کاربر:Salehi/صفحه تمرین۵
قصه، روایت واقعی یا خیالی رویدادها و مسائل زندگی.
قصه، واژه‌ای عربی از ریشه «قصص» به معنای دنبال‌کردن چیزی و پا جای پای دیگری گذاشتن (راغب، ۶۷۱؛ ابن‌منظور، ۷/۷۴ ـ ۷۵؛ طریحی، ۴/۱۷۹) و در اصطلاح به معنای داستان، حکایت و سرگذشت است که معمولاً به‌صورت کوتاه، نقل می‌شود (دهخدا، ۱۱/۱۵۵۳۶؛ انوری، ۶/۵۵۴۴) و عناصر آن با قصد و هدف معینی حرکت می‌کنند (مصاحب، ۲/۲۰۵۴). در واقع، قصه توالی حوادث واقعی، خیالی و ساختگی با خصوصیت روایی، برای انسان‌هاست که در آن، تأکید بر حوادث خارق‌العاده بیشتر از تحول و تکوین شخصیت‌ها و آدم‌هاست (میرصادقی، داستان و ادبیات، ۱۳۲ ـ ۱۳۴؛ همو، ادبیات داستانی، ۴۴؛ فورستر، ۳۳ ـ ۳۶). به طور کلی داستان از نظر قالب به سه نوع قصه، داستان کوتاه و داستان بلند (رمان) تقسیم می‌گردد (میرصادقی، داستان و ادبیات، ۱۲۳؛ همو، ادبیات داستانی، ۲۵) و در بسیاری موارد، به جای قصه از واژه داستان استفاده می‌شود.
قصه، شکلی ساده و ابتدایی دارد. ساختار روایتی و زبان آن بیشتر نزدیک به گفتار و محاوره عامه است (ملبوبی، ۲۹ ـ ۳۵) و قدیمی‌ترین نوع قالب در بیان حوادث است؛ در حالی‌که داستان کوتاه و داستان بلند، صورت جدیدی در ادبیات داستانی جهان، برای بیان حوادث هستند (مصاحب، ۲/۲۰۵۴ ـ ۲۰۵۵؛ میرصادقی، ادبیات داستانی، ۳۲). آنچه قالب قصه را از داستان کوتاه و بلند جدا میکند، حوادث خارق‌العاده، پیرنگ ضعیف و کلی‌گرایی است (میرصادقی، داستان و ادبیات، ۱۳۲). در قصه، عناصر روان‌شناختی مانند خصوصیات اخلاقی افراد وجود ندارد؛ در صورتی که داستان بلند و رمان دارای این خصوصیت‌اند (همو، ادبیات داستانی، ۲۵۵). قصه‌ها از لحاظ محتوا به دو بخش عمده: تفریحی ـ تخیلی و تحلیلی تقسیم می‌شوند که قصه‌های تخیلی با استفاده از رویدادهای غیر طبیعی شگفتی می‌آفرینند و قصه‌های تحلیلی برگرفته از زندگی واقعی انسانها هستند (سلیمانی، ۱۴ ـ ۱۵).
پیشینه
قصه‌گویی، از فنون ادبی است که پیشینه‌ای به درازای تاریخ آدمی دارد (خرمشاهی، ۲/۱۷۶۶؛ حکیمی، ادبیات و تعهد، ۵۶؛ نجف‌زاده، داستان‌های امام، ۱۱). قصه با پیدایش خط و زبان برای ایجاد ارتباط میان انسانها، به وجود آمد (حسینی، ۷؛ شریفانی، ۳۱؛ ملبوبی، ۲۴ ـ ۲۶ و ۴۹ ـ ۵۰)؛ به طوری که از مصادر تاریخ تمدن‌هاست (خرمشاهی، ۲/۱۷۶۶؛ تفضلی، ۲۹۶ ـ ۲۹۷؛ مصاحب، ۲/۲۰۵۵). قصه در قدیمی‌ترین تمدن‌ها، چون سومر، بابل، یونان، پارس و هند به صورت شعر و در قالب داستان‌ها و حکایات آمده است (دورانت، ۱/۲۰۸ ـ ۲۱۰ و ۳۸۳ ـ ۳۸۴؛ ملبوبی، ۲۷ ـ ۴۸). قصه‌ها و افسانه‌ها در متون دینی سایر ادیان نیز به چشم می‌خورند؛ چنان‌که قصه‌های قرآنی میان اعراب متقدم، مصریان، ایرانیان، یهودیان و عیسویان وجود داشته است که به سبب فلسفه و بینش دینی هر یک از ادیان، به طور گوناگون نقل شده‌اند (رضی، ۴۳۵ ـ ۴۴۴ و ۴۵۱ ـ ۶۴۱؛ توفیقی، ۷۲ ـ ۸۲ و ۱۱۱ ـ ۱۱۲؛ ملبوبی، ۳۶ ـ ۳۷). در ادبیات دینی زرتشت (اوستا) (ملبوبی، ۳۹ ـ ۴۰؛ رضی، ۱۵۴ ـ ۱۶۳)، همچنین در آیین بودا (رضی، ۲۳۰ ـ ۲۳۳)، از افسانه‌ها و قصه‌ها استفاده شده است.
اعراب مسلمان نیز در قصه‌سرایی مهارت بسیاری داشته‌اند و از قصه در سرودن اشعار خود استفاده کرده‌اند (لوبون، ۵۷۱ ـ ۵۷۸). کاربرد قصه‌های عامیانه در ایران، چیز تازه‌ای نیست. این قصه‌ها را می‌توان در اوستا و پس از آن در آثار منظوم و منثور دوره اسلامی (فارسی جدید) از قرن نهم میلادی مشاهده کرد. در این میان، می‌توان به قصه‌های کلیله و دمنه اشاره کرد (همان، ۲۹۲ ـ ۲۹۳ و ۳۰۲).
در قرآن، قصه‌های مختلفی آمده است که در شمار آن اختلاف نظر وجود دارد (همان، ۱۳۴). این اختلاف نظر ناشی از اختلاف آرای مؤلفان درباره حوزه قصه‌های قرآنی است (همان). پس از اسلام، داستان‌پردازی و ترجمه قصه نیز در فرهنگ اسلامی رواج داشته و در قصه‌نویسی غربی هم تأثیر گذاشته است (حکیمی، دانش مسلمین، ۲۱۱ ـ ۲۱۳).
جریان قصه‌نویسی با قالب رمان در ادبیات غرب، از حدود چهارصد سال پیش آغاز شده و داستان کوتاه نزدیک به ۱۶۰ سال است در ادبیات غرب پدیدار شده است (سرشار، ۲۲). در ایران رمان‌نویسی از دوره قاجار و جریان مشروطه با شکل‌گیری تحولات عمیق سیاسی و اجتماعی به وجود آمد (اکبری، ۷۰؛ یاسمی، ۱۰۹؛ نفیسی، ۲۱۱؛ آرین‌پور، ۲/۲۳۷ ـ ۲۳۹). جریان قصه‌نویسی در ادبیات معاصر ایران با داستان کوتاه آغاز شده است (سرشار، ۲۲). این جریان در دوره پهلوی تا حدودی دچار رکود شده بود و پس از انقلاب اسلامی تحول عمیقی در آن رخ داد (اکبری، ۱۱۱ ـ ۱۴۴؛ سرشار، ۱۲ ـ ۱۸). داستان‌های دفاع مقدس نیز بخشی از ادبیات داستانی ایران را تشکیل می‌دهد که نقش بسیاری در انتقال ارزش‌های دفاع مقدس در دوران جمهوری اسلامی در ذهن و دل مخاطبان داشته است (امامی، ۷/۱۶۷ ـ ۱۷۲؛ نجف‌زاده، داستان‌های کوتاه، ۱۳ ـ ۱۵). امام‌خمینی نیز در بسیاری از آثار خود از قصه‌های قرآنی و مذهبی برای تفهیم اهداف و مقاصد خویش بهره برده است (صحیفه، ۴/۱۹۱؛ ۵/۳۵؛ ۱۶/۲۱۷ و ۱۹/۱۱۵؛ آداب الصلاة، ۱۵۱ و ۱۷۸؛ حدیث جنود، ۲۸۸؛ تقریرات، ۳/۳۹۷).
نقش قصه در زندگی
قصه‌ها به عنوان عنصری محرک، در ثبت واقعیت‌ها، زندگی انسانها، موعظه‌ها و حکمت‌ها نقش به‌سزایی دارند؛ چنان‌که در کلام الهی نیز از آن استفاده شده است (اکبری، ۱۲۱). قصه‌گویی، الگوی نافذی در میان اقوام و فرهنگ‌های گوناگون برای عبرت‌آموزی بوده است و به علت جاذبه فوق‌العاده، تمام عمر انسان را دربر می‌گیرد و به دلیل قابل فهم بودن برای انسانها، از آن با عنوان مثال حسی برای تفهیم مسائل عقلی استفاده می‌شود (شریفانی، ۳۱ ـ ۳۲). در مجموع، داستان‌ها تأثیر بسیاری در هدایت و عبرت انسانها دارند و یکی از عوامل تعلیم و تربیت به شمار می‌آیند (اسحاقی، ۱۴۰ ـ ۱۴۱)؛ چنان‌که کتاب‌های داستان، مؤثرترین وسیله برای اعتلای روح، فکر و اعتقادات کودک هستند (امیری، ۳۸ ـ ۴۱). قصه‌های تحریک‌آمیز و منفی نیز اثر زیان‌بخشی در تربیت و روح کودکان دارند (کریمی‌نیا، ۳۰۸ ـ ۳۰۹). از دستاوردهای فرهنگی انقلاب اسلامی، می‌توان به راه‌یافتن گسترده مفاهیم معنوی و ارزشمند در داستان‌ها و به‌خصوص داستان‌های کودکان (فراست، ۱۵۷ ـ ۱۶۰) و رشد چشم‌گیر انتشار کتاب‌های داستانی برای کودکان اشاره کرد (میرکیانی، ۶۰۵ ـ ۶۰۹؛ مؤسسه فرهنگی، ۱/۴۷۹). امام‌خمینی نیز از بیان حکایت و قصه، به عنوان روشی برای بیان مطالب خود استفاده می‌کرد (نجف‌زاده، داستان‌های امام، ۲۲ ـ ۲۸)؛ چنان‌که از این روش در تربیت کودکان و نوجوانان نیز بهره برد (منفرد، ۳۹۴؛ مدبر، ۵۴۸). قصه‌های قرآنی: قصه‌های قرآنی در زمره قصص مکتوب و به دلیل برخورداری از حوادث واقعی، قصه‌هایی مستند و به دور از وهم و خیال‌اند (طباطبایی، ۷/۱۶۵ ـ ۱۶۶؛ بستانی، اسلام و هنر، ۱۵۹ ـ ۱۶۰؛ همو، پژوهشی، ۱/۱۳ ـ ۱۴). از آنجاکه قرآن کتاب هدایت است، محتوای آن نیز برای عبرت‌آموزی و هدایت بندگان است و مخاطب آن عموم مردم هستند؛ از همین‌رو، قصه‌های قرآن به دلیل دارابودن ویژگی‌های ذکرشده، بهترین روش برای تفهیم و هدایت عامه‌اند (ملبوبی، ۱۰۰؛ شریفانی، ۳۴؛ بستانی، پژوهشی، ۲/۸؛ اسحاقی، ۱۴۰ ـ ۱۴۱).
اعجاز در فصاحت و بلاغت داستان‌های قرآنی نیز سبب کامل‌شدن قصه‌ها می‌شود. تکرار قصه‌ها خود درجه‌ای از اعجاز قرآن است. به سبب تکرار اغراض در قرآن، تفهیم مطلب برای مخاطبان و تربیت انسانها به‌سهولت رخ می‌دهد (محمدزاده، ۱۳/۱۹۰ ـ ۱۹۶؛ خرمشاهی، ۲/۱۷۶۷؛ مهدوی، ۲۲ ـ ۵۷؛ ملبوبی، ۹۸ ـ ۱۰۳ و ۱۴۳ ـ ۱۴۵؛ شریفانی، ۳۳ ـ ۳۷). آنچه قصه‌های قرآنی را از سایر داستان‌های بشری جدا میکند، یکی، واقع‌گرایی و راستی، عدم کسالت و تأثیرگذاری بر نفوس است که ممکن است تمام این وجوه در داستان‌های بشری جای نگیرند (ملبوبی، ۱۲۷ ـ ۱۲۹) و دیگری، محصورنبودن قصه‌های قرآنی به زمان و مکان خاص است (خرمشاهی، ۲/۱۷۶۷ ـ ۱۷۶۸).
امام‌خمینی قصه‌های قرآنی را از شاهکارهای این کتاب مقدس (تقریرات، ۳/۳۶۲) و بهترین راه برای بیداری انسانها (حدیث جنود، ۲۸۸؛ آداب الصلاة، ۱۹۸) می‌داند. ایشان قرآن را کتاب قصه و بازگوکردن تاریخ ندانسته، محتوای قصه‌های قرآن را معارف الهیه (حدیث جنود، ۲۸۸؛ آداب الصلاة، ۱۸۶ ـ ۱۸۷) و دربردارنده احکامی می‌داند که فهم بشر از وصول به همه معانی آن ناتوان است (تفسیر حمد، ۱۳۴ ـ ۱۳۵). ایشان هدف قصه‌های قرآنی را تربیت، هدایت، سیر و سلوک، رسیدن به سعادت، بیان مباحث اخلاقی و درمان رذایل نفسانی می‌داند (چهل حدیث، ۲۲؛ حدیث جنود، ۲۸۸ و ۳۷۸؛ آداب الصلاة، ۱۸۶ ـ ۱۸۸ و ۲۰۵) و سبب تکرار قصص را انسان‌سازی (صحیفه، ۳/۳۴۹؛ ۱۵/۵۰۴ و ۱۷/۳۸۱ ـ ۳۸۲؛ تقریرات، ۳/۳۶۲)، تقویت بلاغت قرآن و تهذیب نفوس انسانی (صحیفه، ۱۵/۵۰۴ ـ ۵۰۵؛ آداب الصلاة، ۱۸۷؛ ریعان، ۱۳۰ ـ ۱۳۱) می‌‌شمارد؛ چنان‌که با بیان داستان حضرت موسی(ع) و فرعون، هدف از تکرار این قصه را آموزش شیوه حکومتداری، ظلم‌ستیزی و انذار انسانها می‌داند (صحیفه، ۳/۳۴۸ ـ ۳۴۹؛ ۶/۲۳۶ ـ ۲۳۷ و ۹/۱۶۸ ـ ۱۷۰). ایشان ویژگی قصه‌های قرآنی را در شیرینی و قابل تعقیب بودن و ملال‌آور نبودن آن معرفی میکند که مخاطب را با وجود تکرار قصه‌ها به سبب واقعی‌بودن آن، به سوی خود جذب میکند (آداب الصلاة، ۱۸۷ ـ ۱۸۸؛ ریعان، ۱۳۲ ـ ۱۳۳) (← مقاله اهداف قرآن).
داستان و قصه در آثار و سیره امام‌خمینی
امام‌خمینی از گونه‌های مختلف داستان به عنوان ادبیات خلاق، در آثارش استفاده میکند. موضوع این داستان‌ها به عرفانی، سیاسی، تاریخی، اجتماعی و دینی تقسیم می‌گردد و همگی در خدمت هدایت و ارشاد انسانها هستند (نجف‌زاده، داستان‌های امام، ۲۲ ـ ۲۸؛ صفری، ۱۷۵ ـ ۱۸۳). ادبیات داستانی در اشعار امام‌خمینی نیز به دو گونه صریح و غیر مستقیم آمده است که اشاره صریح آن بیشتر است (نجف‌زاده، داستان‌های امام، ۶۲)؛ چنان‌که در بعضی ابیات خود به داستان‌هایی چون شق‌القمر پیامبر(ص)، تعلیم اسما به آدم(ع) و داستان خضر نبی(ع) اشاره میکند (دیوان امام، ۷۹، ۱۲۷ و ۱۳۹). داستان‌های انبیا(ع)، در زمره داستان‌های قرآنی است که امام‌خمینی از آنها در آثار خود بهره گرفته، اهدافی از بازگویی آنها دنبال کرده است؛ برای نمونه، با طرح قصه حضرت آدم(ع)، عجب و خودبینی شیطان را سبب هلاکت او می‌داند (حدیث جنود، ۵۰؛ آداب الصلاة، ۲۰۶؛ صحیفه، ۱۹/۱۳۲) و با طرح قصه حضرت موسی(ع) و فرعون، ظلم‌ستیزی و شیوه حکومتداری را بیان میکند (صحیفه، ۳/۳۴۹ و ۹/۱۶۸) و با بیان قصه سلیمان نبی(ع)، حقارت انسان را در برابر عظمت پروردگار به تصویر می‌کشد (همان، ۱۸/۴۴۵؛ تقریرات، ۳/۳۹۷)؛ چنان‌که در آثار خود به سایر قصه‌های دینی و قرآنی نیز اشاره میکند (صحیفه، ۴/۱۹۶ ـ ۱۹۸، ۳۲۶ ـ ۳۲۸؛ ۱۱/۲۹۹؛ ۱۳/۳۸۴ ـ ۳۸۵؛ ۱۴/۱۸ و ۱۹/۱۳۲).
امام‌خمینی افزون بر قصه‌های دینی، با طرح داستان‌های سیاسی، اجتماعی و تاریخی در مسیر انقلاب، ظلم و بیداد رژیم پهلوی و تحول روحی ملت را ترسیم میکند (همان، ۴/۲۱۹؛ ۶/۱۱۸؛ ۱۰/۴۶۰ ـ ۴۶۱؛ ۱۱/۲۷۹؛ ۱۲/۴۶۵ ـ ۴۶۶ و ۱۶/۲۷۰ ـ ۲۷۱). در این میان قصه‌های ادبی نیز در زمره داستان‌هایی هستند که ایشان در آثار خود به آنها اشاره کرده است. این مسئله نشان‌دهنده مطالعه این‌گونه قصه‌ها به دست امام‌خمینی است. برای نمونه ایشان در آثار خود به داستان کلیله و دمنه (تقریرات، ۳/۴۱۲ ـ ۴۱۳ و ۵۴۴)، موش و گربه (صحیفه، ۴/۳۴۱ و ۱۱/۱۴۳) اشاره کرده است.
امام‌خمینی خود اهل مطالعه کتاب‌های داستانی نیز بوده است؛ چنان‌که سیدمصطفی خمینی گفته است، ایشان بیشتر کتاب‌های داستانی معروف جهان را مطالعه کرده است (کشوردوست، ۴۳). سیداحمد خمینی نیز گفته است امام‌خمینی داستان‌هایی چون بینوایان (ویکتور هوگو) و شوهر آهوخانم (علی‌محمد افغانی) را مطالعه کرده است (خمینی، دلیل آفتاب، ۱۶۳؛ همو، برداشتهایی از، ۲/۳۳۳ ـ ۳۳۴). این امر نشان می‌دهد امام‌خمینی با قصه‌های تخیلی مخالف نبوده است؛ امّا اگر رمان و داستانی دروغ باشد، از دیدگاه ایشان باید از آن پرهیز شود (استفتائات، ۲/۶۱۶). ایشان سلمان رشدی را به دلیل نگارش و انشای کتاب کفرآمیز آیات شیطانی که رمانی سراپا اهانت به پیامبر(ص) و دشمنی با اسلام و عقاید و مقدسات مسلمانان است، محکوم به اعدام دانسته است (صحیفه، ۲۱/۲۶۳؛ طلاس، ۱۷؛ رضوانی، ۱۷۰) (← مقاله رشدی، سلمان).
پانویس
منابع
- قرآن کریم.
- آرین‌پور، یحیی، از صبا تا نیما، تهران، فرانکلین، چاپ سوم، ۱۳۵۳ش.
- ابن‌منظور، محمدبن‌مکرم، لسان العرب، تحقیق جمال‌الدین میردامادی، بیروت، دارالفکر ـ دار صادر، چاپ سوم، ۱۴۱۴ق.
- اسحاقی، سیدحسین، سلوک علوی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۱ش.
- اکبری شلدره‌ای، فریدون، درآمدی بر ادبیات داستانی پس از پیروزی انقلاب اسلامی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۲ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، آداب الصلاة، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ شانزدهم، ۱۳۸۸ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، استفتائات، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۲ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، تفسیر سوره حمد، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ یازدهم، ۱۳۸۸ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، تقریرات فلسفه امام‌خمینی، تقریر سیدعبدالغنی اردبیلی، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ دوم، ۱۳۸۵ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، دیوان امام (سروده‌های حضرت امام‌خمینی)، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ پنجم، ۱۳۷۴ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، شرح چهل حدیث، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ چهارم، ۱۳۸۸ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، شرح حدیث جنود عقل و جهل، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ دوازدهم، ۱۳۸۷ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش.
- امامی، صابر، عوامل معنوی و فرهنگی دفاع مقدس، قم، مرکز تحقیقات اسلامی نمایندگی ولی فقیه در سپاه، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
- امیری، فاطمه، چگونگی رشد و تطور ادبیات کودکان بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، چاپ‌شده در مجموعه مقاله‌های سمینار بررسی ادبیات انقلاب اسلامی، تهران، سمت، چاپ اول، ۱۳۷۳ش.
- انوری، حسن، فرهنگ بزرگ سخن، تهران، سخن، چاپ دوم، ۱۳۸۲ش.
- بستانی، محمود، اسلام و هنر، ترجمه حسین صابری، مشهد، آستان قدس رضوی، چاپ دوم، ۱۳۷۸ش.
- بستانی، محمود، پژوهشی در جلوه‌های هنری داستان‌های قرآن، ترجمه موسی دانش، مشهد، آستان قدس رضوی، چاپ چهارم، ۱۳۸۶ش.
- تفضلی، احمد، تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام، تهران، سخن، چاپ سوم، ۱۳۷۸ش.
- توفیقی، حسین، آشنایی با ادیان بزرگ جهان، تهران، سمت ـ مؤسسه فرهنگی طه ـ مرکز جهانی علوم اسلامی، چاپ پنجم، ۱۳۸۱ش.
- حسینی، محمد، ریخت‌شناسی قصه‌های قرآن، تهران، ققنوس، چاپ دوم، ۱۳۸۴ش.
- حکیمی، محمدرضا، ادبیات و تعهد در اسلام، قم، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ یازدهم، ۱۳۷۹ش.
- حکیمی، محمدرضا، دانش مسلمین، قم، دلیل ما، چاپ هفدهم، ۱۳۸۹ش.
- خرمشاهی، بهاءالدین، دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهی، تهران، دوستان و ناهید، چاپ اول، ۱۳۷۷ش.
- خمینی، سیداحمد، خاطره، چاپ‌شده در برداشتهایی از سیره امام‌خمینی، تدوین غلامعلی رجایی، تهران، عروج، چاپ پنجم، ۱۳۸۴ش.
- خمینی، سیداحمد، دلیل آفتاب، خاطرات یادگار امام، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ اول، ۱۳۷۵ش.
- دورانت، ویلیام جیمز، تاریخ تمدن، مشرق‌زمین گاهواره تمدن، ترجمه احمد آرام و دیگران، تهران، علمی و فرهنگی، چاپ هفتم، ۱۳۸۰ش.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغتنامه دهخدا، تهران، دانشگاه تهران، چاپ اول، ۱۳۷۳ش.
- راغب اصفهانی، حسین‌بن‌محمد، مفردات الفاظ القرآن، تحقیق صفوان عدنان، بیروت ـ دمشق، دارالقلم ـ دارالشامیه، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.
- رضوانی، علی‌اصغر، بررسی حکم امام‌خمینی درباره سلمان رشدی، قم، مسجد مقدس جمکران، چاپ اول، ۱۳۸۸ش.
- رضی، هاشم، ادیان بزرگ جهان، آسیا، چاپ دوم، ۱۳۵۵ش.
- ریعان، معصومه، بررسی سیمای قرآن در اندیشه امام‌خمینی، تهران، پیام آزادی، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.
- سرشار، محمدرضا، منظری از ادبیات داستانی پس از انقلاب، تهران، پیام آزادی، چاپ اول، ۱۳۷۵ش.
- سلیمانی، محسن، تأملی دیگر در باب داستان، تهران، حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ سوم، ۱۳۶۶ش.
- شریفانی، محمد، تحلیل قصص، قم، جامعة المصطفی(ص) العالمیه، چاپ اول، ۱۳۸۷ش.
- صفری، مهدی، نگاهی به دیدگاه امام درباره زبان و ادبیات، تهران، مجله پژوهش و سنجش، شماره ۱۷ ـ ۱۸، ۱۳۷۸ش.
- طباطبایی، سیدمحمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، ۱۴۱۷ق.
- طریحی، فخرالدین، مجمع البحرین، تصحیح سیداحمد حسینی اشکوری، تهران، مرتضوی، چاپ سوم، ۱۳۷۵ش.
- طلاس، مصطفی، رد علی الشیطان، دمشق، دار طلاس، چاپ اول، ۱۹۹۰م.
- فراست، قاسمعلی، انقلاب اسلامی و ادبیات داستانی، مجله حضور، شماره ۴۹، ۱۳۸۳ش.
- فورستر، ادوارد مورگان، جنبه‌های رمان، ترجمه ابراهیم یونسی، تهران، امیرکبیر، چاپ اول، ۱۳۵۲ش.
- کریمی‌نیا، محمدعلی، الگوهای تربیت، قم، پیام مهدی(عج)، چاپ سوم، ۱۳۸۶ش.
- کشوردوست، محسن، ماه تابان، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ دوم، ۱۳۸۳ش.
- لوبون، گوستاو، تمدن اسلام و عرب، ترجمه سیدمحمدتقی فخر داعی گیلانی، تهران، علمی، چاپ چهارم، ۱۳۳۴ش.
- مؤسسه فرهنگی قدر ولایت، کرانه‌های نور، بررسی ۱۷۳ دستاورد انقلاب اسلامی، تهران، چاپ اول، ۱۳۸۲ش.
- محمدزاده، مرضیه، قصص قرآن، چاپ‌شده در دائرةالمعارف تشیع، زیر نظر احمد صدر، حاج‌سیدجوادی و دیگران، تهران، شهید سعید محبی، چاپ اول، ۱۳۸۸ش.
- مدبر، غلامرضا، امام‌خمینی، اسوه تعلیم و تربیت، چاپ‌شده در مجموعه مقالات کنگره بررسی اندیشه و آثار تربیتی حضرت امام‌خمینی، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.
- مصاحب، غلامحسین، دایرةالمعارف فارسی، تهران، امیرکبیر، چاپ چهارم، ۱۳۸۳ش.
- ملبوبی، محمدتقی، تحلیل نو از قصص قرآنی، تهران، امیرکبیر، چاپ اول، ۱۳۷۶ش.
- منفرد، غلامرضا، تربیت دینی با الهام از سیره تربیتی حضرت امام‌خمینی، چاپ‌شده در مجموعه مقالات کنگره بررسی اندیشه و آثار تربیتی حضرت امام‌خمینی، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.
- مهدوی، سعید، نگاهی به قصه و نکات تربیتی آن در قرآن، قم، بوستان کتاب، چاپ اول، ۱۳۸۱ش.
- میرصادقی، جمال، ادبیات داستانی (قصه، رمانس، داستان کوتاه، رمان)، تهران، علمی، چاپ سوم، ۱۳۷۶ش.
- میرصادقی، جمال، داستان و ادبیات، تهران، مهر، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
- میرکیانی، محمد، رشد مفاهیم اخلاقی و ارزشی در قصه‌های کودکان و نوجوانان بعد از انقلاب اسلامی، چاپ‌شده در مجموعه مقاله‌های سمینار بررسی ادبیات انقلاب اسلامی، تهران، سمت، چاپ اول، ۱۳۷۳ش.
- نجف‌زاده بارفروش، محمدباقر، داستان‌های امام‌خمینی، تهران، بنیاد، چاپ اول، ۱۳۷۶ش.
- نجف‌زاده بارفروش، محمدباقر، داستان‌های کوتاه جنگ در ایران، تهران، امیرکبیر، چاپ اول، ۱۳۷۷ش.
- نفیسی، آذر، رمان و رمان‌نویسی در ایران، ایران و مدرنیته، تهران، گفتار، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.
- یاسمی، رشید، ادبیات معاصر، تهران، ابن‌سینا، چاپ دوم، ۱۳۵۲ش.
فاطمه هوجان علی‌آبادی