لطف‌الله صافی گلپایگانی
لطف‌الله صافی گلپایگانی، نماینده مجلس خبرگان قانون اساسی، از فقهای شورای نگهبان و نخستین دبیر آن.
زندگی‌نامه
لطف‌الله صافی گلپایگانی در ۲۹ بهمن ۱۲۹۷ در شهر گلپایگان به دنیا آمد [۱]. پدر وی ملامحمدجواد صافی از علمای شناخته‌شده در گلپایگان بود که در فقه، اصول، کلام، اخلاق و حدیث و همچنین در زمینه‌های شعر و خوشنویسی مهارت داشت [۲] و از مجتهدان و هم‌بحث میرزامحمدتقی شیرازی بود. مادر وی فاطمه زن پرهیزکار، باتقوا، فاضل و شاعر بود [۳]. صافی گلپایگانی درس‌های ادبیات عرب و سطوح حوزه را در گلپایگان نزد ملاابوالقاسم، مشهور به «قطب» و نیز نزد پدر خود خواند [۴]. وی در سال ۱۳۱۹ برای ادامه تحصیل به قم سفر کرد و سپس برای کسب رتبه‌های علمی بالاتر به نجف رفت و در درس محمدکاظم شیرازی، محمدعلی کاظمی خراسانی و سیدجمال‌الدین گلپایگانی شرکت کرد [۵]. وی نزد استادان خود خوش درخشید و از سیدجمال‌الدین گلپایگانی اجازه اجتهاد گرفت و محمدعلی کاظمی خراسانی در نامه‌ای وی را عالمی برجسته خواند [۶].
صافی گلپایگانی پس از یک سال به قم بازگشت و در درس‌های خارج فقه سیدمحمدتقی خوانساری، سیدمحمد حجت کوه‌کمری، سیدصدرالدین صدر عاملی و سیدمحمدرضا گلپایگانی شرکت کرد؛ اما استاد اصلی وی مرجع تقلید وقت سیدحسین بروجردی بود که هفده سال در درس خارج فقه وی حضور یافت و از مشاوران و اصحاب استفتای وی گردید [۷]. توانایی علمی صافی گلپایگانی در پاسخگویی به پرسش‌های مهم و حساس فقهی و کلامی موجب شد بروجردی نگارش کتاب مهدویت را که منتخب الاثر نام گرفت به وی واگذار کند [۸]. همچنین وی یکی از کسانی بود که به نمایندگی از بروجردی از طلاب و فضلا امتحان می‌گرفتند و این کار تا چند سال پس از وفات بروجردی ادامه داشت [۹].
صافی گلپایگانی در برخی فعالیت‌ها‌ی سیاسی به‌ویژه در آغاز نهضت اسلامی شرکت داشت [۱۰]؛ ازجمله پس از انتقال امام‌خمینی از تبعید در ترکیه به عراق، به همراه برادر خود علی صافی طی تلگرامی حضور ایشان را در نجف به ایشان تبریک گفت [۱۱]. امام‌خمینی نیز از تلگرام آنان تشکر کرد [۱۲]. پس از درگذشت مشکوک سیدمصطفی خمینی در آبان ۱۳۵۶، صافی گلپایگانی همراه مرتضی حائری یزدی، این مصیبت را به امام‌خمینی تسلیت گفت [۱۳].
پس از پیروزی انقلاب اسلامی، در سال ۱۳۵۸ صافی گلپایگانی از استان مرکزی به نمایندگی مجلس خبرگان قانون اساسی انتخاب شد [۱۴]. او برای این مجلس، مجموعه قانون اساسی پیشنهادی خود را که غیر از پیش‌نویس نخستین بود، به همراه گروهی دیگر از روحانیان آماده کرده بود و به نمایندگان مجلس عرضه کرد [۱۵]. بر اساس دیدگاه وی، ولایت فقیه در عصر غیبت، به نصب عام امام معصوم(ع) برای فقها ثابت است [۱۶]، وظیفه حکومت اجرای قانون و ادب‌کردن بزهکار است و چون فقیه، حاکم غیر معصوم است، در معرض خطا و استبداد است، از این‌رو اختیارات او محدود می‌شود و برای اینکه قدرت مطلقه نشود، مصلحت ایجاب می‌کند اختیارات حکومت مشخص شود، چه حاکم نایب خاص باشد و چه نایب عام [۱۷]. برشمردن و مشخص‌کردن وظایف و اختیارات رهبری در چارچوب قانون اساسی جمهوری اسلامی با دیدگاه حصریِ وی درباره اختیارات ولایت فقیه همسویی داشت؛ از این‌رو تشکیل سازمان اطلاعات را به دست رهبری، مخالف قانون اساسی می‌خواند و معتقد بود اگر امام‌خمینی بخواهد این تشکیلات را سازمان دهد، بر اساس قانون اساسی چنین اختیاری ندارد؛ اما می‌تواند از موضع رهبر نظام، حکم حکومتی صادر کند که این پیشنهاد وی را امام‌خمینی پذیرفت [۱۸].
صافی گلپایگانی مورد اعتماد و علاقه امام‌خمینی بود [۱۹]؛ از این‌رو ایشان در اسفند ۱۳۵۸ وی را به عضویت فقهای شورای نگهبان قانون اساسی منصوب کرد و او شش سال دبیری آن شورا را عهده‌دار شد [۲۰]. وی در آبان ۱۳۶۰، پس از دو سال فعالیت در آن شورا در دیدار با امام‌خمینی با لحن گلایه‌آمیز از دخالت ایشان به نفع مجلس شورای اسلامی و به سبب افزایش اختیارات مجلس در بحث قانون اراضی شهری [۲۱]، از عضویت در شورای نگهبان استعفا کرد؛ اما امام‌خمینی استعفای او را نپذیرفت [۲۲]. نامه سیدمحمدرضا گلپایگانی از مراجع تقلید وقت به امام‌خمینی درباره وضع قوانین ثانویه در مجلس که نگرانی خود را درباره آن اعلام کرده بود (ببینید: سیدمحمدرضا گلپایگانی)، بی‌ارتباط با استعفای صافی نبود [۲۳].
امام‌خمینی در آبان ۱۳۶۱ بازنگری قانون انتخابات مجلس خبرگان رهبری از سوی اعضای شورای نگهبان؛ صافی گلپایگانی، محمدرضا مهدوی‌کنی، ابوالقاسم خزعلی، غلامرضا رضوانی، یوسف صانعی و احمد جنتی را تأیید کرد [۲۴]. صافی گلپایگانی در دوره دبیری شورای نگهبان، با بسیاری از مصوبات مجلس مخالف بود [۲۵]. وی در نامه‌ای به امام‌خمینی در سال ۱۳۶۴ به افزایش اختیارات مجلس و تصویب حدود سیزده قانون در مجلس زیر عنوان «ضرورت» انتقاد کرد و درباره احتمال «تضعیف دین» از سوی نمایندگان مجلس هشدار داد و تأکید کرد اگر شورای نگهبان درباره ضرورت‌ها حق نظر نداشته باشد، این امکان وجود دارد مجلس با عنوان ضرورت، هر حلالی را حرام و هر حرامی را حلال و قانونی اعلام کند و این‌گونه ضرورت‌های غیر واقعی دفع خواهد شد [۲۶]. امام‌خمینی در پاسخ با تأکید بر اینکه ولایت فقیه و حکم حکومتی از احکام اولیه است، نهاد شورای نگهبان را برای همیشه مورد تأیید خود دانست که به هیچ وجه تضعیف نشده و نخواهد شد و ابراز امیدواری کرد این نهاد همیشه با بیداری و هوشیاری در خدمت به اسلام و مسلمین کوشا باشد [۲۷]. با هشدار صافی گلپایگانی شتاب مجلس کاهش یافت [۲۸].
در تیر ۱۳۶۵ امام‌خمینی با تأیید لیاقت و تعهد لطف‌الله صافی، او را آشنا با مسائل جاری دانست و بار دیگر وی را به عضویت شورای نگهبان منصوب کرد [۲۹]. بحث قانون کار در سال ۱۳۶۶ بار دیگر به نزاع میان صافی گلپایگانی با مجلس و دولت شد. دبیر شورای نگهبان بار دیگر طی نامه‌ای به امام‌خمینی اعتراض خود را اعلام کرد و ایشان در پاسخ، تأکید کرد به شایعاتی که سودجویانِ بی‌بندوبار یا مخالفان نظام جمهوری اسلامی پخش می‌کنند اعتنایی نکند [۳۰]. در آبان ۱۳۶۶ صافی گلپایگانی به طور خاص درباره مالکیت معادن موجود در ملک شخصی از امام‌خمینی استفتا کرد و ایشان در پاسخ، میزان مالکیت را تابع فهم عرف دانست که در نتیجه شامل معادن نمی‌شود و معادن از انفال و مربوط به دولت اسلامی است [۳۱]. در آذر ۱۳۶۶ صافی گلپایگانی طی نامه‌ای به امام‌خمینی درباره اختیارات دولت درباره امکانات و خدمات عمومی که در اختیار مردم قرار می‌دهد، نظر ایشان را خواستار شد. ایشان در پاسخ تأکید کرد دولت اختیار دارد در قبال استفاده مردم از خدمات عمومی قیمت مورد استفاده را از آنان دریافت کند [۳۲]. همچنین در بهمن ۱۳۶۶ امام‌خمینی به دلیل ادامه اختلافات میان شورای نگهبان، دولت و مجلس طی نامه‌ای به مسئولان نظام، تأسیس شورای تشخیص مصلحت نظام را لازم و ضروری خواند و فرمان تشکیل آن را صادر کرد [۳۳].
رویکرد فقهی صافی گلپایگانی در شورای نگهبان که همسو با آرای فقهی سیدمحمدرضا گلپایگانی نیز بود، باعث تفاوت نظر او با نظرهای فقهی امام‌خمینی در برخی امور می‌شد؛ هرچند معتقد بود اگر امام‌خمینی در مسائل اختلافی از جایگاه رهبری نظام، نظری بدهد همان را در شورای نگهبان مبنا قرار می‌دهد و در مصوبه شورا نیز باید به این نکته اشاره شود. این اختلاف نظر در مواردی مانند تقسیم اراضی و طلاق بر اثر عسر و حرج در زندگی زن، جدی بود [۳۴]. سرانجام در تیر ۱۳۶۷ صافی گلپایگانی پس از هشت سال فعالیت در شورای نگهبان، از عضویت در آن استعفا کرد و امام‌خمینی با قدردانی از زحمات صادقانه وی، با استعفای او موافقت کرد [۳۵]. درباره استعفای وی از شورای نگهبان، محمد مؤمن از اعضای شورای نگهبان معتقد است دلیل آن، اشکالات موجود در برگزاری انتخابات دوره سوم مجلس شورای اسلامی و اختلاف میان شورای نگهبان و دولت در این زمینه بود [۳۶]؛ اما محمدعلی انصاری که نماینده امام‌خمینی در هیئت حل اختلاف میان دولت و شورای نگهبان در انتخابات دوره سوم بود، بر این باور است که مشکلی در انتخابات مجلس رخ نداده تا موجب استعفای صافی گلپایگانی گردد [۳۷].
به نظر صافی گلپایگانی، امام‌خمینی در نظریاتی که در مسائل علمی ارائه می‌کرد قاطع بود و از نظر خود در این‌گونه مسائل کوتاه نمی‌آمد و از مواضع شرعی روی نمی‌گرداند و این قاطعیت در اجرای احکام الهی و موازین فقهی از ویژگی‌های ایشان شمرده می‌شد [۳۸]. وی معتقد بود معرفی اندیشه امام‌خمینی برای نسل جوان ضرورت دارد و باید میان آنان گسترش یابد. همچنین مراسم سالگرد امام‌خمینی را برای بزرگداشت و گرامی‌داشت ایشان، موجب عزت ملت ایران شمرده است [۳۹]. از صافی گلپایگانی آثار بسیاری در قالب کتاب و مقاله به زبان‌های فارسی و عربی منتشر شده است؛ ازجمله کتاب شهید آگاه در پاسخ کتاب شهید جاوید، پرتویی از فضایل امیرالمؤمنین(ع)، مشق پاکان، سلسله مباحث امامت و مهدویت، منتخب الاثر، الهیات در نهج البلاغه، به سوی آفریدگار، معارف دین، فقه الحج در چهار جلد، هدایة العباد در دو جلد و بیان الاصول در سه جلد. وی سروده‌هایی نیز دارد [۴۰]. وی داماد سیدمحمدرضا گلپایگانی است و حسن صافی فرزند وی از فاضلان حوزه می‌باشد و علی کریمی جهرمی، داماد وی، از اساتید حوزه علمیه قم به شمار می‌رود.
پانویس
- ↑ دارالقرآن، شمه‌ای از زندگانی آیت‌الله صافی گلپایگانی، ۸.
- ↑ مرکز تنظیم، نمایه بخشی از آثار، ۱.
- ↑ مرکز تنظیم، نمایه بخشی از آثار، ۱؛ دارالقرآن، شمه‌ای از زندگانی آیت‌الله صافی گلپایگانی، ۸ ـ ۹.
- ↑ دارالقرآن، شمه‌ای از زندگانی آیت‌الله صافی گلپایگانی، ۹؛ مرکز تنظیم، نمایه بخشی از آثار، ۱.
- ↑ مرکز تنظیم، نمایه بخشی از آثار، ۲؛ دارالقرآن، شمه‌ای از زندگانی آیت‌الله صافی گلپایگانی، ۹ ـ ۱۰.
- ↑ دارالقرآن، شمه‌ای از زندگانی آیت‌الله صافی گلپایگانی، ۱۱ ـ ۱۲.
- ↑ دارالقرآن، شمه‌ای از زندگانی آیت‌الله صافی گلپایگانی، ۱۲؛ مرکز تنظیم، نمایه بخشی از آثار، ۲.
- ↑ مرکز تنظیم، نمایه بخشی از آثار، ۲؛ صافی گلپایگانی، چشم و چراغ، ۱۳۰.
- ↑ دارالقرآن، شمه‌ای از زندگانی آیت‌الله صافی گلپایگانی، ۱۴؛ روحانی، خاطرات، ۱/۱۱۷.
- ↑ زریری، صافی گلپایگانی، ۱/۲۱۸.
- ↑ مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات امام‌خمینی در آینه اسناد به روایت ساواک، ۵/۲۴۹.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۴۴۵.
- ↑ مرکز بررسی اسناد، نوزده دی به روایت اسناد ساواک، ۱۵.
- ↑ روحانی، خاطرات، ۱/۱۱۷؛ دارالقرآن، شمه‌ای از زندگانی آیت‌الله صافی گلپایگانی، ۱۴.
- ↑ دارالقرآن، شمه‌ای از زندگانی آیت‌الله صافی گلپایگانی، ۱۴.
- ↑ صافی گلپایگانی، معارف دین، ۲/۲۲۱.
- ↑ صافی گلپایگانی، التعزیر، ۱/۹۹ ـ ۱۰۱.
- ↑ امام‌خمینی، تقریرات، ۱۰.
- ↑ دارالقرآن، شمه‌ای از زندگانی آیت‌الله صافی گلپایگانی، ۱۱.
- ↑ دارالقرآن، شمه‌ای از زندگانی آیت‌الله صافی گلپایگانی، ۱۵؛ روحانی، خاطرات، ۱/۱۱۷؛ مهرپور، مجموعه نظریات، ۱/بیست‌وسه.
- ↑ مهرپور، دیدگاه‌های جدید، ۵۱.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۵/۳۲۳.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۵/۳۱۱ ـ ۳۱۲.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۷/۸۸.
- ↑ مهرپور، مجموعه نظریات، ۱/۱ ـ ۳.
- ↑ مهرپور، دیدگاه‌های جدید، ۵۲ ـ ۵۳.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۲۰/۴۵۷.
- ↑ امام‌خمینی، تقریرات، ۱۱.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۲۰/۵۹.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۲۰/۴۳۴ ـ ۴۳۵.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۲۰/۴۰۲ ـ ۴۰۳.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۲۰/۴۳۴ ـ ۴۳۵.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۲۰/۴۶۳.
- ↑ مهدوی‌کنی، خاطرات، ۳۴۷ ـ ۳۴۹.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۶۷.
- ↑ مؤمن، خاطرات، ۱۹۶ ـ ۱۹۷.
- ↑ انصاری، مصاحبه، ۱۱.
- ↑ ← مؤمن، خاطرات، ۱۶۰.
- ↑ حضور، مجله، اخبار فصل، شماره ۶۱، ۱۳۸۶ش، ۳۴۷ ـ ۳۴۸.
- ↑ مرکز تنظیم، نمایه بخشی از آثار، ۷ ـ ۱۷.
منابع
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش.
- انصاری، محمدعلی، مصاحبه، روزنامه اطلاعات، ۱/۵/۱۳۸۸ش.
- امام‌خمینی، تقریرات، مجله، شماره، ۴ و ۵، ۱۳۹۵ش.
- حضور، مجله، اخبار فصل، شماره ۶۱، ۱۳۸۶ش.
- دارالقرآن الکریم، شمه‌ای از زندگانی حضرت آیت‌الله العظمی حاج‌شیخ‌لطف‌الله صافی گلپایگانی، قم، چاپ اول، ۱۳۷۳ش.
- روحانی، حسن، خاطرات حجت‌الاسلام و المسلمین دکتر حسن روحانی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۸ش.
- زریری، رضا، صافی گلپایگانی، لطف‌الله (آیت‌الله)، چاپ‌شده در فرهنگنامه رجال روحانی عصر امام‌خمینی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۹ش.
- صافی گلپایگانی، لطف‌الله، التعزیر (انواعه و ملحقاته)، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۴۰۴ق.
- صافی گلپایگانی، لطف‌الله، مصاحبه، چاپ‌شده در چشم و چراغ م‍رج‍عیت، به ک‍وش‍ش م‍ج‍ت‍بی اح‍م‍دی و دیگ‍ران، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.
- صافی گلپایگانی، لطف‌الله، معارف دین، قم، دفتر نشر آثار حضرت آیت‌الله العظمی صافی گلپایگانی، چاپ دوازدهم، ۱۳۹۰ش.
- مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، نوزده دی به روایت اسناد ساواک، تهران، چاپ اول، ۱۳۸۲ش.
- مرکز تنظیم و نشر آثار حضرت آیت‌الله العظمی صافی گلپایگانی، نمایه بخشی از آثار، قم، ۱۳۹۳ش.
- مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، سیر مبارزات امام‌خمینی در آینه اسناد به روایت ساواک، تهران، چاپ اول، ۱۳۸۶ش.
- مؤمن قمی، محمد، خاطرات آیت‌الله مؤمن، تدوین رضا شیخ‌محمدی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۷ش.
- مهدوی کنی، محمدرضا، خاطرات آیت‌الله مهدوی کنی، تدوین غلامرضا خواجه سروی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ دوم، ۱۳۸۷ش.
- مهرپور، حسین، دیدگاه‌های جدید در مسایل حقوقی، تهران، اطلاعات، چاپ اول، ۱۳۷۲ش.
- مهرپور، حسین، مجموعه نظریات شورای نگهبان، تهران، کیهان، چاپ اول، ۱۳۷۱ش.
پیوند به بیرون
- سیدحمید موسویان، لطف‌الله صافی گلپایگانی، دانشنامه امام‌خمینی، ج۶، ص۵۹۹-۶۰۲.