سیداسماعیل موسوی زنجانی
سیداسماعیل موسوی زنجانی، از شاگردان درس سطح امام‌خمینی.
میر آقا موسوی معروف به سیداسماعیل موسوی زنجانی در سال ۱۳۰۷ ش در روستای پری از توابع زنجان به دنیا آمد (کرباسچی، ۴۷۰). او خواندن و نوشتن را در مکتب‌خانه‌های زادگاهش فراگرفت و کتاب‌هایی چون گلستان سعدی، تاریخ معجم و... را در آنجا خواند. در سال ۱۳۱۷ ش همراه با عزیزالله خسروی به زنجان رفت و در حوزه علمیه آن شهر، مقدمات را نزد شیخ یعقوب علی شریعتی آموخت. سپس به حوزه علمیه قم رفت و تحصیلات حوزوی را در آنجا پی گرفت. موسوی زنجانی در بدو ورود به قم با سیداسدالله مدنی تبریزی آشنا شد و از درس او بهره برد. سپس شرح لمعه را نزد شیخ موسی زنجانی و آقا جمال مجد فراگرفت و در قوانین‌الاصول از شاگردان شیخ عبدالحسین لنکرانی بود. آنگاه در درس رسایل و مکاسب امام‌خمینی حضور یافت. کفایه‌الاصول را هم پیش شیخ مرتضی حائری یزدی و شیخ محمد مجاهدی تبریزی خواند و هم‌زمان در درس رسایل و کفایه‌الاصول آیت‌الله سیدمحمد محقق داماد شرکت می‌کرد. سپس به فراگیری درس خارج فقه و اصول پرداخت و از درس آیت‌الله سیدمحمد محقق داماد بهره برد و درس‌های ایشان را تقریر کرد. آنگاه به استفاده از درس خارج فقه و اصول آیات سیدحسین طباطبایی بروجردی و سیدمحمد حجت کوه‌کمری پرداخت و مدت کوتاهی از درس آنان بهره برد (خبرگان ملت، دفتر دوم، ۴۸۸-۴۸۹). همچنین مدتی از درس علامه سیدمحمدحسین طباطبایی بهره‌مند شد («یادی از فقیه مجاهد...»، ۶۸).
موسوی زنجانی شش ماه پس از ورود آیت‌الله بروجردی به قم (در دی ۱۳۲۳ ش) راهی عراق شد و در حوزه علمیه نجف، تحصیلات خود را پی گرفت و از درس آیات میرزا هاشم آملی و میرزا حسن موسوی بجنوردی بهره برد (همان، ۴۹۰). موسوی زنجانی پس از مدتی تحصیل به قم بازگشت و به تحصیل و تدریس در حوزه علمیه قم ادامه داد؛ او درس‌هایی چون شرح لمعه، مکاسب و کفایه‌الاصول را در مدرسه فیضیه تدریس می‌کرد (گلی زواره، ۲۱۰). بازگشت او به ایران مصادف با فعالیت‌های جمعیت فدائیان اسلام به رهبری سیدمجتبی نواب صفوی بود و او پس از ورود به کشور، به جرگه یاران نواب صفوی پیوست و به مبارزه علیه حکومت پهلوی پرداخت (کرباسچی، ۴۷۱). در همان زمان همراه با سیدمهدی روحانی و برخی دیگر از روحانیان قم، گروه مطالعاتی درباره پاسخ به شبهات مطرح‌شده توسط حزب توده را تشکیل دادند. در این گروه، افرادی چون مرتضی مطهری، سیدموسی صدر و... حضور می‌یافتند و به طرح مباحث می‌پرداختند و نتیجه بحث‌های آنان در نشریات انتشار می‌یافت (گلی زواره، ۲۱۳).
موسوی زنجانی در دهه چهل ش در جریان تصویب‌نامه انجمن‌های ایالتی و ولایتی، در توزیع اعلامیه‌های امام‌خمینی فعال بود. او در محرم ۱۳۴۲ ش در روستای پری در زنجان به تبلیغ می‌پرداخت و در آنجا به مسائل و مباحث سیاسی نیز اشاره می‌کرد. به همین سبب گاهی اقدامات او زیر نظر مأموران ساواک زنجان و تبریز قرار می‌گرفت. در قیام ۱۵ خرداد آن سال هم باز به سبب سفرهای تبلیغی زیر نظر ساواک قرار داشت (خبرگان ملت، دفتر دوم، ۴۹۱). در آن روزها در جلسات مدرسان حوزه علمیه قم شرکت می‌کرد و همراه با آنان در صدور اعلامیه‌ها نقش داشت و امضای او در اغلب اعلامیه‌های مدرسان حوزه علمیه قم دیده می‌شود (اسناد انقلاب اسلامی، ج ۳، ۱۰۴-۱۰۶، ۱۰۹-۱۱۰، ۱۲۸-۱۳۰، ۱۶۳، ۱۶۴، ۱۷۶، ۱۸۱، ۱۸۸، ۱۹۶؛ آیت‌الله‌العظمی حسین نوری همدانی، ۲۷؛ مدرسه فیضیه به روایت اسناد ساواک، ۸۶-۸۸؛ روحانی، ج ۱، ۶۴۲؛ سیر مبارزات یاران امام به روایت اسناد ساواک، ج ۳، ۱۴۱-۱۴۲؛ خسروشاهی، ج ۳، ۹۷).
موسوی زنجانی در سال ۱۳۵۲ ش با دعوت سیدرضا صدر به تهران رفت و امامت جماعت یکی از مساجد تهران را بر عهده گرفت و همراه با روحانیان مبارز تهران، به مبارزه با حکومت پهلوی ادامه داد (کرباسچی، ۴۷۱؛ حسینی، ۴۲۶). وی به سبب فعالیت‌های سیاسی یکی از فرزندانش مورد بازجویی قرار گرفت؛ فرزند او به نام «سیدمهدی» دستگیر و زندانی شد و سپس تحت شکنجه‌های مأموران ساواک به شهادت رسید. فرزند دیگرش به نام سیدمحمود هم به سبب فعالیت‌های سیاسی دستگیر شد و پس از آن، مأموران ساواک خانه او را تحت نظر قرار دادند و یک هفته در همان‌جا ماندند. این اقدام مأموران موجب آزار و اذیت خانواده موسوی زنجانی گردید (خبرگان ملت، دفتر دوم، ۴۹۱). پس از درگذشت مشکوک سیدمصطفی خمینی، همراه با جمعی از روحانیان تهران ازجمله مرتضی مطهری، سیدمحمد حسینی بهشتی و...، با صدور اطلاعیه‌ای، ضمن تسلیت آن واقعه به «مرجع عالی‌قدر حضرت آیت‌الله‌العظمی آقای خمینی»، اعلام کردند در ۸ آبان ۱۳۵۶ مجلس بزرگداشتی به آن مناسبت در مسجد ارگ برگزار خواهند کرد (دوانی، ج ۶، ۵۲۲-۵۲۳). او در ۱۱ مهر ۱۳۵۷ همراه با روحانیان مبارز تهران، با صدور اعلامیه‌ای، ضمن اعلام همبستگی با اعتصاب بازاریان، پیشه‌وران، کارگران، کارمندان و دانشجویان، به حکومت پهلوی هشدار دادند «مبارزه بی‌امان مردم تا پیروزی نهایی و رسیدن به آزادی کامل سیاسی و حکومت حق و عدل اسلامی ادامه خواهد یافت» (دوانی، ج ۸، ۳۴۴-۳۴۵). پس از حمله به مسجد جامع کرمان و کشته و زخمی شدن جمعی از مردم، اعلامیه‌ای دیگر همراه با روحانیان مبارز تهران در تقبیح آن صادر کردند و آن را به امام‌خمینی تسلیت گفتند (همان، ۳۹۲-۳۹۵). موسوی زنجانی در کنار مبارزه با حکومت پهلوی و اقامه نماز در یکی از مساجد تهران، در گروه علمی تحقیق پیرامون قرآن که توسط سیدمحمد حسینی بهشتی در مکتب امیرالمؤمنین (ع) تهران تشکیل می‌شد عضویت داشت و همراه با افرادی چون حسینی بهشتی، محمد مفتح، سیدعبدالکریم موسوی اردبیلی و...، پژوهش پیرامون قرآن را آغاز کردند. این پژوهش‌ها با پیروزی انقلاب اسلامی ناتمام ماند (گلی زواره، ۲۱۱-۲۱۰).
موسوی زنجانی پس از پیروزی انقلاب اسلامی به فعالیت در دستگاه قضایی پرداخت. او مدتی در دادگاه انقلاب اسلامی زیر نظر محمد محمدی گیلانی، به پرونده‌های قضایی رسیدگی می‌کرد. سپس مأمور رسیدگی به پرونده‌های قضایی [احتمالاً] در زندان اوین و شهرک مهدیه تهران شد. مدتی هم در دادگاه مدنی خاص شعبه تجدیدنظر به فعالیت مشغول بود (همان، ۴۹۲). او در تابستان ۱۳۵۸ در انتخابات مجلس خبرگان قانون اساسی از استان زنجان نامزد نمایندگی شد و با رأی مردم آن استان راهی آن مجلس شد (راهنمای استفاده از...، ج ۴، ۳۹۹). او در ۲۶ خرداد ۱۳۶۱ ش با درخواست جمعی از اهالی و علمای زنجان، با حکم امام‌خمینی به سمت امام جمعه زنجان منصوب شد (صحیفه امام، ج ۱۶، ۳۳۴). موسوی زنجانی در همان سال و در نخستین دوره انتخابات مجلس خبرگان رهبری با رأی مردم استان زنجان به نمایندگی برگزیده شد (خبرگان ملت، دفتر اول، ۵۸۸) و در ۵ مرداد ۱۳۶۲، با حکم امام‌خمینی، نمایندگی ایشان در استان زنجان را بر عهده گرفت. امام‌خمینی در همان حکم، اجازه دخالت در امور شرعی را به او داد (صحیفه امام، ج ۱۸، ۲۴ ). او در دوره‌های دوم و سوم مجلس خبرگان رهبری هم نمایندگی مردم آن استان را بر عهده داشت (خبرگان ملت، دفتر اول، ۵۹۳ و ۵۹۸).
او در سال‌های جنگ تحمیلی بارها در جبهه‌های جنگ حضور یافت و یکی از فرزندانش به نام سیدصادق در عملیات بیت‌المقدس به درجه شهادت نائل آمد. او در کنار فعالیت‌های فوق، دست به پاره‌ای از فعالیت‌های اجتماعی می‌زد که از آن جمله می‌توان به تأسیس صندوق قرض‌الحسنه جوادالائمه، ساماندهی به وضعیت بیمه طلاب و روحانیان، تنظیم و نظارت بر امور درسی طلاب و روحانیان، بازسازی و احداث مدرسه علمیه امام صادق (ع) و مدرسه علمیه خواهران، تهیه زمین دارالقرآن زنجان و نظارت بر احداث ساختمان آن اشاره کرد (خبرگان ملت، دفتر دوم، ۴۹۳-۴۹۲).
سیداسماعیل موسوی زنجانی در آذر سال ۱۳۸۱ برای زیارت امام رضا (ع) در مشهد به سر می‌برد که در ۲۷ آذر دچار ایست قلبی شد و در همان شهر درگذشت. پیکر او ابتدا به زنجان منتقل شد و پس از تشییع، به قم انتقال یافت (گلی زواره، ۲۲۴) و پس از اقامه نماز توسط آیت‌الله موسی شبیری زنجانی، در حرم حضرت فاطمه معصومه به خاک سپرده شد (انصاری، ۱۲۲). منابع: آیت‌الله‌العظمی حسین نوری همدانی به روایت اسناد ساواک (۱۳۹۶)، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات؛ اسناد انقلاب اسلامی (۱۳۷۴)، ج ۳، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ انصاری، ناصرالدین (۱۳۸۲)، «آیت‌الله زنجانی درگذشت»، دوماهنامه آینه پژوهش، سال ۱۴، شماره ۸۴؛ بیات، مسعود (۱۳۸۶)، انقلاب اسلامی در زنجان، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ خبرگان ملت، شرح‌حال نمایندگان مجلس خبرگان رهبری (۱۳۷۹)، دفتر اول، قم، دبیرخانه¬ مجلس خبرگان رهبری؛ خبرگان ملت، شرح‌حال نمایندگان مجلس خبرگان رهبری (۱۳۷۹)، دفتر دوم، قم، دبیرخانه¬ مجلس خبرگان رهبری؛ خسروشاهی، سیدهادی (۱۳۹۰)، اسناد نهضت اسلامی، ج ۳، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ دوانی، علی (۱۳۷۷)، نهضت روحانیون ایران، ج ۶ و ۸، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ راهنمای استفاده از مشروح مذاکرات مجلس خبرگان قانون اساسی (۱۳۶۸)، ج ۴، تهران، اداره کل امور فرهنگی و روابط عمومی مجلس شورای اسلامی؛ سیر مبارزات یاران امام‌خمینی در آینه اسناد به روایت اسناد ساواک (۱۳۹۳)، ج، تدوین: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی؛ صحیفه امام (۱۳۷۸)، ج ۱۶٬۱۷، ۱۸ تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی؛ صحیفه دل، مطالب و خاطراتی از شاگردان حضرت امام‌خمینی (س) (۱۳۷۸)، ج ۱، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی (س)؛ حسینی، سیدمحمود (۱۳۸۹)، «موسوی زنجانی، سیداسماعیل»، فرهنگنامه رجال روحانی عصر امام‌خمینی، تألیف: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ج ۱، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ کاظمینی، میرزا محمد (۱۳۸۴)، دانشنامه ائمه جمعه سراسر کشور، ج ۲، تهران، برگ رضوان؛ کرباسچی، غلامرضا (۱۳۸۰)، تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی، ج ۲، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ گلی زواره، غلامرضا، مدرسه فیضیه به روایت اسناد ساواک (۱۳۸۰)، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات؛ «یادی از فقیه مجاهد، حضرت آیت‌الله موسوی زنجانی: بنای یک امامزاده نوساز»، نشریه حاشیه، شماره ۳.