کاربر:Salehi/صفحه تمرین۵

قصه، روایت واقعی یا خیالی رویدادها و مسائل زندگی. قصه، واژه‌ای عربی از ریشه «قصص» به معنای دنبال‌کردن چیزی و پا جای پای دیگری گذاشتن (راغب، 671؛ ابن‌منظور، 7/74 ـ 75؛ طریحی، 4/179) و در اصطلاح به معنای داستان، حکایت و سرگذشت است که معمولاً به‌صورت کوتاه، نقل می‌شود (دهخدا، 11/15536؛ انوری، 6/5544) و عناصر آن با قصد و هدف معینی حرکت می‌کنند (مصاحب، 2/2054). در واقع، قصه توالی حوادث واقعی، خیالی و ساختگی با خصوصیت روایی، برای انسان‌هاست که در آن، تأکید بر حوادث خارق‌العاده بیشتر از تحول و تکوین شخصیت‌ها و آدم‌هاست (میرصادقی، داستان و ادبیات، 132 ـ 134؛ همو، ادبیات داستانی، 44؛ فورستر، 33 ـ 36). به ‌طور کلی داستان از نظر قالب به سه نوع قصه، داستان کوتاه و داستان بلند (رمان) تقسیم می‌گردد (میرصادقی، داستان و ادبیات، 123؛ همو، ادبیات داستانی، 25) و در بسیاری موارد، به جای قصه از واژه داستان استفاده می‌شود. قصه، شکلی ساده و ابتدایی دارد. ساختار روایتی و زبان آن بیشتر نزدیک به گفتار و محاوره عامه است (ملبوبی، 29 ـ 35) و قدیمی‌ترین نوع قالب در بیان حوادث است؛ در حالی‌که داستان کوتاه و داستان بلند، صورت جدیدی در ادبیات داستانی جهان، برای بیان حوادث هستند (مصاحب، 2/2054 ـ 2055؛ میرصادقی، ادبیات داستانی، 32). آنچه قالب قصه را از داستان کوتاه و بلند جدا می‌کند، حوادث خارق‌العاده، پیرنگ ضعیف و کلی‌گرایی است (میرصادقی، داستان و ادبیات، 132). در قصه، عناصر روان‌شناختی مانند خصوصیات اخلاقی افراد وجود ندارد؛ در صورتی که داستان بلند و رمان دارای این خصوصیت‌اند (همو، ادبیات داستانی، 255). قصه‌ها از لحاظ محتوا به دو بخش عمده: تفریحی ـ تخیلی و تحلیلی تقسیم می‌شوند که قصه‌های تخیلی با استفاده از رویدادهای غیر طبیعی شگفتی می‌آفرینند و قصه‌های تحلیلی برگرفته از زندگی واقعی انسان‌ها هستند (سلیمانی، 14 ـ 15). پیشینه: قصه‌گویی، از فنون ادبی است که پیشینه‌ای به درازای تاریخ آدمی دارد (خرمشاهی، 2/1766؛ حکیمی، ادبیات و تعهد، 56؛ نجف‌زاده، داستان‌های امام، 11). قصه با پیدایش خط و زبان برای ایجاد ارتباط میان انسان‌ها، به وجود آمد (حسینی، 7؛ شریفانی، 31؛ ملبوبی، 24 ـ 26 و 49 ـ 50)؛ به ‌طوری‌ که از مصادر تاریخ تمدن‌هاست (خرمشاهی، 2/1766؛ تفضلی، 296 ـ 297؛ مصاحب، 2/2055). قصه در قدیمی‌ترین تمدن‌ها، چون سومر، بابل، یونان، پارس و هند به صورت شعر و در قالب داستان‌ها و حکایات آمده است (دورانت، 1/208 ـ 210 و 383 ـ 384؛ ملبوبی، 27 ـ 48). قصه‌ها و افسانه‌ها در متون دینی سایر ادیان نیز به چشم می‌خورند؛ چنان‌که قصه‌های قرآنی میان اعراب متقدم، مصریان، ایرانیان، یهودیان و عیسویان وجود داشته است که به سبب فلسفه و بینش دینی هر یک از ادیان، به طور گوناگون نقل شده‌اند (رضی، 435 ـ 444 و 451 ـ 641؛ توفیقی، 72 ـ 82 و 111 ـ 112؛ ملبوبی، 36 ـ 37). در ادبیات دینی زرتشت (اوستا) (ملبوبی، 39 ـ 40؛ رضی، 154 ـ 163)، همچنین در آیین بودا (رضی، 230 ـ 233)، از افسانه‌ها و قصه‌ها استفاده شده است. اعراب مسلمان نیز در قصه‌سرایی مهارت بسیاری داشته‌اند و از قصه در سرودن اشعار خود استفاده کرده‌اند (لوبون، 571 ـ 578). کاربرد قصه‌های عامیانه در ایران، چیز تازه‌ای نیست. این قصه‌ها را می‌توان در اوستا و پس از آن در آثار منظوم و منثور دوره اسلامی (فارسی جدید) از قرن نهم میلادی مشاهده کرد. در این میان، می‌توان به قصه‌های کلیله و دمنه اشاره کرد (همان، 292 ـ 293 و 302). در قرآن، قصه‌های مختلفی آمده است که در شمار آن اختلاف نظر وجود دارد (همان، 134). این اختلاف نظر ناشی از اختلاف آرای مؤلفان درباره حوزه قصه‌های قرآنی است (همان). پس از اسلام، داستان‌پردازی و ترجمه قصه نیز در فرهنگ اسلامی رواج داشته و در قصه‌نویسی غربی هم تأثیر گذاشته است (حکیمی، دانش مسلمین، 211 ـ 213). جریان قصه‌نویسی با قالب رمان در ادبیات غرب، از حدود چهارصد سال پیش آغاز شده و داستان کوتاه نزدیک به 160 سال است در ادبیات غرب پدیدار شده است (سرشار، 22). در ایران رمان‌نویسی از دوره‌ قاجار و جریان مشروطه با شکل‌گیری تحولات عمیق سیاسی و اجتماعی به وجود آمد (اکبری، 70؛ یاسمی، 109؛ نفیسی، 211؛ آرین‌پور، 2/237 ـ 239). جریان قصه‌نویسی در ادبیات معاصر ایران با داستان کوتاه آغاز شده است (سرشار، 22). این جریان در دوره پهلوی تا حدودی دچار رکود شده بود و پس از انقلاب اسلامی تحول عمیقی در آن رخ داد (اکبری، 111 ـ 144؛ سرشار، 12 ـ 18). داستان‌های دفاع مقدس نیز بخشی از ادبیات داستانی ایران را تشکیل می‌دهد که نقش بسیاری در انتقال ارزش‌های دفاع مقدس در دوران جمهوری اسلامی در ذهن و دل مخاطبان داشته است (امامی، 7/167 ـ 172؛ نجف‌زاده، داستان‌های کوتاه، 13 ـ 15). امام‌خمینی نیز در بسیاری از آثار خود از قصه‌های قرآنی و مذهبی برای تفهیم اهداف و مقاصد خویش بهره برده است (‌صحیفه، 4/191؛ 5/35؛ 16/217 و 19/115؛ آداب الصلاة، 151 و 178؛ حدیث جنود، 288؛ تقریرات، 3/397). نقش قصه در زندگی: قصه‌ها به عنوان عنصری محرک، در ثبت واقعیت‌ها، زندگی انسان‌ها، موعظه‌ها و حکمت‌ها نقش به‌سزایی دارند؛ چنان‌که در کلام الهی نیز از آن استفاده شده است (اکبری، 121). قصه‌گویی، الگوی نافذی در میان اقوام و فرهنگ‌های گوناگون برای عبرت‌آموزی بوده است و به علت جاذبه فوق‌العاده، تمام عمر انسان را دربر می‌گیرد و به دلیل قابل فهم بودن برای انسان‌ها، از آن با عنوان مثال حسی برای تفهیم مسائل عقلی استفاده می‌شود (شریفانی، 31 ـ 32). در مجموع، داستان‌ها تأثیر بسیاری در هدایت و عبرت انسان‌ها دارند و یکی از عوامل تعلیم و تربیت به شمار می‌آیند (اسحاقی، 140 ـ 141)؛ چنان‌که کتاب‌های داستان، مؤثرترین وسیله برای اعتلای روح، فکر و اعتقادات کودک هستند (امیری، 38 ـ 41). قصه‌های تحریک‌آمیز و منفی نیز اثر زیان‌بخشی در تربیت و روح کودکان دارند (کریمی‌نیا، 308 ـ 309). از دستاوردهای فرهنگی انقلاب اسلامی، می‌توان به راه‌یافتن گسترده مفاهیم معنوی و ارزشمند در داستان‌ها و به‌خصوص داستان‌های کودکان (فراست، 157 ـ 160) و رشد چشم‌گیر انتشار کتاب‌های داستانی برای کودکان اشاره کرد (میرکیانی، 605 ـ 609؛ مؤسسه فرهنگی، 1/479). امام‌خمینی نیز از بیان حکایت و قصه، به عنوان روشی برای بیان مطالب خود استفاده می‌کرد (نجف‌زاده، داستان‌های امام، 22 ـ 28)؛ چنان‌که از این روش در تربیت کودکان و نوجوانان نیز بهره برد (منفرد، 394؛ مدبر، 548). قصه‌های قرآنی: قصه‌های قرآنی در زمره قصص مکتوب و به دلیل برخورداری از حوادث واقعی، قصه‌هایی مستند و به دور از وهم و خیال‌اند (طباطبایی، 7/165 ـ 166؛ بستانی، اسلام و هنر، 159 ـ 160؛ همو، پژوهشی، 1/13 ـ 14). از آنجاکه قرآن کتاب هدایت است، محتوای آن نیز برای عبرت‌آموزی و هدایت بندگان است و مخاطب آن عموم مردم هستند؛ از همین‌رو، قصه‌های قرآن به دلیل دارابودن ویژگی‌های ذکرشده، بهترین روش برای تفهیم و هدایت عامه‌اند (ملبوبی، 100؛ شریفانی، 34؛ بستانی، پژوهشی، 2/8؛ اسحاقی، 140 ـ 141). اعجاز در فصاحت و بلاغت داستان‌های قرآنی نیز سبب کامل‌شدن قصه‌ها می‌شود. تکرار قصه‌ها خود درجه‌ای از اعجاز قرآن است. به سبب تکرار اغراض در قرآن، تفهیم مطلب برای مخاطبان و تربیت انسان‌ها به‌سهولت رخ می‌دهد (محمدزاده، 13/190 ـ 196؛ خرمشاهی، 2/1767؛ مهدوی، 22 ـ 57؛ ملبوبی، 98 ـ 103 و 143 ـ 145؛ شریفانی، 33 ـ 37). آنچه قصه‌های قرآنی را از سایر داستان‌های بشری جدا می‌کند، یکی، واقع‌گرایی و راستی، عدم کسالت و تأثیرگذاری بر نفوس است که ممکن است تمام این وجوه در داستان‌های بشری جای نگیرند (ملبوبی، 127 ـ 129) و دیگری، محصورنبودن قصه‌های قرآنی به زمان و مکان خاص است (خرمشاهی، 2/1767 ـ 1768). امام‌خمینی قصه‌های قرآنی را از شاهکارهای این کتاب مقدس (تقریرات، 3/362) و بهترین راه برای بیداری انسان‌ها (حدیث جنود، 288؛ آداب الصلاة، 198) می‌داند. ایشان قرآن را کتاب قصه و بازگوکردن تاریخ ندانسته، محتوای قصه‌های قرآن را معارف الهیه (حدیث جنود، 288؛ آداب الصلاة، 186 ـ 187) و دربردارنده احکامی می‌داند که فهم بشر از وصول به همه معانی آن ناتوان است (تفسیر حمد، 134 ـ 135). ایشان هدف قصه‌های قرآنی را تربیت، هدایت، سیر و سلوک، رسیدن به سعادت، بیان مباحث اخلاقی و درمان رذایل نفسانی می‌داند (چهل حدیث، 22؛ حدیث جنود، 288 و 378؛ آداب الصلاة، 186 ـ 188 و 205) و سبب تکرار قصص را انسان‌سازی‌ (‌صحیفه، 3/349؛ 15/504 و 17/381 ـ 382؛ تقریرات، 3/362)، تقویت بلاغت قرآن و تهذیب نفوس انسانی (‌صحیفه، 15/504 ـ 505؛ آداب الصلاة، 187؛ ریعان، 130 ـ 131) می‌‌شمارد؛ چنان‌که با بیان داستان حضرت موسی(ع) و فرعون، هدف از تکرار این قصه را آموزش شیوه حکومتداری، ظلم‌ستیزی و انذار انسا‌ن‌‌ها می‌داند (‌صحیفه، 3/348 ـ 349؛ 6/236 ـ 237 و 9/168 ـ 170). ایشان ویژگی قصه‌های قرآنی را در شیرینی و قابل تعقیب بودن و ملال‌آور نبودن آن معرفی می‌‌کند که مخاطب را با وجود تکرار قصه‌ها به سبب واقعی‌بودن آن، به سوی خود جذب می‌کند (آداب الصلاة، 187 ـ 188؛ ریعان، 132 ـ 133) (← مقاله اهداف قرآن). داستان و قصه در آثار و سیره امام‌خمینی: امام‌خمینی از گونه‌های مختلف داستان به عنوان ادبیات خلاق، در آثارش استفاده می‌کند. موضوع این داستان‌ها به عرفانی، سیاسی، تاریخی، اجتماعی و دینی تقسیم می‌گردد و همگی در خدمت هدایت و ارشاد انسان‌ها هستند (نجف‌زاده، داستان‌های امام، 22 ـ 28؛ صفری، 175 ـ 183). ادبیات داستانی در اشعار امام‌خمینی نیز به دو گونه صریح و غیر مستقیم آمده است که اشاره صریح آن بیشتر است (نجف‌زاده، داستان‌های امام، 62)؛ چنان‌که در بعضی ابیات خود به داستان‌هایی چون شق‌القمر پیامبر(ص)، تعلیم اسما به آدم(ع) و داستان خضر نبی(ع) اشاره می‌کند (دیوان امام، 79، 127 و 139). داستان‌های انبیا(ع)، در زمره داستان‌های قرآنی است که امام‌خمینی از آنها در آثار خود بهره گرفته، اهدافی از بازگویی آنها دنبال کرده است؛ برای نمونه، با طرح قصه حضرت آدم(ع)، عجب و خودبینی شیطان را سبب هلاکت او می‌داند (حدیث جنود، 50؛ آداب الصلاة، 206؛ ‌صحیفه، 19/132) و با طرح قصه حضرت موسی(ع) و فرعون، ظلم‌ستیزی و شیوه حکومت‌داری را بیان می‌کند (‌صحیفه، 3/349 و 9/168) و با بیان قصه سلیمان نبی(ع)، حقارت انسان را در برابر عظمت پروردگار به تصویر می‌کشد (همان، 18/445؛ تقریرات، 3/397)؛ چنان‌که در آثار خود به سایر قصه‌های دینی و قرآنی نیز اشاره می‌کند (‌صحیفه، 4/196 ـ 198، 326 ـ 328؛ 11/299؛ 13/384 ـ 385؛ 14/18 و 19/132). امام‌خمینی افزون بر قصه‌های دینی، با طرح داستان‌های سیاسی، اجتماعی و تاریخی در مسیر انقلاب، ظلم‌ و بیداد رژیم پهلوی و تحول روحی ملت را ترسیم می‌کند (همان، 4/219؛ 6/118؛ 10/460 ـ 461؛ 11/279؛ 12/465 ـ 466 و 16/270 ـ 271). در این میان قصه‌های ادبی نیز در زمره داستان‌هایی هستند که ایشان در آثار خود به آنها اشاره کرده است. این مسئله نشان‌دهنده مطالعه این‌گونه قصه‌ها به دست امام‌خمینی است. برای نمونه ایشان در آثار خود به داستان کلیله و دمنه (تقریرات، 3/412 ـ 413 و 544)، موش و گربه (‌صحیفه، 4/341 و 11/143) اشاره کرده است. امام‌خمینی خود اهل مطالعه کتاب‌های داستانی نیز بوده است؛ چنان‌که سیدمصطفی خمینی گفته است، ایشان بیشتر کتاب‌های داستانی معروف جهان را مطالعه کرده‌ است (کشوردوست، 43). سیداحمد خمینی نیز گفته است امام‌خمینی داستان‌هایی چون بینوایان (ویکتور هوگو) و شوهر آهوخانم (علی‌محمد افغانی) را مطالعه کرده‌ است (خمینی، دلیل آفتاب، 163؛ همو، برداشتهایی از، 2/333 ـ 334). این امر نشان می‌دهد امام‌خمینی با قصه‌های تخیلی مخالف نبوده است؛ امّا اگر رمان و داستانی دروغ باشد، از دیدگاه ایشان باید از آن پرهیز شود (استفتائات، 2/616). ایشان سلمان رشدی را به دلیل نگارش و انشای کتاب کفرآمیز آیات شیطانی که رمانی سراپا اهانت به پیامبر(ص) و دشمنی با اسلام و عقاید و مقدسات مسلمانان است، محکوم به اعدام دانسته است (‌صحیفه، 21/263؛ طلاس، 17؛ رضوانی، 170) (← مقاله رشدی، سلمان).

منابع

فاطمه هوجان علی‌آبادی