محمد صادقی تهرانی
صادقی تهرانی، محمد؛ از شاگردان درس فلسفه، سطح، اخلاق و خارج فقه امام خمینی. او در سال ۱۳۰۵ ش در محله گلوبندک (چال حصار) نزدیک بازار تهران زاده شد. پدرش شیخ رضا لسان‌المحققین، از واعظان نامور تهران و از روحانیان مبارز علیه حکومت پهلوی بود و به همین خاطر بارها زندانی و شکنجه شد. صادقی تهرانی در پنج‌سالگی وارد مدرسه اسلام در گذر مستوفی تهران شد و دوران ابتدایی را در آن مدرسه طی کرد. دوران متوسطه را هم در دبیرستان پهلوی تهران (سمیه فعلی) گذراند. او از ۱۴ سالگی تحصیل علوم حوزوی را در مدرسه سپهسالار قدیم آغاز کرد و مقدمات را در آن مدرسه آموخت. آنگاه وارد حلقه درس عرفان و اخلاق آیت‌الله محمدعلی شاه‌آبادی در مسجد جامع تهران شد. سپس با مشورت آیت‌الله شاه‌آبادی، برای تکمیل تحصیلات حوزوی به مدرسه مروی تهران رفت و ادبیات عربی را نزد شیخ محمدحسین زاهد خواند و در درس فقه میرزا باقر آشتیانی شرکت کرد. هم‌زمان در درس منطق و کلام سید صدرالدین جزایری و فلسفه میرزا مهدی و میرزا احمد آشتیانی هم حضور می‌یافت. مدتی هم از درس فلسفه سید ابوالحسن رفیعی قزوینی بهره‌مند شد. در کنار تحصیل به تدریس کتاب‌هایی چون جامع المقدمات، حاشیه ملاعبدالله، سیوطی و... می‌پرداخت (روحانی صدر، ۱۳۹۷، ۲۱-۲۶ «قرآن‌پژوهان...»، ۴۷-۴۸).
او در سال ۱۳۲۰ ش به قم رفت و در درس فلسفه (منظومه) امام خمینی در حجره خرم‌آبادی‌ها در مدرسه فیضیه حضور یافت. آن روز بحث امام خمینی پیرامون باب «اتحاد صفات ذات با هم و اتحاد صفات ذات با ذات» از منظومه ملاهادی سبزواری بود. حضور در درس امام خمینی مقررات خاص خود را داشت و اگرچه امام خمینی در جلسه نخست، از حضور او ممانعت نکرد ولی وقتی تقریر درس نخستین جلسه حضورش در آن درس را به امام خمینی تقدیم کرد، مورد توجه ایشان قرار گرفت و تا پایان آن درس (۱۳۲۴ ش)، از محضر ایشان سود برد (روحانی صدر، ۱۳۹۷، ۳۰؛ «قرآن تنها معیار...»، ۹۸-۹۹؛ «امام مرجعیت را...»، ۲۱). سپس در درس اخلاق امام خمینی که روزهای پنج‌شنبه و جمعه در مدرس زیر کتابخانه مدرسه فیضیه برگزار می‌شد، شرکت کرد. مدت کوتاهی هم از درس سطح کفایه امام خمینی بهره‌مند شد (روحانی صدر، ۱۳۹۷، خاطرات آیت‌الله دکتر صادقی تهرانی، ۳۰؛ «امام مرجعیت را...»، ۲۱). هم‌زمان در درس مکاسب آیت‌الله سید محمد محقق داماد و رسائل آیت-الله شیخ مرتضی حائری یزدی و درس کفایه الاصول سید محمدباقر سلطانی طباطبایی حضور می‌یافت (روحانی صدر، ۱۳۹۷، ۳۳). در همان دوران ازسوی امام خمینی مأمور شد برخی از دروس را به سید مصطفی خمینی تدریس کند. او در دوران تعطیلات حوزه علمیه قم به مشهد می‌رفت و در درس شرح منظومه حکمت میرزا مهدی اصفهانی شرکت می‌کرد (روحانی صدر، ۱۳۹۷، ۳۱). صادقی تهرانی پس از استقرار آیت‌الله سید حسین طباطبایی بروجردی در قم، در درس خارج فقه و اصول ایشان حاضر شد و مدت هفت سال به استفاده از درس ایشان پرداخت. مدت کوتاهی نیز در درس خارج فقه امام خمینی شرکت جست ولی این حضور کوتاه بود (روحانی صدر، ۱۳۹۷، ۳۸). او در کنار تحصیل دروس خارج فقه و اصول، در درس تفسیر قرآن علامه سید محمدحسین طباطبایی شرکت می‌کرد (همان، ۴۹). صادقی تهرانی در سال ۱۳۳۰ ش به تهران بازگشت (روحانی صدر، «قرآن‌پژوهان...»، ۵۰) و در نهضت ملی شدن صنعت نفت در کنار آیت‌الله سید ابوالقاسم کاشانی حضور داشت (آیت‌الله کاشانی...، ج ۲، ۸۴۴) و به سبب همراهی با آیت‌الله کاشانی، مدتی بازداشت و زندانی شد (همان، ۸۹۱). سپس به توصیه آیت‌الله کاشانی، در آزمون مدرسی دانشکده معقول و منقول شرکت کرد و پس از قبولی در آن آزمون، به تحصیل در آن دانشکده پرداخت و موفق به اخذ لیسانس شد. سپس تحصیلات خود را تا مقطع دکتری ادامه داد (روحانی صدر، ۱۳۹۷، ۵۰-۵۱؛ روحانی صدر، «قرآن‌پژوهان...»، ۴۶-۵۰) و با دفاع از رساله‌اش با عنوان ستارگان از دیدگاه قرآن، موفق به دریافت مدرک دکتری شد. با پایان تحصیل به استخدام وزارت فرهنگ درآمد و به تدریس در دانشگاه تهران پرداخت. هم‌زمان در برخی از مساجد تهران ازجمله مسجد سرپولک و مسجد امین‌السلطان جلسات سخنرانی و تفسیر برگزار می‌کرد که اغلب اعضای جلسات دانشجویان بودند (روحانی صدر، «قرآن‌پژوهان...»، ۴۹-۵۱). در آن سال‌ها از اطرافیان آیت‌الله کاشانی محسوب می‌شد (آیت‌الله کاشانی به...، ۸۹۰) و در جلساتی که در بیت ایشان برگزار می‌شد شرکت و سخنرانی می‌کرد (همان، ۸۹۱ و ۸۹۶ و ۹۱۲) و به عبارتی، منبری ویژه آیت‌الله کاشانی محسوب می‌شد (حجت‌الاسلام حاج...، ۹۵). صادقی تهرانی در ۲۲ دی ۱۳۴۱ در برگزاری جشن نیمه شعبان در حرم حضرت فاطمه معصومه نقش داشت و در آن جشن، در حضور امام خمینی به منبر رفت و در سخنانی، بر استقلال حوزه‌های علمیه از حکومت تأکید کرد. در دومین سالگرد رحلت آیت‌الله بروجردی در مسجد اعظم قم در سال ۱۳۴۲ ش نیز در سخنان شدیداللحنی، حکومت پهلوی را مورد انتقاد قرار داد. پس از پایان سخنرانی، شعارهایی در مخالفت با محمدرضاشاه سر داده شد و اعلامیه‌های مراجع تقلید پخش گردید. امام خمینی که در آن سخنرانی حضور داشت، از بیم دستگیری صادقی، او را همراه با خود به منزلشان برد. این سخنرانی بازتاب زیادی داشت و حتی شایع شد که حکومت پهلوی دستور اعدام صادقی تهرانی را صادر کرده است؛ به همین خاطر به بهانه حج، به عراق رفت. او در عراق به مبارزات سیاسی ادامه داد و پس از دستگیری امام خمینی در پانزده خرداد ۱۳۴۲ با حضور در بیت مراجع تقلید در نجف اشرف، خواستار واکنش به اقدام حکومت ایران شد. پس از تبعید امام خمینی به ترکیه هم با حضور در بیت آیات سید محمود حسینی شاهرودی و سید محسن طباطبایی حکیم، خواستار اقدامی از طرف آنان نسبت به وضعیت امام خمینی گردید. در جریان ورود امام خمینی به عراق، برای استقبال از ایشان به کاظمین رفت و در سفر امام خمینی به سامرا و کربلا هم در کنار امام خمینی حضور داشت. در برنامه‌ریزی برای استقبال از ایشان در نجف اشرف هم نقش داشت. پس از آغاز تدریس خارج فقه امام خمینی در مسجد شیخ انصاری نجف اشرف، در آن درس شرکت کرد («امام مرجعیت را...»، ۲۲-۲۵) و ضمن حضور در درس امام خمینی، به تدریس تفسیر قرآن پرداخت.
او هم‌زمان با تحصیل و تدریس، به فعالیت‌های سیاسی ادامه می‌داد و او در ۱۳۴۶ ش همراه با جمعی از طلاب و علمای حوزه علمیه نجف اشرف، پس از دستگیری و زندانی شدن آقایان حسینعلی منتظری و عبدالرحیم ربانی شیرازی، با ارسال نامه‌ای به آنان، تأثر خود را از آن اقدام اعلام و بر آزادی فوری آنان تأکید کردند (روحانی، ج ۲، ۲۶۴-۲۶۵). در سال ۱۳۴۷ ش واسطه دیدار اعضای سازمان آزادی‌بخش فلسطین با امام خمینی شد (یاران امام به روایت اسناد ساواک، ج ۱، ۲۷۵). در آن دیدار فتوای امام خمینی را درباره کمک به مبارزات ضداسرائیلی مبارزان فلسطینی که پیش‌تر منتشر شده بود ترجمه کرد. وی در این ترجمه، عبارت‌هایی را آورده بود که در فتوای فوق نبود بنابراین وقتی امام خمینی از عبارت‌های حماسی افزوده‌شده توسط صادقی تهرانی مطلع شد، مخالفت خود را با آن ابراز کرد (گوشه‌ای از خاطرات...، ۱۶۳-۱۶۴). او همچنین جلساتی در منزل خود برگزار می‌کرد و سید احمد خمینی در شهریور ۱۳۴۶ در یکی از آن جلسات شرکت کرده بود (حجت‌الاسلام حاج...، ۹۵). ساواک در گزارشی او را یکی از روحانیان افراطی مقیم عراق نامید (آیت‌الله حاج...، ۲۲۲).
صادقی تهرانی همچنین اجازه دخالت در امور حسبیه و شرعیه از امام خمینی دریافت کرده بود (صحیفه امام، ج ۲، ۳۴۹) و امام خمینی ذیل معرف او عبارت «معروف هستند» را قید کرده بود (صحیفه امام، ج۱، ۵۱۱). صادقی تهرانی در پی اخراج ایرانیان از عراق در سال ۱۳۵۰ ش، از عراق اخراج شد و به لبنان رفت (رازی، ۱۶۵). در لبنان همراه با امام موسی صدر در احقاق حقوق شیعیان آن کشور می‌کوشید (آیت‌الله امام...، ج ۲، ۱۰۷). همچنین به برخی از ایرانیان که در لبنان دچار مشکلاتی می‌شدند کمک می‌کرد (همان، ۱۴۶). هم‌زمان با فعالیت علیه حکومت پهلوی، به مبارزه با حکومت بعثی عراق نیز می‌پرداخت. برخی از مواضع او ازجمله مخالفت‌های مقطعی با امام موسی صدر، مورد انتقاد برخی از فعالان سیاسی بود (همان، ۳۲۶-۳۲۷). در سال ۱۳۵۵ ش و در پی جنگ داخلی در لبنان، به عربستان سعودی رفت و مدت دو سال در آن کشور بود (رازی، ج ۸، ۱۶۵). در آنجا به فعالیت علیه حکومت پهلوی ادامه داد، به‌ویژه در موسم حج، اعلامیه‌های امام خمینی را توزیع می‌کرد. این اقدامات باعث شد تحت فشار حکومت ایران بازداشت شود. دولت سعودی قصد بازگرداندن او به ایران را داشت که با اعتراض حجاج، مجبور به آزادی او شد (یاران امام به...، ۴۶). وی پس از آزادی ابتدا به لبنان بازگشت و در چهلمین روز درگذشت دکتر علی شریعتی در بیروت حضور داشت (آیت‌الله امام...، ج ۳، ۲۵۶). وی در پی سخت‌گیری رژیم بعث عراق به امام خمینی در مهر ۱۳۵۷، با ارسال تلگرافی به امام خمینی خواستار هجرت ایشان به لبنان شد (خاطرات سال‌های نجف، ج ۲، ۶۷). با هجرت امام خمینی به فرانسه، به پاریس رفت و ده روز در نوفل‌لوشاتو در خدمت امام خمینی بود. در آستانه پیروزی انقلاب اسلامـی به کشور بازگشت و پس از پیروزی انقلاب اسلامی به قم رفت و ضمن تدریس در حوزه علمیه قم، به اقامه نماز جماعت در مسجد جمکران پرداخت (رازی، ج ۸، ۱۶۵). سپس به امر تدریس و تألیف ادامه داد و مرکزی علمی ـ پژوهشی به نام «جامعه علوم القرآن» تشکیل داد. تألیفات او عبارت است از: الفرقان فی تفسیر القران بالقرآن و السنه در ۳۰ جلد، التفسیر الموضوعی بین الکتاب و السنه در ۲۲ جلد، الفقه المقارن بین الکتاب و السنه در ۸ جلد، الفقه علی الضوء القرآن، حوار بین الالهیین و المادیین، حوار بین اهل الجنه و النار، المقارنات العلمیه و الکتابیه بین کتب السماویه، رسول الااسلام فی الکتب السماویه، عقائدنا بین الکتب الساویه، علی و الحاکمون، علی شاطی الجمعه، لماذا انتصرت اسرائیل و متی تنهزم، فتیاتنا، ترجمه تفسیر قرآن، توضیح المسائل، زمین و آسمان و ستارگان در قرآن، مسیح از نظر قران و انجیل، خاتم پیامبران از نظر قرآن، حکومت قرآن، آفریدگار و آفریده از نظر مادی و الهی، بشارت عهدین، اسرار و مناسک حج، دولت مهدی پرچم‌دار انقلاب جهانی، گفتگویی در مسجدالنبی، دعاهای قرآنی، نگاهی به تاریخ انقلاب اسلامی ۱۹۲۰ عراق و نقش علما و مجاهدین اسلام، سپاه نگهبانان اسلام، آیات رحمانی در نقد آیات شیطانی، نماز مسافر با وسایل امروزی، ماتریالیسم و متافیزیک در ۴ جلد، قضاوت از دیدگاه کتاب و سنت، برخورد دو جهان‌بینی، ترجمه فرقان در ۵ جلد، مفسدین فی الارض، نماز جمعه، نگرشی جدید بر حقوق بانوان در اسلام، نقدی بر سخنان برخی از دین‌پژوهان معاصر (دانشنامه قرآن‌پژوهان، ۲۱۸-۲۱۹؛ «درگذشتگان»، ۱۳۰).
او در اول فروردین ۱۳۹۰ درگذشت و پیکرش در قبرستان باغ بهشت قم به خاک سپرده شد («درگذشتگان»، ۱۳۰). منابع: آیت‌الله امام سید موسی صدر (۱۳۷۹)، جلد ۲ و ۳، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات؛ «امام مرجعیت را ملازم با دخالت در امر سیاست می‌دانست: ناگفته‌ها وخاطره‌هایی از منش علمی و عملی حضرت امام خمینی (ره) و نهضت اسلامی: درگفت‌وشنود منتشرنشده با مرحوم آیت‌الله دکتر محمدصادقی تهرانی» (۱۳۹۳)، ماهنامه پاسدار اسلام، شماره ۳۸۷ - شماره پیاپی ۳۸۸، خرداد و تیر؛ حجت‌الاسلام‌والمسلمین حاج سید احمد خمینی به روایت اسناد: یادگار امام (۱۳۸۷)، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات؛ خاطرات سال‌های نجف (۱۳۸۹)، ج ۲، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی و مؤسسه چاپ و نشر عروج؛ دانشنامه قرآن‌پژوهان (۱۳۸۵)، به اهتمام سعید بهمنی، قم، بوستان کتاب؛ «درگذشتگان: آیت‌الله صادقی تهرانی» (۱۳۹۰)، دوماهنامه آینه پژوهش، سال بیست‌ودوم، شماره ۱۲۹، مرداد و شهریور؛ روحانی صدر، حسین (۱۳۹۷)، خاطرات آیت‌الله دکتر محمد صادقی تهرانی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ روحانی صدر، حسین (۱۳۹۰)، «قرآن‌پژوهان: سیری در زندگینامه آیت‌الله دکتر محمد صادقی»، بینات، شماره ۶۹، بهار؛ روحانی صدر، حسین (۱۳۹۰)، «شاگردی در محضر استاد و شاگرد (خاطراتی از آیت‌الله‌العظمی صادقی تهرانی)»، فصلنامه حضور، شماره ۷۷، تابستان؛ شریف رازی، محمد (بی‌تا)، گنجینه دانشمندان: انقلاب و شهادت، قم، پیروز؛ شهید آیت‌الله حاج سید مصطفی خمینی به روایت اسناد ساواک: امید اسلام (۱۳۸۸)، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات؛ صحیفه امام (۱۳۷۸)، ج۱و۲، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی؛ «قرآن تنهار معیار در تفسیر در گفت‌وگو با آیت‌الله دکتر محمد صادقی تهرانی» (۱۳۸۰)، فصلنامه بینات، شماره ۳۰، تابستان؛ «گفتگو با آیت‌الله دکتر صادقی تهرانی» (۱۳۸۲)، نشریه¬ قرآن و حدیث: پژوهش‌های قرآنی، شماره¬ ۳۳، بهار؛ گوشه‌ای از خاطرات حجت‌الاسلام‌والمسلمین سید محمود دعایی (۱۳۸۷)، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)، مؤسسه چاپ و نشر عروج؛ یاران امام به روایت اسناد ساواک (۱۳۷۶)، کتاب ۱، شهید آیت‌الله سعیدی، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات.