محمدعلی فیض گیلانی
فیض گیلانی، محمدعلی؛ از شاگردان درس خارج فقه و اصول امام خمینی. محمدعلی فیض معروف به فیض گیلانی در سال ۱۳۰۳ ش در لاهیجان متولد شد. او دوران ابتدایی و بخشی از دوره دبیرستان را در لاهیجان گذراند و از سال ۱۳۲۲ ش (سال سوم دبیرستان)، برای فراگیری دروس حوزوی راهی قم شد و در حوزه علمیه آن شهر، مطول را نزد شیخ مرتضی مطهری خواند. در سیوطی از شاگردان شیخ اسدالله اصفهانی بود و شرح لمعه را هم پیش شیخ محمد صدوقی یزدی و شیخ حسن علی اصفهانی آموخت. آنگاه در درس رسایل، مکاسب و کفایه سید محمدباقر سلطانی طباطبایی، میرزا محمد مجاهدی، شیخ محمد لاکانی، سید عبدالوهاب بتولی، شیخ عبدالجواد جبل عاملی، میرزا علی‌اکبر مشکینی و آیت‌الله محمدتقی بهجت شرکت کرد (انصاری، ۳۵۷-۳۵۸). در آن مقطع، امام خمینی در مدرس زیر کتابخانه مدرسه فیضیه در روزهای پنج‌شنبه و جمعه کلاس اخلاق برگزار می‌کرد و او در آن کلاس‌ها نیز حضور می‌یافت. وی درباره حضور در این درس می‌گوید: «من سال ۱۳۲۲ که به قم آمدم و طلبه شدم، حضرت امام بعدازظهرهای پنج‌شنبه قبل از نماز به مدرسه فیضیه می‌آمدند و یک ساعت، یک ساعت و نیم درس اخلاق می‌دادند و طلبه‌ها جمع می‌شدند و استفاده می‌کردند. اگرچه طلبه‌های حوزه علمیه قم کم بودند، یعنی شاید از ششصد هفتصد نفر بیشتر نبودند؛ رضاشاه تازه از بین رفته بود و پسرش روی کار آمده بود و روحانیت نفس راحتی کشیده بود، طلبه می‌توانست بیاید و نام‌نویسی کند و در حوزه درس بخواند؛ طلبه‌ها زیاد نبودند، ولی همان جمعیتی که بود، بیشترشان می‌آمدند و در درس اخلاق امام شرکت می‌کردند و ایشان هم مطالب جالبی می‌گفتند که خیلی مؤثر واقع می‌شد. درس اخلاق ایشان به حدی گیرا و جاذب بود که حال آدم را دگرگون می‌کرد» (سلسله موی دوست، ۷۴-۱۷۵). فیض گیلانی پس از تکمیل دروس سطح، به فراگیری دروس خارج فقه و اصول پرداخت و در درس خارج فقه و اصول آیات سید حسین طباطبایی بروجردی، امام خمینی، شیخ عبدالنبی اراکی، سید مرتضی مرتضوی لنگرودی، سید کاظم شریعتمداری، سید شهاب‌الدین مرعشی نجفی، سید محمد محقق داماد و میرزا هاشم آملی حضور یافت (انصاری، ۳۵۸). درباره سال‌های دقیق حضور او در درس خارج فقه یا اصول امام خمینی گزارشی در دست نیست، ولی با استناد به سال‌های حضور او در قم می‌توان احتمال داد که از نیمه دوم دهه ۱۳۳۰ ش تا تبعید ایشان به خارج از کشور (۱۳ آبان ۱۳۴۳)، در درس‌های ایشان، دو دوره از درس خارج اصول (دوره‌های دوم و سوم) و خارج فقه (ابواب طهارت، مکاسب محرمه و بیع) که در مسجد سلماسی و سپس مسجد اعظم قم برگزار می‌شد، شرکت می‌کرده است. محمدعلی فیض درباره ویژگی‌های درس امام خمینی می‌گوید: «امام تمام وقتشان را صرف درس و مطالعه و رسیدگی به مسائل و بررسی روایات و گفتار علما می‌کردند و درس پخته و شسته و حلاجی شده‌ای تحویل شاگردان می‌دادند... بازدهی یک درسشان شاید به اندازه یک هفته درس دیگران بود. گاهی شاگردان در درس سؤال می‌کردند، امام مطلب را می‌شکافتند و جواب آنها را می‌دادند بعد آنها سراغ مسئله‌ای دیگر می‌رفتند. مثلاً امام از مسئله‌ای درباره نماز بحث می‌کردند و همه ما هم در آن باره مطالعه و بحث می‌کردیم، اما شاگردی می‌رفت سر یک مسئله دیگر در باب زکات، حج یا طهارت تا نظیر بیاورد که مثلاً آن مسئله آن‌طور است، پس اینجا باید این‌طور باشد. در این مواقع امام نمی‌گفتند که «سر آن مسئله برسیم، جواب شما را می‌دهم». آنجا هم حضور ذهن داشتند و جوابش را می‌دادند. ما تعجب می‌کردیم که ایشان تا چه اندازه به مسائل احاطه دارند که مسائل خارج از موضوع را هم جواب می‌دادند» (برداشت‌هایی از سیره امام خمینی، ج ۵، ۶۸؛ سلسله موی دوست، ۱۷۴-۱۷۶). او پس از تبعید امام خمینی به خارج از کشور، دروس خارج فقه و اصول را نزد آیت‌الله سید محمد محقق داماد ادامه داد. فیض گیلانی در کنار تحصیل، به تدریس در حوزه علمیه قم می‌پرداخت و از مدرسان آن حوزه به شمار می‌رفت. او در محله یخچال قاضی قم همسایه امام خمینی بود و در سال‌های ۱۳۴۱-۱۳۴۳ ش در مراسم و مجالسی که در خانه ایشان برگزار می‌شد، شرکت می‌کرد. وی در سال ۱۳۴۳ ش خانه‌ای را که در اجاره امام خمینی بود، خریداری کرد (جامعه مدرسین حوزه...، ۳۳۰-۳۳۱). به همین سبب روز ۱۳ آبان ۱۳۴۳ وقتی مأموران حکومت پهلوی برای دستگیری امام خمینی وارد کوچه محل اقامت ایشان شدند، با این گمان که امام خمینی در همان خانه ساکن است، درب خانه او را شکستند و سپس وی را مورد ضرب و شتم قرار دادند که براثر این حمله، پیشانی او شکست (آیت‌الله حاج سید...، ۷۲-۷۶). فیض گیلانی در فروردین ۱۳۴۴ همراه با جمعی از علما و طلاب گیلانی حوزه علمیه قم در نامه‌ای به امیرعباس هویدا نخست‌وزیر وقت، با اشاره به تبعید «پیشوای مذهب، مرجع تقلید شیعه حضرت آیت‌الله العظمی آقای خمینی» به جرم دفاع از قرآن و استقلال مملکت، خواستار بازگرداندن ایشان به کشور شدند. آنان همچنین با اشاره به محوریت قوانین در ایران بر اساس فقه جعفری، بر عدم رسمیت هر لایحه‌ای مغایر با احکام دین تأکید کردند و خواستار الغای قوانین مغایر با شریعت شدند (خسروشاهی، ج ۳، ۸۸-۸۹). پس از تبعید امام خمینی، همراه با جمعی از طلاب لاهیجانی و لنگرودی حوزه علمیه قم با ارسال نامه‌ای به امام خمینی، ورود ایشان را به عتبات عالیات تبریک گفت و آرزو کرد ایشان هرچه زودتر به وطن بازگردد (روحانی، ج ۲، ۱۳۱). سپس همراه با جمعی از مدرسان حوزه علمیه قم با صدور اعلامیه‌هایی به حمایت از امام خمینی ادامه می‌داد و امضای او زیر اغلب اعلامیه‌های مدرسان حوزه علمیه قم دیده می‌شود (آیت‌الله‌العظمی حسین نوری همدانی، ۶۶-۷۰، ۸۴-۸۶، ۱۱۵، اسناد انقلاب اسلامی، ج ۳، ۱۹۵ ـ ۱۹۸، ۱۹۹). فیض گیلانی در سال ۱۳۴۹ ش ازجمله روحانیان و مدرسانی بود که پس از درگذشت آیت‌الله سید محسن طباطبایی حکیم، تلگراف تسلیتی به امام خمینی ارسال کردند. آنان در آن از امام خمینی با عنوان مرجع بزرگ شیعه نام بردند (همان، ۲۲۲؛ روحانی، ج ۲، ۵۷۶-۵۷۷؛ آیت‌الله‌العظمی حسین...، ۲۲۱؛ سیر مبارزات یاران...، ج ۵، ۳۶۶). وی همچنین به دیدار روحانیان تبعیدی می‌رفت که از آن جمله می‌توان به عزیمت به هشتپر و دیدار با سید محمدصادق لواسانی، روحانی تبعیدی در آن شهر اشاره کرد (یاران امام به روایت اسناد ساواک: کتاب ۵۹، ۴۴۷). پس از درگذشت مشکوک سید مصطفی خمینی همراه با جمعی از مدرسان حوزه علمیه قم نامه‌ای به امام خمینی ارسال کردند و آن مصیبت را به ایشان تسلیت گفتند (آیت‌الله‌العظمی حسین نوری همدانی، ۳۳۳؛ اسناد انقلاب اسلامی، ج ۳، ۲۲۹ ـ ۲۳۰). پس از آن نیز همراه با جمعی از مدرسان حوزه علمیه قم و در مناسبت‌های مختلف، اعلامیه‌هایی در تقبیح رفتارها و سیاست‌های حکومت پهلوی به‌خصوص سرکوب تظاهرات مردم در شهرهای مختلف چون قم، تبریز، تهران، اصفهان و... صادر می‌کرد (همان، ۲۳۹، ۲۵۱، ۲۶۸، ۵۲۵؛ دوانی، ج ۷، ۳۵-۳۷، ۷۷-۸۱، ۱۷۷-۱۸۱؛ همو، ج ۸، ۳۸۰-۳۸۲). به همین علت ساواک در گزارشی درباره روحانیان طرفدار امام خمینی در سراسر کشور، از او به‌عنوان یکی از طرفداران امام خمینی نام برد (آیت‌الله‌العظمی حسین نوری همدانی، ۲۹۹). محمدعلی فیض پس از انقلاب اسلامی به خدمت در قوه قضائیه پرداخت و مدتی قائم‌مقام دیوان عدالت اداری بود و سپس ریاست آن دیوان را بر عهده گرفت و سال‌ها در رأس آن نهاد مهم قضایی بود. علاوه بر آن از اعضای شورای گزینش قضات نیز بود. او سپس به دانشگاه الزهرا (س) در تهران رفت و نمایندگی ولی‌فقیه در آن دانشگاه را بر عهده گرفت و هم‌زمان به تدریس در آنجا پرداخت. پس از دو سال سپس به قم بازگشت و به تدریس در حوزه علمیه قم اشتغال ورزید و به عضویت جامعه مدرسین حوزه علمیه قم درآمد (جامعه مدرسین حوزه...، ۳۳۰-۳۳۱). او در نخستین دوره انتخابات مجلس خبرگان رهبری با رأی مردم استان گیلان به نمایندگی برگزیده شد (خبرگان ملت، دفتر اول، ۵۸۹) و در دومین دوره مجلس خبرگان رهبری هم بار دیگر با رأی مردم گیلان به آن مجلس راه یافت (همان، ۵۹۴). تاریخ و زندگی عالمان لاهیجان از آثار اوست (جامعه مدرسین حوزه...، ۳۳۰). محمدعلی فیض گیلانی در ۵ شهریور ۱۴۰۰ در قم درگذشت و پیکرش پس از تشییع و اقامه نماز توسط شیخ محمدحسین احمدی فقیه، در یکی از حجرات حرم حضرت معصومه (س) به خاک سپرده شد (انصاری، ۳۵۸). منابع: آیت‌الله‌العظمی حسین نوری همدانی به روایت اسناد ساواک (۱۳۹۶)، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات؛ اسناد انقلاب اسلامی (۱۳۷۴)، ج ۳، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ آیت‌الله حاج سید مصطفی خمینی به روایت اسناد ساواک: امید اسلام (۱۳۸۸)، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات؛ انصاری، ناصرالدین (۱۴۰۰)، «درگذشتگان: آیت‌الله فیض گیلانی»، دوماهنامه آینه پژوهش، سال سی‌ودوم، شماره ۱۹۱، آذر و دی؛ برداشت‌هایی از سیره امام خمینی (۱۳۷۹)، گردآورنده: غلامعلی رجایی، ج ۵، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی و مؤسسه چاپ و نشر عروج؛ جامعه¬ مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تاکنون (۱۳۸۵)، تدوین: سید محسن صالح، ج ۳، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ خبرگان ملت، شرح‌حال نمایندگان مجلس خبرگان رهبری (۱۳۸۰)، دفتر اول، قم، دبیرخانه¬ مجلس خبرگان رهبری؛ خسروشاهی، سید هادی (۱۳۹۰)، اسناد نهضت اسلامی، ج ۳، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ روحانی، سید حمید (۱۳۶۴)، نهضت امام خمینی در ایران، ج ۲، تهران، واحد فرهنگی بنیاد شهید با همکاری سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی؛ سلسله موی دوست: خاطرات دوران تدریس امام خمینی (س) به نقل از شاگردان، دوستان و منسوبین (۱۳۸۳)، به کوشش مجتبی فراهانی و با مقدمه عباسعلی عمید زنجانی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی؛ سیر مبارزات یاران امام خمینی در آینه اسناد به روایت اسناد ساواک (۱۳۹۳)، ۵، تدوین: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی؛ یاران امام به روایت اسناد ساواک (۱۳۹۵)، کتاب ۵۹: آیت‌الله حاج سید محمدصادق لواسانی، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات.