حاشیه بر رساله ارث ملاهاشم خراسانی
حاشیه بر رساله ارث ملاهاشم خراسانی، حاشیه فقهی امام‌خمینی بر رساله ارث ملامحمدهاشم خراسانی، فارسی.
معرفی ملاهاشم
ملامحمدهاشم خراسانی، فقیه و مورخ امامی (۱۲۸۴ ـ ۱۳۵۲ق)، در مشهد متولد شد و پس از فراگرفتن مقدمات علوم دینی، رهسپار نجف گشت و از محضر استادانی همچون آخوند محمدکاظم خراسانی و سیداسماعیل صدر اصفهانی بهره برد. ایشان پس از بازگشت به مشهد به حوزه درس سیدعلی حائری یزدی پیوست و آثار چندی از خود برجای گذاشت که ازجمله آنها می‌توان به کتاب منتخب التواریخ، حسن العاقبة فی سعادة الخاتمه، رساله ربا، رساله معاملات و رساله ارث اشاره کرد [۱]. رساله ارث وی به صورت فتوایی و در قالب رساله عملیه نگاشته شده است و مجتهدانی بر آن حاشیه نوشته‌اند [۲]. این رساله در سال ۱۳۴۰ق/ ۱۳۰۰ش چاپ و منتشر شد و در الذریعة با نام رسالة فی المیراث آمده است [۳].
علت انتخاب رساله ملاهاشم
تعلیقات امام‌خمینی بر این رساله، با عنوان حاشیه بر رساله ارث ملاهاشم خراسانی از نخستین نوشته‌های فقهی ایشان است و در سال ۱۳۷۲ق/ ۱۳۳۱ش نگاشته شده [۴] و بنابر احتمالی، علت انتخاب این رساله برای حاشیه‌نگاری، ناقص‌بودن مبحث ارث کتاب وسیلة النجاة، تألیف سیدابوالحسن اصفهانی بوده که امام‌خمینی در آن روزگار بر آن تعلیقه نوشته است [۵].
ساختار کتاب
این رساله شامل یک مقدمه، هفت فصل و یک خاتمه است و تمامی مباحث فقهی ارث را دربر می‌گیرد. مقدمه شامل فضیلت علم به فرایض، حدّ نَسَب و رَحِم، حقوق قابل انتقال به وارث، حقوق غیر قابل انتقال به وارث، حقوق قابل اسقاط میت و چگونگی ارث‌بردن است [۶]. فصل‌های کتاب این چنین است: فصل اول، درجه ارث و ترتیب مصارف؛ فصل دوم، مقتضی و موانع ارث؛ فصل سوم، سهام و فرایض مذکور در قرآن؛ فصل چهارم، چگونگی ارث‌بردن طبقه اول وارثان؛ فصل پنجم، چگونگی ارث‌بردن طبقه دوم وارثان؛ فصل ششم، چگونگی ارث‌بردن طبقه سوم وارثان؛ فصل هفتم، توارث به اسباب (زوجیت، ولای عتق، ولای ضامن جریره و ولای امامت). خاتمه کتاب، دربرگیرنده چهار مسئله وارث در رحم، ارث ولدالزنا، ارث خنثی و وارث دارای دو سر می‌باشد.
شیوه نگارش
امام‌خمینی در آن دسته از مسائلی که نظر فقهی‌شان مغایر با صاحب رساله بوده، به همان شیوه حاشیه‌نگاری فقهی، نظریات خود را با عبارت‌هایی کوتاه در پاورقی آورده است؛ برای مثال مؤلف فتوایی به صورت احتمال نقل کرده و امام‌خمینی در پاورقی آن احتمال را اقوی دانسته است [۷]. در این کتاب که در مجموع دارای ۱۰۸ حاشیه است، هیچ‌گونه بحث و استدلالی در متن و حاشیه به چشم نمی‌خورد.
انتشار
نخستین نسخه از این حاشیه، به خط امام‌خمینی در انتهای نسخه خطی حاشیه بر وسیلة النجاة آورده شده است و ایشان دوباره آن را با تغییرات مختصری، جداگانه پاک‌نویس کرده بود. آنچه اکنون با عنوان حاشیه بر رساله ارث چاپ شده، مجموع حواشی، اضافات، تغییرات و ویرایش دیگری است که با متن دست‌نوشته امام‌خمینی فرق‌هایی دارد. این مغایرت‌ها نشان می‌دهد ایشان هنگام چاپ کتاب، در عبارات حاشیه خود تصرفاتی کرده است [۸]. این رساله ظاهراً نخستین بار پس از درگذشت سیدحسین بروجردی در سال ۱۳۸۳ق/ ۱۳۴۲ش [۹] در ۱۲۰ صفحه و در قطع وزیری، بدون مقدمه و با فهرستی دو صفحه‌ای چاپ شده و بار دوم، به دست مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی تصحیح و در سال ۱۳۷۸ هم‌زمان با یکصدمین سال تولد امام‌خمینی، در ۱۳۴ صفحه در قطع رقعی تجدید چاپ گردیده است. همچنین این کتاب در «موسوعة الامام‌الخمینی» در سال ۱۳۹۲ به همراه کتاب نجاة العباد در جلد ۲۸ منتشر شده است.
پانویس
- ↑ آقابزرگ، الذریعة، ۷/۱۵.
- ↑ عماد، کتابشناسی موضوعی ـ توصیفی آثار امام راحل، ۴۲.
- ↑ آقابزرگ، الذریعة، ۲۳/۳۰۴.
- ↑ مؤسسه تنظیم، مقدمه، ۷.
- ↑ مؤسسه تنظیم، کتابشناسی، ۲۰.
- ↑ امام‌خمینی، حاشیه بر رساله ارث ملاهاشم، ۱۱ ـ ۳۸.
- ↑ امام‌خمینی، حاشیه بر رساله ارث ملاهاشم، ۳۴.
- ↑ مؤسسه تنظیم، مقدمه، ۷ ـ ۸.
- ↑ استادی، کتابها و آثار علمی امام‌خمینی، ۱۵۶.
منابع
- آقابزرگ طهرانی، محمدمحسن، الذریعة الی تصانیف الشیعه، بیروت، دارالاضواء، چاپ سوم، ۱۴۰۳ق.
- استادی، رضا، کتابها و آثار علمی امام‌خمینی، مجله کیهان اندیشه، شماره ۲۹، ۱۳۶۹ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، حاشیه بر رساله ارث ملاهاشم‌بن‌محمدبن‌علی الخراسانی المشهدی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ سوم، ۱۳۸۶ش.
- عماد دشتی، صدرالدین، کتابشناسی موضوعی ـ توصیفی آثار امام راحل، مجله حضور (ویژه‌نامه هشتمین سالگرد رحلت امام‌خمینی)، ۱۳۷۶ش.
- مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، کتابشناسی مجموعه آثار امام‌خمینی، قم، چاپ اول، ۱۳۸۷ش.
- مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، حاشیه بر رساله ارث ملاهاشم‌بن‌محمدبن‌علی الخراسانی المشهدی، تألیف امام‌خمینی، تهران، چاپ سوم، ۱۳۸۶ش.
محمد مرادی، «حاشیه بر رساله ارث ملاهاشم خراسانی»، دانشنامه امام خمینی، ج۴، ص۲۵۲.