علی محدث‌زاده

محدث‌زاده، علی؛ از شاگردان درس خارج فقه و اصول امام خمینی. علی محدث‌زاده معروف به محدث‌زاده قمی در دی 1298 ش (احمدیان، 267) در خاندانی با پیشینه‌ درخشان علمی و مرجعیتی زاده شد. پدرش شیخ عباس قمی، از محدثان نامور معاصر و مؤلف مفاتیح‌الجنان و آثار متنوع و متعدد دیگر و جد مادری‌اش آیت‌الله سید احمد طباطبایی قمی، برادر آیت‌الله سید حسین طباطبایی قمی و از مراجع وقت بود (ادهم‌نژاد، 151-152). علی محدث‌زاده در یک سالگی همراه خانواده به مشهد رفت و در آن شهر نشو و نما یافت. او مقدمات و بخشی از دروس سطح را (شریف رازی، ج 2، 397-398) در حوزه علمیه مشهد و نزد آیات میرزا علی‌اکبر نوقانی، شیخ عبدالجواد ادیب نیشابوری، میرزا هاشم قزوینی و میرزا مهدی اصفهانی خواند. در 1314 ش و پس از قیام مسجد گوهرشاد و تبعید آیت‌الله سید حسین طباطبایی قمی به عراق، همراه خانواده به عراق رفت و تحصیلاتش را در حوزه علمیه نجف پی گرفت؛ در آن حوزه در درس خارج فقه و اصول آیات میرزا باقر زنجانی، شیخ عبدالحسین رشتی، میرزا ابوالحسن مشکینی، شیخ علی‌محمد بروجردی و در نهایت در درس آیات سید ابوالحسن اصفهانی و آقا ضیاء‌الدین عراقی شرکت کرد (ادهم‌نژاد، 153-154). علی محدث‌زاده در عراق، همکار پدرش در تدوین برخی از آثار گران‌سنگ بود، ازجمله در تصحیح و مقابله سفینه‏البحار به وی كمك و مساعدت مى‏نمود. همچنین در تألیف و تصحیح الكنى و الالقاب همکار پدرش بود و در انتشار آن در شهر صیدا در لبنان هم نقش داشت. گذشته از دو اثر فوق، در دیگر تألیفات شیخ عباس قمی، به‌اندازه قدرت و استعداد با ایشان همكارى داشت. او در 1320 ش/1360 ق به کشور بازگشت و در قم مقیم شد (شریف رازی، ج 2، 398؛ اثرآفرینان، ج 5، 142) و در آنجا درس خارج اصول را نزد سید رضا بهاء‌الدینی خواند. سپس در درس خارج فقه آیت‌الله سید حسین طباطبایی بروجردی شرکت کرد و هم‌زمان از درس خارج فقه و اصول آیات سید صدرالدین صدر، سید محمدرضا موسوی گلپایگانی و امام خمینی بهره برد (ادهم‌نژاد، 154). علاوه بر آن، به نوشته‌ احمدیان در کتاب شیخان قم، از درس آیات سید احمد طباطبایی قمی (پدربزرگ مادری‌اش)، سید صدرالدین جزایری و سید سجاد علوی گرگانی نیز بهره برد (احمدیان، 268). ادهم‌نژاد در زندگینامه‌ او، صرفاً بر حضور او در درس خارج فقه و اصول امام خمینی بسنده کرده (ادهم‌نژاد، 154) و درباره‌ سال‌های حضور او در آن درس‌ها سخنی نگفته است و شریف رازی هم بر حضور چند ساله‌ او در قم و استفاده «از محضر اساتيد حوزه علميه خارج فقه و اصول... به‌طور اختصار» (شریف رازی، ج 2، 398) تأکید کرده است، بدون اینکه به استادان او یا سال‌های حضور در قم اشاره‌ای داشته باشد، اما نویسنده‌ زندگینامه‌ او در اثرآفرینان سال 1367 ق/ 1327 ش را سال بازگشت او به زادگاهش بیان می‌کند (اثرآفرینان، ج 5، 142) و با استناد به آن گزارش می‌توان گفت که در فاصله‌ سال‌های 1320-1327 ش در درس‌ خارج اصول امام خمینی حضور داشته است. علی محدث‌زاده در سال 1327 ش راهی تهران شد و در آنجا از درس آیات سید ابوالحسن رفیعی قزوینی، میرزا ابوالحسن شعرانی، شیخ محمدرضا تنکابنی و سید احمد موسوی خوانساری بهره برد (همان). او آنگاه به وعظ و خطابه روی آورد و از خطبای نامی بود و در مجالسی هم که در قم توسط افرادی چون آیت‌الله بروجردی، سید شهاب‌الدین مرعشی نجفی، گلپایگانی، شیخ مرتضی حائری یزدی و... برگزار می‌شد، به سخنرانی می‌پرداخت (ادهم‌نژاد، 161). آیت‌الله بروجردی به او احترام می‌گذاشت و بر اساس گزارشی از ساواک، نزد ایشان از محبوبیت بسزایی برخوردار بود (یاران امام به روایت اسناد ساواک، کتاب 9، 27). پاره‌ای از سخنرانی‌های او رویکرد انتقادی داشت و به همین سبب بارها توسط حکومت پهلوی دستگیر و زندانی شد. ازجمله در سال 1337 ش توسط شهربانی دستگیر گردید. گویا او مستقیماً و در جریان سخنرانی دستگیر شده بود و همین مسئله اعتراض برخی از واعظان ازجمله محمدتقی فلسفی را در پی داشت و او در سخنانی تأکید کرده بود «نباید یک واعظ را با آن فضاحت از منبر به شهربانی ببرند» (همان). محدث‌زاده قمی در سال 1341 ش در جریان تصویب‌نامه انجمن‌های ایالتی و ولایتی، همراه با جمعی از وعاظ و منبریان تهران با عنوان «جامعه اهل منبر تهران»، با صدور اعلاميه‌اي، آن تصویب‌نامه را مخالف صريح دين اسلام و قانون اساسي دانستند و آن را تقبیح کردند. آنان در اعلامیه‌ فوق تأکید کردند: «جامعه‌ وعاظ تهران تصمیم دارند در این مبارزه، دوشادوش تمام طبقات بر ضد تجاوزات هر حکومتی که مخالف قوانین اسلامی و قانون اساسی باشد، قیام و اقدام کنند» (دوانی، ج 4، 58؛ اسناد انقلاب اسلامي، ج 3، 50-51). سپس همراه با جمعی از روحانيان تهران، با صدور اعلاميه‌اي دیگر، آن مصوبه را زمینه‌ساز «تسلط بر دين و مقدرات مسلمانان» خواندند و از مردم خواستند هشتم آذر در مجلس دعایی که به آن مناسبت در مسجد حاج عزیزالله تهران برگزار خواهد شد شرکت کنند (اسناد انقلاب اسلامي، ج 3، 52-55). وی در روز 15 خرداد 1342 توسط نیروهای نظامی دستگیر شد و همراه با دیگر واعظان و روحانیان تهران ازجمله محمدتقی فلسفی، مرتضی مطهری و... در زندان شهربانی زندانی شد و در نهایت با آیت‌الله سید احمد خوانساری آزاد گردید (ادهم‌نژاد، 171-172). محدث‌زاده در 31 فروردین 1343 همراه با جمعی از روحانيان تهران با ارسال نامه‌اي به آیت‌الله مرعشي نجفي به ممنوعیت محمدتقی فلسفي و جمعي ديگر از وعاظ تهران از منبر، اعتراض كرد و خواستار واکنش ایشان به آن اقدام شد (‌اسناد انقلاب اسلامي، ج 3، 111-111). بر اساس اسناد ساواک، وی در سال 1346 ش و در سالروز حمله مأموران به مدرسه فیضیه در قم سخنرانی کرد (سیر مبارزات یاران...، ج 3، 396). او پس از آن، همه توان خود را به تدوین و انتشار آثار شیخ عباس قمی معطوف کرد و انتشار تتمه المنتهی (با مقدم، تصحیح و تحشیه)، فوائد الرضویه (با مقدمه، تصحیح، تحشیه و تجدیدنظر)، تحفه الاحباب (ضمیمه جلد دوم فوائد الرضویه)، کحل البصر، بیت الاحزان فی مصائب سیده النسوان و ختام مسک از آن جمله است. او خود نیز آثاری را نگاشت که از آن جمله می‌توان به كتاب سترگ امام صادق (ع)، در چهار مجلد شامل زندگانى امام صادق (ع)؛ در احوال، شخصیت، اخلاق و كلمات امام، اصحاب امام صادق (ع) (این کتاب در سال 1375 ش و در سیزدهمین دوره‏ كتاب سال جمهورى اسلامى، برنده جایزه بهترین كتاب مذهبى شد)، معاصرین امام صادق (ع) از خلفا و علما و خویشاوندان امام صادق (ع) اشاره کرد. كلام الملوك (سخنان ائمه اطهار (ع)) دیگر تألیف اوست (ادهم‌نژاد، 164-165). علی محدث‌زاده در 23 دی 1354 براثر سکته قلبی در تهران درگذشت (جواهرکلام، ج 2، 1193) و پیکرش پس از اقامه نماز توسط ‏آیت‌الله سید احمد خوانسارى و پس از تشییع در تهران و قم و با حضور همه مراجع تقلید وقت، در گلزار شیخان قم به خاك سپرده شد (احمدیان، 272). منابع: اثرآفرینان: زندگینامه نام‌آوران فرهنگی ایران از آغاز تا 1300 ه ش (1384)، جلد پنجم (کابلی ـ میهنی)، زیر نظر دکتر محمدرضا نصیری، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی؛ احمدیان، مینا (1383)، شیخان قم: زندگینامه بزرگان مدفون در شیخان قم، قم، دلیل ما؛ ادهم‌نژاد، محمدتقی (1386)، «میرزاعلی محدث‌زاده قمی، حدیث اخلاق»، ستارگان حرم، ج 24، قم، زائر؛ اسناد انقلاب اسلامی (1374)، ج 3، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ جواهرکلام، عبدالحسین (1382)، تربت پاکان قم، ج 2، قم، انصاریان؛ «حجت‌الاسلام حاج میرزا علی محدث قمی» (1389)، دوهفته‌نامه افق حوزه، شماره 294، دی؛ سیر مبارزات یاران امام در آینه اسناد (1393)، ج 3، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی؛ یاران امام به روایت اسناد ساواک: کتاب نهم: زبان گویای اسلام، حجت‌الاسلام محمدتقی فلسفی (1378)، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات.