340 (روحانی، 1/137) ازجمله دیدارهای امام‌خمینی در دوره پیش از آغاز نهضت بوده است.

پس از آغاز مبارزات اسلامی و رهبری آن توسط امام‌خمینی، دیدار‌های زیادی با ایشان انجام شد (همان، 1/865 ـ 867)؛ ازجمله می‌توان به دیدارهای مردمی با امام‌خمینی در خرداد 1342 و حضور در مراسم عزاداری (همان، 1/488 و 494)، دیدار با مردم پس از آزادی ایشان در سال 1342 (همان، 1/833)، دیدار در خانه ایشان در قم در سال 1343 (همان، 1/837 ـ 838)، دیدار با جلال آل‌احمد (دانایی، 253) (← مقاله آل‌احمد، جلال) اشاره کرد. هنگام مبارزات نیز دیدارهایی با امام‌خمینی صورت گرفته است ازجمله دیدار رئیس سازمان اطلاعات و امنیت کشور (ساواک) با امام‌خمینی در زمان زندانی‌بودن ایشان (روحانی، 1/698) و دیدار سیدفضل‌الله خوانساری در سال‌های تبعید امام‌خمینی به ترکیه (همان، 2/15) (← مقاله بورسا)؛ اما پس از تبعید امام‌خمینی از ترکیه به نجف، دیدارهای مختلفی با ایشان صورت گرفته، مانند دیدار با سیدمحمود شاهرودی (همان، 2/170)، سیدابوالقاسم خویی و سیدمحسن حکیم (همان، 2/180). در سال‌های تبعید امام‌خمینی در عراق، به مناسبت‌هایی مقامات حکومت عراق نیز دیدارهایی با ایشان داشتند (خاتم یزدی، 106). پس از هجرت امام‌خمینی به پاریس، در مدت چهار ماه اقامت در آنجا، نمایندگان برخی دولت‌ها و گروه‌های مبارز از کشورهای دیگر (یزدی، 3/397 ـ 576)، دانشجویان ایرانی مقیم کشورهای اروپایی و امریکایی، خبرنگاران رسانه‌های خبری، علما و سیاسیون ایران با امام‌خمینی دیدار کردند و در این میان برخی از مقامات رژیم پهلوی نیز پس از استعفا از مقام خود به دیدار ایشان رفته‌اند (← امام‌خمینی، صحیفه، 4/121، 242 و 5/3، 34، 134).

پس از پیروزی انقلاب اسلامی که کارها روند منظم‏تری به خود گرفت و امکان ثبت و ضبط فعالیت‌های امام‌خمینی فراهم شد، از بهمن 1357 تا خرداد 1368، حداقل 3713 دیدار عمومی و خصوصی با امام‌خمینی ثبت شده است که نخستین آنها دیدار عمومی با اقشار مردم در ساعات 30/9 صبح دوازدهم بهمن 1357ش/ 3/3/1399ق/ 1/2/1979م در فرودگاه مهرآباد تهران است. در ادامه این دیدار که در روز نخست ورود امام‌خمینی به کشور بود، دیدار در طول مسیر تا مدفن شهیدان انقلاب اسلامی در بهشت زهرای تهران و سپس دیدار با جمعیت گسترده در این مکان بود. دیدار همافران با امام‌خمینی در 19 بهمن 1357 و رژه آنان یکی از دیدارهای مهم در این مقطع مهم تاریخی بود (همان، 6/101) و آخرین این دیدارها دیدار خصوصی اکبر هاشمی رفسنجانی ـ رئیس مجلس شورای اسلامی وقت ـ در صبح جمعه پنجم خردادماه 1368 در بیمارستان بقیةالله(ع) شماره 2، در تهران و چند روز پیش از ارتحال امام‌خمینی است (مؤسسه تنظیم، محضر نور، 2/419)؛ البته برخی به صورت نمادین، آخرین دیدار مردم با امام‌خمینی را مراسم تشییع جنازه ایشان در خرداد 1368 دانسته‏اند (همان، 1/الف). بیشتر این دیدارها در صحیفه امام ثبت شده‌اند.

دیدارهای عمومی امام‌خمینی در سال‌های پایان عمر ایشان به‌تدریج سیر نزولی به خود گرفت، و در اواخر عمر ایشان تعداد دیدارها کمتر و مدت زمان آنها کوتاه‏تر بود (← همان، 2/479 ـ 500).

مکان دیدارها: دیدارهای امام‌خمینی با توجه به شرایط زمانی و مکانی، مختلف بود. پیش از انقلاب این دیدارها در شهر قم در خانه ایشان، خانه‌های مراجع، مدرسه فیضیه و مانند آن انجام می‌شد. پس از تبعید به عراق نیز دیدارها در خانه امام‌خمینی و گاه در خانه مراجع تقلید شکل می‌گرفت (← همو، کوثر، 1/198). دیدار مردم با امام‌خمینی در حرم امیرالمؤمنین(ع) در نجف اشرف نیز گزارش شده است (رحمت، 1/168). پس از مهاجرت ایشان به فرانسه، دیدارها با مردم، خبرنگاران و شخصیت‌های مختلف، در اقامتگاه ایشان در دهکده نوفل لوشاتو انجام می‏گرفت. سرانجام پس از بازگشت به ایران، دیدارها نخست در تهران، مدرسه علوی و اقامتگاه ایشان و از دهم اسفند 1357 که ایشان به قم برگشت تا 25 دی 1358 در محل اقامت ایشان ـ خانه‌ای که یکی از شاگردان امام‌خمینی در اختیار ایشان قرار داده بود ـ مدرسه فیضیه (← مؤسسه تنظیم، کوثر، 1/26 ـ 283)، در خانه شهاب‌الدین اشراقی در محله دور شهر قم (حنیف، 1/548 ـ 549) (← مقاله اقامتگاه‌ها) و گاهی در خانه مراجع تقلید و علما انجام می‌شد (← مؤسسه تنظیم، محضر نور، 1/29 و 31). پس از انتقال دوباره امام‌خمینی به تهران همه دیدارها، در خانه یا بیمارستان قلب یا خانه و حسینیه جماران صورت می‌گرفت (← همو، کوثر، 1/383 ـ 599 و 2/1 ـ 419؛ حنیف، 1/544).

دیدارهای خاص

برخی از دیدارهای امام‌خمینی به سبب شرایط خاص زمانی، مکانی یا حاضران جلسه و موضوعات مطرح‌شده، از اهمیت ویژه‏ای برخوردار است و آنها را از دیگر موارد متمایز می‏گرداند؛ از آن جمله دیدار با مردم و روحانیان در سال 1342 در مدرسه فیضیه قم و سخنرانی معروف ایشان در آن جمع در اعتراض شدید به رژیم پهلوی، دیدارها و گفت‌وگوهای سیاسی در پاریس، به‌ویژه دیدار با نمایندگان دولت فرانسه و امریکا (← یزدی، 3/397 ـ 576)، سخنرانی و دیدار در بهشت زهرا(س) هنگام بازگشت به ایران، دیدار اسقف کاپوچی و جمعی از کشیش‌های مسیحی، دیدار یاسر عرفات، دیدار احمد سکوتوره، ضیاءالحق و چند تن دیگر از رئیسان جمهور کشورهای اسلامی که پیگیر پایان جنگ بودند، دیدار هیئت‌رئیسه خبرگان برای تعویض وصیت‌نامه خود (← مقاله وصیت‌نامه سیاسی‌الهی امام‌خمینی) (← مؤسسه تنظیم، محضر نور، 1/432 و 2/379، 409) و دیدار ادوارد شواردنادزه، وزیر امور خارجه وقت و رئیس هیئت اعزامی از سوی صدر هیئت رئیسه اتحاد جماهیر شوروی در هفت اسفند 1367.

چگونگی دیدارها

دیدارها با انگیزه‏های گوناگون بود، برخی برای ابراز علاقه و تجدید دیدار، برخی انشای خطبه عقد ازدواج زوج‌های جوان (حائری شیرازی، 2/405)، گاه برای ارائه گزارش دولت‌مردان و برخی نیز برای تصمیم‏گیری درباره مسائل مهم کشوری (مؤسسه تنظیم، محضر نور، 1/206 ـ 209). اغلب دیدارهای عمومی به این صورت بود که نخست دیدار‏کنندگان در محل دیدار حاضر می‏شدند و پس از لحظاتی امام‌خمینی وارد می‌شد و به ابراز احساسات آنان پاسخ می‏داد. پس از آن معمولاً یکی از حاضران به نمایندگی از طرف جمع مطالبی را بیان می‏کرد. این مطالب درباره ابراز علاقه حضار و تجدید بیعت با امام‌خمینی، معرفی حاضران در جلسه و گزارشی از موضوعات و مطالب مربوط به آنان و فعالیت‌هایشان بود. آن‏گاه امام‌خمینی به سخنرانی می‏پرداخت و در پایان به ابراز احساسات حاضران پاسخ می‌گفت و محل دیدار را ترک می‏کرد. این رویه کم و بیش در تمامی دیدارهای عمومی پس از انقلاب تا اواخر عمر ایشان ادامه داشت (← همان، 1/276 ـ 277). در مواردی نیز امام‌خمینی سخنرانی نمی‌کرد و تنها به دیدار با حضار بسند می‌کرد (همان، 1/487).

ساده‌بودن محل دیدار و پرهیز از تشریفات زاید، رعایت فرارسیدن وقت نماز، وجود حالات و روابط عاطفی شدید میان امام‌خمینی و دیدارکنندگان به گونه‏ای که گاه حتی بعضی دیدارکنندگان غیر ایرانی و غیر مسلمان را نیز شدیداً تحت تأثیر قرار می‏داد (← همان، 1/ب ـ ج)، استفاده از ادبیات محاوره‏ای در سخنرانی‌ها، آراستگی ظاهری امام‌خمینی و رعایت حال حاضران را می‏توان ازجمله مهم‌ترین ویژگی‌های این دیدارها دانست. اغلب دیدارهای عمومی بدون مناسبت خاصی انجام می‌شد؛ ولی در برخی مواقع هم به مناسبت‌های مذهبی همچون اعیاد و وفیات مذهبی، تنفیذ حکم رئیس‌جمهوری دیداری انجام می‌شد (← همان، 1/506 و 2/273 ـ 274).

دیدارکنندگان

افراد و گروه‌هایی که با امام‌خمینی دیدار کرده‏اند از چند جهت قابل تقسیم‏بندی‌اند: از یک جهت برخی دیدارها عمومی و برخی خصوصی بوده است. دیدارهای خصوصی شامل دیدار برخی افراد خاص، مانند مراجع تقلید، مسئولان مملکتی، اعضای خانواده و منسوبان امام‌خمینی، کارمندان و اعضای دفتر و وکلای ایشان بود که اگر محرمانه یا شخصی نبود، خبر آن منتشر می‌شد. دیدارهای عمومی نیز شامل گروه‌ها و اقشار مختلف مردم، مسئولان کشوری و لشکری، سفیران و کارداران خارجی مقیم ایران و به طور کلی دیدارهایی بود که خبر و محتوای آنها از طریق رسانه‏های عمومی منتشر می‌شد و اختصاص به فرد یا افراد خاصی نداشت.

دیدار‏کنندگان اعم از شخصیت‌های حقوقی و حقیقی بودند و آمار دقیقی از آنها در دست نیست. دیدار علما و مراجع تقلیدی مانند سیدمحمدرضا گلپایگانی و محمدعلی اراکی، سیدمرتضی پسندیده و سیدمحمدصادق لواسانی با امام‌خمینی ازجمله دیدارهای شخصیت‌های حقیقی است که از اهمیت بسزایی برخوردارند. دیدار با شخصیت‌های حقوقی نیز مانند دیدار با رئیس‌جمهور، نخست‌وزیر، نمایندگان مجلس خبرگان رهبری، اعضای شورای نگهبان و شورای انقلاب فرهنگی، نمایندگان مجلس شورای اسلامی، نمایندگان رهبری در نهادهای مختلف، فرماندهان جنگ و مانند آنان. در این میان دیدار با سران قوا به صورت منظم انجام می‌شد. معمولاً دیدارهای عمومی مشترک بود و به طور معمول پیش از ظهر انجام می‌شد؛ گرچه در مواردی هم تنها زنان و در مواردی تنها مردان شرکت می‌کردند (← همان، 2/465).

از نظر طبقه، صنف و گروه اجتماعی، گستره وسیعی از طبقات گوناگون جامعه با امام‌خمینی ملاقات داشتند. از روحانیان و مراجع تقلید گرفته تا دانشجویان، استادان دانشگاه، دانش‏آموزان، کارگران، کشاورزان، نظامیان و رزمندگان جبهه‏ها، پزشکان و پرستاران، فعالان و گروه‌های سیاسی و اجتماعی، خانواده‏های شهدا و اسرا و مجروحان جنگی، بازاریان، شاعران و نویسندگان، کارمندان، روزنامه‏نگاران، ورزشکاران، صنعتگران، شرکت‏کنندگان در کنفرانس‌ها و سمینارها و سفرا و کارداران خارجی مقیم ایران و در مواردی مقامات سیاسی کشورهای مختلف در مقاطع گوناگون زندگی سیاسی امام‌خمینی با ایشان دیدار کردند (← همان، جم؛ همو، کوثر، جم).

درباره مخاطبان دیدارها هنوز تحلیل آماری جامع و دقیقی ارائه نشده است؛ اما از نمایه آخر کتاب محضر نور (2/457 ـ 478) و توضیحات دست‏اندرکاران تدوین و انتشار فهرست دیدارها به دست می‏آید که ارتباط و دیدار امام‌خمینی با مردم عادی، کشاورزان، کارگران، روستاییان و شهروندان از طبقات محروم و متوسط قابل توجه بوده است؛ کسانی که امام‌خمینی آنان را «صاحبان اصلی انقلاب» دانسته است (صحیفه، 18/152). به لحاظ تعداد تراکم جمعیت، خانواده‏های شهدا و مفقودان و اسرا و جانبازان در صدر عناوین دیدارکنندگان‌اند. همچنین روحانیان، دانش‏آموزان، دانشگاهیان و فرهنگیان را ازجمله گروه‌هایی دانسته‏اند که بیشترین دیدار عمومی را با امام‌خمینی داشته‏اند (مؤسسه تنظیم، محضر نور، 1/ج ـ د). در این میان، دیدار با خانوادهای شهدای خاص ازجمله خانواده‌های سیدمحمد حسینی بهشتی، محمدعلی رجایی، علی قدوسی و محمد مفتح (همان، 1/507، 524، 531 و 2/301) را به صورت ویژه می‌توان نام برد.

از جهت ملیت، اغلب دیدارکنندگان ایرانی و تقریباً از همه شهرها و روستاهای ایران بوده‏اند (← همان، 2/443 ـ 456)؛ اما شخصیت‌های حقیقی و حقوقی غیر ایرانی نیز با امام‌خمینی دیدار داشته‌اند. این افراد از کشورهای مختلف آسیایی، افریقایی، اروپایی و امریکایی بوده‌اند. در میان آنان هم شخصیت‌های سیاسی، مثل رئیسان جمهور، وزرای امور خارجه، سفیران و کارداران، هیئت‌های سیاسی و اقتصادی و هم شخصیت‌های علمی و فرهنگی و روزنامه‌نگاران و شرکت‏کنندگان در نشست‌ها و همایش‌ها و هم مردم عادی دیده می‏شوند (← همان).

از سوی دیگر، در میان دیدار‌کنندگان از همه مقاطع سنی دیده می‌شود، از نوجوانان دانش‏آموز گرفته تا جوانان و افراد سالخورده. همچنین جامعه آماری دیدارکنندگان اقوام، ادیان و مذاهب مختلف ایرانی مثل کرد، لر، عرب، ترکمن و آذری، اهل سنت و اقلیت‌های دینی، همچون آشوری، ارمنی، زرتشتی، مسیحی، صائبی و کلیمی را پوشش می‌‏دهد (← همان، 2/464).

موضوعات دیدارها

از آنجا که دیدارهای امام‌خمینی در یک فرایند زمانی بیش از نیم قرن انجام شده، به طور طبیعی دامنه موضوعی گسترده‏ای را دربر می‏گیرد که شمارش کامل آنها، به‌ویژه در دیدارهای پیش از انقلاب، شدنی نیست؛ ولی از مجموع گزارش‌های دیدارها و سخنرانی‌های ایشان می‏توان دریافت که بیشتر دیدارها پیش از پیروزی انقلاب با امام‌خمینی در جایگاه یک مرجع تقلید و استاد و نیز برای هماهنگ‌کردن موضع روحانیت در برابر رژیم پهلوی و آگاه‌ساختن مردم از برنامه‏های آن رژیم، همچنین جهت‏دهی به مسیر نهضت اسلامی و تهیه مقدمات مبارزه با رژیم و پایه‏ریزی حکومت اسلامی بوده است؛ ولی با پیروزی انقلاب اسلامی، اغلب دیدارها برای ارتباط بیشتر با مردم، اطلاع از فعالیت‌های انجام‌شده در نهادها، اداره‌ها و ارگان‌های مختلف کشور، مشاوره با مسئولان نظام یا رهنمود به آنان و هدایت جریان انقلاب و نظام اسلامی بوده است. برخی از مهم‌ترین موضوعاتی که در این دیدارها مطرح شده عبارت‌اند از: حرکت و قیام در جهت رضای خداوند، عمل به تکلیف، تلاش جهت اجرایی‌شدن دستورهای اسلام، وحدت کلمه، استکبارستیزی، خدمت به مردم و اجرای عدالت. مجموعه موضوعات مطرح‌شده، به حوزه‏های مختلف دینی، سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، نظامی و فرهنگی قابل تقسیم است (برای اطلاع بیشتر از موضوعات مطرح‌شده در دیدارها و سخنرانی‌های امام‌خمینی ← امام‌خمینی، صحیفه؛ مؤسسه تنظیم، کوثر).

ثبت دیدارها

دیدارهای انجام‌شده، به‌ویژه در جماران، روزانه در دفاتر مخصوص ثبت شده و دیدار‌های حساس مسئولان و دیدارهای عمومی و خصوصی رسمی علاوه بر اعلام و پخش از صدا و سیما، در مطبوعات نیز به چاپ رسیده است (مؤسسه تنظیم، محضر نور، 1/ه). در سال‌های آغازین پس از انقلاب، افراد و سازمان‌های مختلفی به گردآوری و ثبت دیدارها و سخنرانی‌های امام‌خمینی اقدام کردند (← امام‌خمینی، پیام انقلاب؛ نوری)؛ ولی کامل‏ترین فهرست دیدارهای پس از انقلاب، در کتاب محضر نور (فهرست دیدارهای امام‌خمینی) گردآوری شده است (← مقاله محضر نور). مطالب این مجموعه پس از بررسی دقیق هفت روزنامه، کتاب‌های شامل سخنرانی‌های امام‌خمینی، نوارها و منابع موجود در مؤسسه و دفاترِ اسامی افراد و گروه‌های دیدارکننده که مسئولان ذیربط در حسینیه جماران ثبت کرده‌اند، تنظیم شده و دربردارنده فهرست دیدارهای امام‌خمینی از دوازدهم بهمن 1357 تا خرداد 1368 است.

در این فهرست‌واره، دیدارهای منسوبان و اعضای خانواده و ملاقات‌های مستمر و روزانه اعضا و مسئولان دفتر امام‌خمینی، یا کسانی که صرفاً برای ابراز ارادت یا انشای صیغه عقد ازدواج یا پوشیدن لباس روحانیت دیدار می‌کردند، نیامده است. با این حال، ممکن است به دلایل مختلف، برخی از دیدارها در این فهرست ثبت نشده یا اطلاعات ارائه‌شده ناقص باشند (مؤسسه تنظیم، محضر نور، 1/ه). در این کتاب، هر دیدار با یک شماره خاص مشخص شده و زمان وقوع ملاقات بر اساس تاریخ شمسی، قمری و میلادی و گاه حتی ساعت و زمان تقریبی دیدارها، مکان، مناسبت و نوع دیدار از جهت عمومی یا خصوصی‌بودن، اسامی دیدارکنندگان، همراه با ذکر سِمَت و مسئولیت آنان، عناوین گروه‌های دیدارکننده با ذکر شهرها و محل اقامت آنان آمده است. گاهی نیز چگونگی انجام مراسم و دیدگاه مسئولان و اشخاص درباره مسائل مطرح‌شده در دیدار و مهم‌ترین نکات آن بیان شده است. پایان بخش جلد دوم این کتاب، فهرست نام اشخاص و گروه‌های دیدارکننده و فهرست خود دیدارها بر اساس تاریخ ملاقات است. در مجموعه صحیفه امام نیز اطلاعات مربوط به تاریخ، زمان، مکان، موضوع و دیدارکنندگان حسب مورد آمده است.

پیوند به بیرون

حسینعلی رحمتی، دیدارها، دانشنامه امام‌خمینی، ج۵، ص۴۶۳–۴۷۰.