سیدابوالفضل موسوی تبریزی
موسوی تبریزی، سید ابوالفضل؛ از شاگردان درس خارج فقه و اصول امام خمینی. سید ابوالفضل سید ریحانی معروف به موسوی تبریزی در ۱۳۱۴ ش در تبریز دیده به جهان گشود (معرفی نمایندگان مجلس شورای اسلامی...، ۲۰۰؛ مشروح مذاکرات...، ج ۴، ۳۹۷). پدرش سید رضا موسوی از علمای بنام تبریز بود. سید ابوالفضل موسوی تبریزی دوران ابتدایی را در تبریز طی کرد. آنگاه وارد مدرسه حسن پاشا در تبریز شد و ادبیات عرب (علم نحو) را نزد رسول شاهرودی خواند و چندی نیز از درس شیخ حنیف (خبرگان ملت، ج ۲، ۵۵۵-۵۵۶) و میرزاعلی عطار بهره برد (صالح، ج ۳، ۴۶۷). در سال ۱۳۳۱ ش به قم رفت و رسایل و مکاسب را نزد علی‌اکبر مشکینی و کفایه را نزد حسینعلی منتظری آموخت. هم‌زمان از بحث‌های اخلاقی علی‌اکبر مشکینی بهره‌مند می‌شد. او آنگاه در دوره سوم درس خارج اصول امام خمینی حاضر شد و آن درس را تقریر کرد. در آن درس با محمد مؤمن، محمدعلی گرامی و محسن تهرانی هم‌مباحثه بود. درس خارج فقه را هم نزد آیت‌الله سید کاظم شریعتمداری خواند و آن درس را نیز تقریر کرد. مدت کوتاهی هم در درس خارج فقه امام خمینی و آیت‌الله عباسعلی شاهرودی حضور یافت (خبرگان ملت، ج ۲، ۵۵۵-۵۵۶). او سپس به تدریس شرح لمعه و مکاسب در حوزه علمیه قم پرداخت («درگذشتگان: آیت‌الله موسوی تبریزی»، ۱۲۲). موسوی تبریزی در سال‌های ۱۳۴۱-۱۳۴۳ در اغلب سخنرانی‌های امام خمینی در قم حضور می‌یافت (خبرگان ملت، ج ۲، ۵۵۶). همچنین امضای او زیر اغلب اعلامیه‌های آنان در پشتیبانی از امام خمینی دیده می‌شود؛ ازجمله اعلامیه جمعی از فضلا و محصلان آذربایجانی حوزه علمیه قم به امیرعباس هویدا نخست‌وزیر وقت در سال ۱۳۴۴ ش در انتقاد از تبعید امام خمینی به خارج از کشور و تأکید بر خلاف قانون و شرع بودن آن و ضرورت بازگرداندن ایشان به کشور (دوانی، ج ۵، ۱۵۰-۱۵۳؛ اسناد انقلاب اسلامی، ج ۳، ۱۳۲-۱۳۳) و ارسال تلگراف به امام خمینی در مهر ۱۳۴۴ در محکومیت مجدد تبعید ایشان به خارج از کشور و اظهار خوشحالی از حضور ایشان در نجف اشرف (اسناد انقلاب اسلامی، ج ۳، ۱۷۸- ۱۷۳؛ دوانی، ج ۵، ۱۵۸-۱۵۹؛ سیر مبارزات امام در آیینه...، ج ۵، ۳۷۲-۳۶۹). موسوی تبریزی که میان مردم تبریز از موقعیت خوبی برخوردار بود (خاطرات آیت‌الله شیخ...، ۲۱۷) و با مردم و روحانیان آذربایجان ارتباط داشت (صالح، ج ۱، ۶۴)، در سال‌های نهضت امام خمینی (۱۳۴۳-۱۳۵۷ ش) به تبریز سفر می‌کرد و جلساتی را به‌صورت سیار برگزار می‌نمود و در آن جلسات به تبیین اهداف نهضت امام خمینی می‌پرداخت. در یکی از آن جلسات، از امام خمینی با عنوان «حضرت آیت‌الله آقای خمینی رجل مجتهد عادل یعرفه کل الناس» نام برد که با استقبال مردم مواجه شد (خبرگان ملت، ج ۲، ۵۵۸). او که از ۱۳۴۷ ش به عضویت جامعه مدرسین حوزه علمیه قم در آمده بود (همان، ۵۶۰)، در سال‌های ۱۳۵۶-۱۳۵۷ از روحانیان فعال بود و با سخنرانی‌های انتقادی، به مبارزه علیه حکومت پهلوی ادامه می‌داد. در ۲۹ بهمن ۱۳۵۶ با ایراد سخنرانی افشاگرانه در مسجد سید حمزه تبریز، به انتقاد از اقدامات حکومت پهلوی در سرکوب مبارزات مردم به‌خصوص سرکوب قیام ۱۹ دی قم و نیز انتشار مقاله موهن احمد رشیدی مطلق علیه امام خمینی پرداخت و مردم را به اعتراض علیه رژیم پهلوی فراخواند. پس از آن، تحت تعقیب قرار گرفت، لذا شبانه به قم منتقل شد و مبارزات سیاسی خود را در آن شهر ادامه داد (صالح، ج ۳، ۴۶۸) و امضای او ذیل اغلب بیانیه‌ها، اعلامیه‌ها و نامه‌های جامعه مدرسین حوزه علمیه قم دیده می‌شود (اسناد انقلاب اسلامی، ج ۳، ۲۹۱- ۲۹۲، ۴۰۳-۴۰۵، ۴۴۹-۴۵۰، ۴۵۹-۴۶۲، ۴۸۱-۴۸۲، ۴۹۷-۴۹۸، ۵۰۷، ۵۲۵، ۵۲۸-۵۲۹ و ۵۳۲-۵۳۵). سید ابوالفضل موسوی تبریزی پس از پیروزی انقلاب اسلامی به تدریس در کلاس‌های قضایی و دادگستری پرداخت (مشروح مذاکرات مجلس...، ۳۹۷). وی در سال ۱۳۵۸ ش همراه با روحانیانی چون محسن دوزدوزانی، مسلم ملکوتی، مرتضی بنی‌فضل و... ستادی را موسوم به «ستاد تبلیغات» در قم برای اعزام روحانیان به سراسر کشور به‌ویژه آذربایجان برای تبیین اهداف نظام اسلامی تأسیس کرد. این ستاد با تشکیل «دفتر تبلیغات اسلامی» در قم به فعالیت‌های تبلیغی ادامه داد و پس از آن تعطیل شد (خاطرات مسلم ملکوتی، ۲۱۴-۲۱۸). او در همان سال در انتخابات مجلس خبرگان قانون اساسی از استان آذربایجان شرقی نامزد شد و توانست به آن مجلس راه یابد (مشروح مذاکرات...، ج ۴، ۳۹۷). او در اولین دوره انتخابات مجلس شورای اسلامی از سوی مردم تبریز به نمایندگی برگزیده شد (معرفی نمایندگان مجلس شورای اسلامی...، ۷۳). وی در آن دوره در کمیسیون قضایی عضویت داشت (خبرگان ملت، ج ۲، ۵۶۱). در دومین دوره انتخابات مجلس شورای اسلامی هم بار دیگر از سوی مردم تبریز به نمایندگی انتخاب شد (معرفی نمایندگان مجلس شورای اسلامی...، ۲۰۰) و در آن دوره هم عضو کمیسیون قضایی بود (خبرگان ملت، ج ۲، ۵۶۱). او در اولین دوره مجلس خبرگان رهبری هم از سوی مردم استان آذربایجان شرقی به نمایندگی برگزیده شد و در دوره‌های دوم و سوم آن مجلس نیز همچنان نمایندگی مردم آن استان را بر عهده داشت (همان). موسوی تبریزی که در ۹ مهر ۱۳۶۳ از امام خمینی اجازه تصدی در امور حسبیه و شرعیه دریافت کرده بود (صحیفه امام، ج۱۹، ۸۳)، پس از پایان دوره دوم مجلس شورای اسلامی به قوه قضائیه رفت و به سمت ریاست دیوان عالی کشور منصوب شد و هم‌زمان مشاورت عالی رئیس قوه قضائیه را بر عهده داشت («درگذشتگان: آیت‌الله...»، ۱۲۲). هم‌زمان از اعضای جامعه مدرسین حوزه علمیه قم بود و به تدریس در حوزه علمیه قم اشتغال داشت (صالح، ۴۶۸) و رساله فی ولایه الفقیه از آثار علمی اوست. او در ۲۵ فروردین ۱۳۸۲ درگذشت و پیکرش پس از اقامه نماز توسط میرزا جواد آقا تبریزی در حرم حضرت معصومه (س) به خاک سپرده شد («درگذشتگان: آیت‌الله...» ۱۲۲). منابع: اسناد انقلاب اسلامی (۱۳۷۴)، ج ۳، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ خاطرات آیت‌الله شیخ مرتضی بنی‌فضل (۱۳۸۶)، تدوین: عبدالرحیم اباذری، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ خاطرات مسلم ملکوتی (۱۳۸۵)، تدوین: عبدالرحیم اباذری، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ خبرگان رهبری: معرفی نمایندگان مجلس خبرگان رهبری (۱۳۸۰)، ج ۲، قم، دبیرخانه مجلس خبرگان رهبری؛ «درگذشتگان: آیت‌الله موسوی تبریزی» (۱۳۸۲)، دوماهنامه آینه پژوهش، شماره ۸۴؛ دوانی، علی (۱۳۷۷)، نهضت روحانیون ایران، ج ۵، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ سیر مبارزات امام خمینی در آینه اسناد ساواک (۱۳۸۶)، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی؛ صالح، سید محسن (۱۳۸۵)، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تاکنون، ج ۱ و ۳، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ صحیفه امام (۱۳۷۸)، ج ۱۲ و۱۹، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی؛ معرفی نمایندگان مجلس شورای اسلامی (از آغاز انقلاب اسلامی تا پایان دوره پنجم قانون‌گذاری) (۱۳۷۸)، تهران، اداره تبلیغات و انتشارات مجلس شورای اسلامی؛ سیر مبارزات یاران امام خمینی در آینه اسناد به روایت ساواک (۱۳۹۳)، ج ۲، تدوین: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی؛ یاران امام به روایت اسناد ساواک، ج ۴۸: آیت‌الله‌العظمی محمد فاضل لنکرانی (۱۳۹۳)، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات.