سیدمحمدحسن مرتضوی لنگرودی
مرتضوی لنگرودی، سید محمدحسن؛ از شاگردان درس خارج اصول امام خمینی. او در ۱۸ تیر ۱۳۱۰ در نجف اشرف به دنیا آمد (مرتضوی لنگرودی، ج ۱، ۸؛ ادهم‌نژاد، ۵۲-۵۳؛ «مصاحبه با...»، ۲۵). پدرش آیت‌الله سید مرتضی حسینی لنگرودی از شاگردان آیات نائینی و سید ابوالحسن اصفهانی و از مراجع تقلید وقت و مدرسان دروس عالی در قم بود (شریف رازی، ج ۲، ۲۴۸-۲۵۰). سید محمدحسن مرتضوی قرائت قرآن و خواندن و نوشتن را نزد شیخ عبدالله تبریزی و شیخ موسی آموخت. در سال ۱۳۲۱ ش همراه با خانواده به تهران آمد و مقدمات را در مدرسه ابوالفتح و نزد استادان آن مدرسه فراگرفت. سپس به تحصیل دروس سطح پرداخت و معالم، قوانین و شرح لمعه را نزد استادانی چون سید احمد شهرستانی و اسماعیل چاپلقی خواند. شرح منظومه ملاهادی سبزواری را هم نزد محی‌الدین الهی قمشه‌ای فراگرفت و سپس پیش میرزا ابوالحسن شعرانی، شرح اشارات، هیئت و شرح چغمینی را خواند و در درس اخیر با عبدالله جوادی آملی، حسن حسن‌زاده آملی و سید رضی شیرازی هم‌دوره بود. خانواده او در ۱۳۳۳ ش به شهر قم نقل مکان کرد و سید محمدحسن مرتضوی نیز در آن شهر به تکمیل تحصیلات حوزوی پرداخت. او از بدو ورود به قم در درس خارج فقه (صلاه مبحث قرائت، قضا و طهارت) آیت‌الله سید حسین طباطبایی بروجردی حضور یافت و مدت هشت سال در آن درس شرکت داشت و آن درس‌ها را تقریر کرد. هم‌زمان در درس خارج اصول آیت‌الله حسینی لنگرودی (پدرش) نیز حاضر می‌شد و یک دوره کامل اصول را نزد ایشان خواند و پس از رحلت آیت‌الله بروجردی در درس فقه ایشان هم شرکت کرد. مرتضوی لنگرودی هم‌زمان با حضور در درس آیات بروجردی و حسینی لنگرودی، در دوره دوم درس خارج اصول امام خمینی (از مبحث مفاهیم تا آخر) و دوره دوم تا زمان تبعید ایشان به ترکیه شرکت داشت و دوره اصول ایشان را به‌طور کامل تقریر کرد («مصاحبه با آیت‌الله...»، ۲۷-۲۲) که شش جلد از آن توسط مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی منتشر شده است. وی در مقدمه تقریراتش از درس خارج اصول امام خمینی که با عنوان جواهرالاصول در سال ۱۳۷۶ ش توسط مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی منتشر شد، حضورش در درس امام خمینی را در تاریخ ۱۰ ربیع‌الاول ۱۳۷۸ (دوم مهر ۱۳۳۷) قید کرده است (مرتضوی، ج ۱، ۲۲). او هم‌زمان در درس خارج فقه ایشان نیز شرکت می‌کرد. علاوه بر آن، در درس مسائل مستحدثه امام خمینی که در تابستان ۱۳۴۳ ش در منزل ایشان تشکیل می‌شد شرکت داشت (همان، ۵۲)، بنابراین می‌توان گفت که قریب به ده سال در درس خارج اصول و فقه امام خمینی حضور می‌یافته است. او درباره ویژگی‌های درس امام خمینی می‌گوید: «درس ایشان محتوای عمیقی داشت. نکته اساسی این بود که متعرض نظرات بزرگانی مانند حضرات آیات عظام نائینی، کمپانی، آقا ضیاء، حائری و... می‌شدند. البته استادان دیگر حوزه هم گاه و بی‌گاه، متعرض دیدگاه‌های آن بزرگان می‌شدند، ولی به‌طور مستمر و مرتب (آن هم همراه با بررسی و نقد) باشد، انصافاً در حوزه کم‌نظیر بود. ایشان سخنان آن بزرگان، به‌ویژه محقق نائینی را مطرح می‌کردند و بعد از ایراد و اشکال، نظر خود را مطرح می‌کردند». او درباره درس اصول ایشان که در مواردی با مباحث فلسفی التقاط می‌شود، بر این باور است که «امام خمینی مباحث اصول را با مباحث پیچیده فلسفه درهم نمی‌آمیختند، زیرا معتقد بودند قسمت عمده مسائل اصولی، عرفی است و باید از دیدگاه عرفی بررسی شود و با فلسفه که مسائلش با دقت‌های عقلی همراه است، سازگاری ندارد. این کار، برای کسی که خود فیلسوف و مسلط بر مبانی فلسفی است، کار آسانی نیست... امام درس را با بیانی زیبا و عباراتی ساده و روان و منظم و مرتب ارائه می‌کردند؛ طوری که اگر کسی می‌خواست در همان جلسه درس، مطالب ایشان را که به زبان فارسی می‌فرمودند، به عربی تقریر کند، می‌توانست». او درباره حضور شاگردانش در درس‌های متعدد و رعایت نظم می‌گوید: «معمول است که طلبه‌ها به درس‌های متعدد می‌روند؛ اما امام از این وضع ناراحت بودند و می‌فرمودند: «طلبه اگر بخواهد موفق بشود، نباید زیاد درس برود. در روز، یک یا دو درس کافی است، بیشتر آن نه‌تنها مفید نیست بلکه مضر است. درس صرفاً حضور و یا نوشتن آن نیست، بلکه باید همراه با فکر و اندیشه و ابتکار باشد...» برخی از شاگردان، چون به درس‌های متعددی می‌رفتند، گاه دیر در درس حاضر می‌شدند. ایشان از این وضع، ناراحت بودند. روزی فرمودند: «من نمی‌گویم به درس من بیایید، ولی به هر درسی که می‌روید، سعی کنید از اول درس حاضر باشید. مجلس روضه که نیست به هر جای آن رسیدید، ثواب آن را ببرید»» (همان، ۵۳-۵۷؛ سلسله موی دوست، ۲۰۰-۲۰۳).
سید محمدحسن مرتضوی پس از رحلت پدرش و تبعید امام خمینی به خارج از کشور، در درس خارج فقه (کتاب حج) آیت‌الله سید محمدرضا موسوی گلپایگانی شرکت کرد و هم‌زمان در درس خارج فقه آیت‌الله سید محمد محقق داماد (مبحث صلات) و آیت‌الله میرزا هاشم آملی (بحث معاملات) حضور می‌یافت و چند ماه هم در درس خارج اصول آیت‌الله شیخ محمدعلی اراکی شرکت کرد. سپس به نجف اشرف رفت و مدت کوتاهی در درس خارج فقه آیت‌الله سید ابوالقاسم موسوی خویی حضور یافت. در آن مدت کوتاه، در درس خارج فقه امام خمینی نیز شرکت کرد («مصاحبه به آیت‌الله...»، ۵۲). او در کنار تحصیل دروس خارج فقه و اصول، به فراگیری علوم عقلی نیز می‌پرداخت و کتاب اسفار را نزد علامه سید محمدحسین طباطبایی خواند. هم‌زمان در جلسات عرفان نظری ایشان که در خانه‌های حاضران و به‌صورت سیّار در شب‌های پنج‌شنبه و جمعه تشکیل و در آن کتاب‌هایی چون تمهید القواعد ابن ترکه و مبحث معاد بحارالانوار تدریس می‌شد، شرکت می‌کرد که این جلسات تا پایان حیات علامه طباطبایی استمرار داشت (شریف رازی، ج ۹، ۳۲۱-۳۲۳).
مرتضوی که از آیات سید محسن طباطبایی حکیم، حسینی لنگرودی، گلپایگانی، اراکی، شهاب‌الدین مرعشی نجفی و سید احمد خوانساری اجازاتی در امور شرعیه و از آیت‌الله شیخ آقابزرگ تهرانی اجازه روایت دریافت کرده بود، به تدریس در حوزه علمیه قم و اقامه جماعت (در مسجد سلماسی، از سال ۱۳۴۹ ش) پرداخت (شریف رازی، ج ۹، ۳۱۱ ـ ۳۱۲) و همراه با جمعی از مدرسان حوزه علمیه قم اعلامیه‌هایی را در حمایت از امام خمینی یا در انتقاد از حکومت پهلوی امضا می‌کرد (اسناد انقلاب اسلامی، ج ۳، ۱۹۹-۲۰۰، ۲۲۹ ـ ۲۳۰، ۲۳۹، ۲۴۸ ـ ۲۵۱، ۲۶۷ ـ ۲۶۸، ۲۶۹ ـ ۲۷۲، ۴۰۵، ۴۱۸ ـ ۴۲۰، ۴۰۳ ـ ۴۰۵، ۴۲۵ ـ ۴۲۸، ۴۴۹ ـ ۴۵۰ و ۴۷۶). به همین سبب ساواک در نامه‌ای به اداره کل سوم ساواک در مهر ۱۳۵۷، او را یکی از روحانیان طرفدار امام خمینی معرفی کرد (آیت‌الله‌العظمی حسین نوری همدانی، ۲۹۸). او سال‌ها به تدریس دروس خارج فقه و اصول در حوزه علمیه قم می‌پرداخت و تقریراتش از درس خارج اصول امام خمینی را مبنای تدریس قرار می‌داد و در درس خارج فقه هم مبنای او عروه‌الوثقی بود. وی همچنین از مراجع تقلید صاحب رساله بود. دیگر تألیفات او عبارت است از: ۱- الدر النضید فی الاجتهاد و الاحتیاط و التقلید در دو جلد. ۲- کتاب الطهاره در ده جلد (شرح مبسوط کتاب طهارت عروةالوثقی به‌استثنای دماء ثلاثه و آداب و سنن). ۳- کتاب الصلوه در دو جلد (شرح صلاه عروةالوثقی تا مبحث اذان و اقامه). ۴- کتاب الصلوه (تقریر درس خارج فقه آیت‌الله بروجردی). ۵- کتاب الخمس (تقریر درس آیت‌الله بروجردی). ۶- رساله فی القضاء (تقریر درس آیت‌الله بروجردی). ۷- رساله فی الطهاره (تقریر درس آیت‌الله بروجردی). ۸- جواهرالاصول در چهار جلد (تقریر درس امام خمینی از مباحث الفاظ تا مبحث اشتغال). ۹- الدرر الملتقاط فیما یتعلق بالتقلید والاجتهاد (تقریر درس امام خمینی). ۱۰- رساله فی تعارض الادله و تخالفها (تقریر درس امام خمینی). ۱۱- رساله فی قاعدتی الفراغ و التجاوز (تقریر درس امام خمینی). ۱۲- رساله فی اصالت الصحة فی عمل الغیر (تقریر درس سیدنا الاستاذ). ۱۳- رساله فی القرعه (تقریر درس امام خمینی). ۱۴- رساله فی قاعدة الید (تقریر درس سیدنا امام خمینی). ۱۵- المسائل المستحدثه (تقریر درس امام خمینی که پس از آزادی از قیطریه مدتی در منزلشان تشکیل می‌شد). ۱۶- حواشی بر رسایل شیخ انصاری. ۱۷- حواشی بر مکاسب شیخ انصاری. ۱۸- تعلیقه علی الکفایةالاصول. ۱۹- الذریعه الی التقی تعلیقه علی العروة الوثقی از ابتدای مسائل تقلید تا مبحث اذان و اقامه غیر از مسائل دماء ثلاثه. ۲۰- الحجة العلیا فی ولایة الفقهاء. ۲۱- وجیزة فی تعیین الفجر فی اللیالی المقمره. ۲۲- جامع الشتات المسائل. ۲۳- رساله فی علائم البلوغ. ۲۴- الفوائد الرجالیه. ۲۵- نوادر الاثر فیما یتعلق بالأمام الثانی عشر در علائم ظهور. ۲۶- مصباح الناسکین (کتابی است مبسوط و جامع دعاها و زیارات). ۲۷- اللئالی المنثوره در دو جلد. ۲۸- وفیات الاعلام. ۲۹- نوادر ابناء الاعلام. ۳۰- الاربعینیات (درباره اربعین) («مصاحبه با آیت‌الله...»، ۶۳-۶۶). سید محمدحسن مرتضوی لنگرودی در نهایت در دی ۱۳۸۴ براثر سکته در قم درگذشت و پیکرش پس از اقامه نماز توسط آیت‌الله محمدتقی بهجت در حرم مطهر حضرت معصومه (س) به خاک سپرده شد («درگذشتگان: آیت‌الله...»، ۱۱۴). منابع: آیت‌الله‌العظمی حسین نوری همدانی به روایت اسناد ساواک (۱۳۹۶)، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات؛ ادهم‌نژاد، محمدتقی (۱۳۸۲)، «سید مرتضی مرتضوی لنگرودی، فقیه فرزانه»، ستارگان حرم، ج ۱۳، قم، آستانه مقدسه ـ انتشارات زائر؛ اسناد انقلاب اسلامی (۱۳۷۴)، ج ۳، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ بخشی، علی‌اکبر، گلشن ابرار، ج ۱۰؛ شریف رازی، محمد (۱۳۵۲)، گنجینه دانشمندان، ج ۳، تهران، اسلامیه؛ شریف رازی، محمد (۱۳۷۰)، گنجینه دانشمندان، ج ۹، تهران، مؤلف؛ «درگذشتگان: آیت‌الله مرتضوی ¬لنگرودی» (۱۳۸۴)، دوماهنامه آینه¬ پژوهش، شماره¬ ۹۶، بهمن و اسفند؛ مرتضوی لنگرودی، سید محمدحسن (۱۳۷۶)، جواهرالاصول: تقریر ابحاث روح‌الله موسوی الامام الخمینی (س)، ج ۱، تحقیق و نشر: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی؛ «مصاحبه با آیت‌الله حاج سید محمدحسن مرتضوی لنگرودی» (۱۳۷۲)، فصلنامه حوزه، دوره ۱۰، شماره ۵۵، فروردین ـ اردیبهشت.