نهضت امام خمینی، کتابی در شرح نهضت روحانیان و مردم ایران به رهبری امام‌خمینی، فارسی.
معرفی
کتاب نهضت امام‌خمینی به قلم سیدحمید روحانی (زیارتی) (ببینید: سیدحمید روحانی) از نخستین آثار نوشته‌شده دربارهٔ نهضت روحانیت و رهبری امام‌خمینی است که تا کنون چهار جلد آن چاپ و منتشر شده است. نویسنده در این کتاب می‌کوشد حوادث و رویدادهای نهضت امام‌خمینی را از سال ۱۳۴۱–۱۳۵۷ بررسی و گزارش کند. به گفته نویسنده مهم‌ترین انگیزه وی از تدوین و تألیف این کتاب، بازگوکردن حقایق و وقایع تاریخی برای جلوگیری از تحریف تاریخ انقلاب اسلامی است؛[۱]؛ نیز عبرت‌آموزی از سرگذشت پیشینیان و درک تاریخ گذشته برای در امان‌ماندن از فروغلتیدن در جاده نادرستی که استعمارگران برای ملت‌های مسلمان هموار می‌سازند، همچنین روشنگری برای نسل آینده دربارهٔ مبارزات آزادی‌بخش و پیوند میان نسل امروز و پیشینیان.[۲]
نخستین جرقه نگارش کتاب، ابتدای دهه چهل در آغاز نهضت به ذهن مؤلف خطور کرد و وی از همان زمان آغاز به گردآوری اسناد تاریخی کرد تا اینکه سال‌ها بعد امکان تدوین و چاپ کتاب فراهم شد (گفتگو با مؤلف). امام‌خمینی بخش‌هایی از جلد نخست را که پیش از پیروزی انقلاب چاپ شده است مطالعه کرده و به نویسنده تذکرهایی دربارهٔ کتاب داده است، تذکراتی مانند شرح مسائل و حوادث مطابق واقع، پرهیز از اغراق و انکار، پرهیز از افسانه‌بافی و لاف‌زدن و پرهیز از حذف اسامی اشخاصی که مؤثر بودند.[۳]
ویژگیهای کتاب
ویژگی مهم این کتاب، دسترسی نویسنده به اسناد مکتوب تاریخی است که با کمک آن، تاریخ انقلاب اسلامی را به تصویر می‌کشد و سپس به بررسی و تحلیل آن می‌پردازد. این اسناد در کتاب افست شده است و ضمیمه‌بودن اصل اسناد در کتاب، این فرصت را برای پژوهشگران تاریخ انقلاب اسلامی فراهم می‌سازد که با اسناد به تحلیل رویدادهای انقلاب اسلامی بپردازند. کتاب در آغاز با قلمی ادبی نوشته شده که امام‌خمینی به این سبک انتقاد کرده و هشدار داده است این سبک نگارش موجب می‌شود نوشته‌های تاریخی خیال‌بافی و افسانه‌سرایی پنداشته شوند و واقعیت خود را از دست بدهند.[۴] پس از آن، نویسنده سعی کرده است تذکرات امام‌خمینی را مبنای کار خود قرار دهد.[۵]
جلد اول
جلد اول کتاب که نگارش آن در نجف اشرف در سال ۱۳۵۱ آغاز شده و در سال ۱۳۵۵ به پایان رسیده، با بیان زندگینامه امام‌خمینی آغاز می‌شود. دوران شکل‌گیری شخصیت، تحصیل، تدریس و مرجعیت ایشان، مباحث عمده این بخش را تشکیل می‌دهد. نگارش کتاب کشف اسرار، ارتباط با سیدحسین بروجردی و فراهم‌کردن زمینه‌های فکری نهضت، دیگر مطالب این بخش است.[۶] نویسنده در ادامه به فرایند شکل‌گیری نهضت امام‌خمینی در آغاز دهه چهل می‌پردازد و با بررسی رخدادهای این دوره، آغاز چالش میان روحانیت و رژیم پهلوی را آشکار می‌سازد. لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی،[۷] لوایح شش‌گانه انقلاب سفید و واکنش علما و روحانیان و گسترش اعتراض‌های مردمی،[۸] فاجعه حمله به مدرسه فیضیه و سخنرانی عصر عاشورای امام‌خمینی در سال ۱۳۴۲،[۹] بازداشت ایشان و قیام ۱۵ خرداد،[۱۰] پیامدهای قیام و آزادی ایشان،[۱۱] تصویب لایحه کاپیتولاسیون و اعتراض امام‌خمینی به آن، تبعید ایشان به ترکیه و اعتراض‌های گسترده مردمی و ترور حسنعلی منصور، نخست‌وزیر و واکنش شدید رژیم،[۱۲] مجموعه مطالب جلد اول است؛ جلدی که به رویدادهای مرتبط با امام‌خمینی تا سال ۱۳۴۵ می‌پردازد.
اقداماتی که رژیم پهلوی با هدف اسلام‌زدایی در ایران انجام می‌داد، اقدامات مراجع تقلید به‌ویژه امام‌خمینی و در مرتبه بعد اقدامات دیگر علمای داخل و خارج در مخالفت با برنامه‌های محمدرضا پهلوی، اقدامات مردم و گروه‌های سیاسی در حمایت از نهضت اسلامی که به تقویت و گسترش نهضت یاری رساند، از دیگر مباحث جلد نخست کتاب است. در پایان این جلد، ۳۷۵ صفحه اسناد و مدارک ضمیمه شده است که حدود یک‌چهارم کتاب را تشکیل می‌دهند و به عنوان سند مباحث کتاب شماره‌گذاری شده‌اند.[۱۳]
جلد دوم
نویسنده در جلد دوم به رخدادهای دوران تبعید امام‌خمینی به ترکیه و عراق تا اواخر دهه چهل می‌پردازد و مطالب را از تبعید به ترکیه در ۱۳ آبان ۱۳۴۳ پی می‌گیرد.[۱۴] مهم‌ترین مباحث این جلد، دربارهٔ واکنش‌های داخلی و خارجی به تبعید امام‌خمینی، فعالیت‌های ایشان در نجف اشرف، واکنش امام‌خمینی به منازعات میان عرب‌ها و اسرائیل، جشن تاجگذاری محمدرضا پهلوی و پیامدهای آن، کنسرسیوم سرمایه‌گذاری در ایران، شهادت سیدمحمدرضا سعیدی در زندان و طرح مسئله حکومت اسلامی در سخنان امام‌خمینی در نجف در سال ۱۳۴۸ است. در پایان کتاب حدود ۲۸۰ صفحه اسناد تاریخی متناسب با مباحث مطرح‌شده، ضمیمه شده است.
جلد سوم
نویسنده بر این باور است که شناخت تاریخ سیاسی معاصر ایران، بدون بررسی نقش روشنفکران در دو قرن گذشته، ناشدنی است[۱۵]؛ از این‌رو در جلد سوم به بررسی «نهضت امام و نقش روشنفکران» می‌پردازد و از اقدامات و توطئه‌های روشنفکران غرب‌زده در جهت تضعیف دین و اسلام‌زدایی و نیز نقش فراماسون‌ها علیه اسلام و نهضت امام‌خمینی سخن می‌گوید.[۱۶] «ریشه اندیشه اسلام منهای روحانیت»، عنوان دیگری است که نویسنده ذیل آن، ضمن پرداختن به مبانی فکری و رفتاری برخی جریان‌ها و افراد مانند انجمن حجتیه، نهضت آزادی و علی شریعتی، رویکرد آنان به اسلام منهای روحانیت را به نقد می‌کشد.[۱۷] بخش دیگر کتاب با عنوان «خیزش‌های قهرآمیز» به بررسی عملکرد سازمان‌های چریکی نظیر سازمان چریک‌های فدایی خلق و سازمان مجاهدین خلق ایران و پیامدهای اقدام‌های آنان می‌پردازد.[۱۸] عنوان «امام و رسالت جهانی» نیز به اقدام‌ها و مواضع سیاسی امام‌خمینی دربارهٔ تحولات داخلی و خارجی اشاره می‌کند[۱۹] و در بخش آخر با عنوان «توطئه اسلام‌زدایی»، جشن‌های ۲۵۰۰ساله شاهنشاهی و مواضع امام‌خمینی در برابر آن و اقدامات ستیزه‌جویانه رژیم پهلوی برای دولتی‌کردن روحانیت بررسی شده است.[۲۰] پایان کتاب، اسناد مربوط به مباحث در ۱۵۶ صفحه آمده است. این جلد برخلاف جلدهای اول و دوم که موضوع نهضت امام‌خمینی در آنها از جامعیت بیشتری برخوردار بود، به نقد و بررسی جریان‌های فکری و سیاسی خارج از نهضت امام‌خمینی پرداخته است.
جلد چهارم
جلد چهارم دربارهٔ «حکومت اسلامی» است و عناوین اسلام و حکومت، گروه‌های هوادار حکومت اسلامی، جوانان درباری و آرمان‌شهر و فریادگران فیضیه، فصل‌های کتاب را تشکیل می‌دهند. نویسنده انگیزه خود در نگارش این جلد را بررسی این مطلب می‌داند که طرح و بحث حکومت اسلامی در ایران زمینه‌ای دیرینه و درازمدت دارد و تنها در سال‌های جریان مبارزات امام‌خمینی بر سر زبان‌ها نیفتاده است.[۲۱]
نقدها
انتشار کتاب نهضت امام‌خمینی واکنش‌ها و نقدهایی را به دنبال داشته است؛ ازجمله شخصی به دنبال چاپ جلد اول، طی نامه‌ای نسبتاً مفصل به امام‌خمینی، از آن انتقاد کرد و بخش‌هایی از کتاب را اتهام به افراد دانست. امام‌خمینی نیز در پاسخ، مطالعه کتاب را مناسب با حال، وقت و قوه بینایی خویش ندانست؛ اما متذکر شد راضی نیست به هیچ‌کسی توهین شود.[۲۲] بیشترین انتقادها به جلد سوم کتاب، به‌ویژه مباحث مرتبط با علی شریعتی، وارد شده است.[۲۳] سیدحمید روحانی و همکاران وی نیز به انتقادها پاسخ گفته‌اند.[۲۴] نقدهایی نیز به رویکرد نویسنده به امام‌موسی صدر وارد شده است.[۲۵] همچنین مطالب کتاب دربارهٔ انجمن حجتیه واکنش‌هایی در پی‌داشته است.[۲۶] انتقادهایی نیز به دیدگاه‌های نویسنده دربارهٔ حزب‌الدعوه عراق در برخی از نشریات عربی خارج از کشور منتشر شده است (گفتگو با مؤلف).
از سوی دیگر، امام‌خمینی بارها از عدم آگاهی نویسنده از بسیاری مسائل اظهار تاسف کرده است و از ابراز آنها برای وی نیز خودداری کرده است. گویا اشاره امام‌خمینی به برخوردها و کارشکنی‌های برخی عناصر خودی بوده است که از سر ناآگاهی یا خواسته‌های نفسانی به ایشان خنجر زده‌اند[۲۷]؛ چنان‌که وی اعتراض امام‌خمینی به حذف تعبیر «اعلیحضرت همایونی» را که نویسنده به عمد از پاسخ ایشان به تلگرام محمدرضا پهلوی حذف کرده بود، بازگو کرده است. امام‌خمینی در این اعتراض بر وظیفه مورخ در بازگویی واقعیات و دخالت ندادن حب و بغض‌های شخصی تأکید می‌کند و با ذکر این نکته که ممکن است ایشان نیز اشتباه بکند، خاطرنشان می‌کند نویسنده نباید بر آن اشتباه یا آنچه گمان می‌کند اشتباه است سرپوش بگذارد. مورخ نه گزاف می‌گوید و نه کتمان حقایق می‌کند؛ نویسنده باید به دور از غرض‌ورزی، مبالغه و پرده‌پوشی باشد. ایشان سپس به تفصیل در دفاع از پاسخ احترام‌آمیز خود به پهلوی و اینکه این روشی اسلامی و دینی در هدایت و نجات انسان‌ها حتی فرعون یا اشرار کربلا است، سخن گفته و خاطرنشان کرده که استفاده از زبان نصیحت به پهلوی در آغاز کار به امید هدایت و اصلاح وی بوده است و وقتی ایشان از این راه به نتیجه نرسیده در برابر او ایستاده است.[۲۸]
چاپ جلد نخست این مجموعه با نام «بررسی و تحلیلی از نهضت امام‌خمینی» برای نخستین بار در بیروت انجام شد که مدت هفت‌ماه طول کشید و در سال ۱۳۵۶ عرضه شد.[۲۹] انتخاب عنوان «نهضت» برای کتاب، بیشتر ناشی از ادبیات سیاسی مرسوم در میان علما و روحانیان به‌ویژه امام‌خمینی در مبارزات آغاز دهه چهل است؛ چنان‌که کتابی نیز با عنوان نهضت دوماهه روحانیون در همان زمان از علی دوانی منتشر شد (گفتگو با مؤلف). جلد اول کتاب نهضت امام‌خمینی در ۹۵۸ صفحه بارها به کوشش ناشران مختلف نظیر انتشارات راه امام، انتشارات دارالفکر و دارالعلم به چاپ رسیده است. نقد امام‌خمینی بر بخشی از جلد نخست کتاب، به چاپ اول آن مربوط می‌شود. چاپ پانزدهم این جلد با عنوان نهضت امام‌خمینی با ویرایش جدید و اضافاتی از ناگفته‌ها و اسناد تاریخی، در ۱۶۳۵ صفحه به همت مؤسسه چاپ و نشر عروج در سال ۱۳۸۱ منتشر شده است.
جلد دوم در سال ۱۳۶۴ در ۱۰۲۶ صفحه با قطع وزیری با همکاری انتشارات آموزش انقلاب اسلامی منتشر شده و جلد سوم نیز در ۱۳۰۳ صفحه با قطع وزیری در سال ۱۳۷۱ در مرکز اسناد انقلاب اسلامی به چاپ رسیده است. جلد چهارم کتاب را سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی در سال ۱۳۹۰ در ۹۲۴ صفحه منتشر کرده است. گفتنی است سه جلد نخست این کتاب را انتشارات عروج چندین نوبت چاپ کرده است.
پانویس
- ↑ روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۱۲۲۷.
- ↑ روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۱۲۲۷–۱۲۲۸.
- ↑ روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۱۰–۱۶.
- ↑ روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۱۳.
- ↑ روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۱۳.
- ↑ روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۷۰–۷۸.
- ↑ روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۱۶۵.
- ↑ روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۲۴۹–۳۵۹.
- ↑ روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۳۶۳–۴۵۷.
- ↑ روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۵۰۷–۶۲۶.
- ↑ روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۶۱۵–۹۳۶.
- ↑ روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۱۰۰۱–۱۱۱۰.
- ↑ روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۱۲۲۷–۱۶۰۲.
- ↑ روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۲/۹۷–۱۳۶.
- ↑ روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۳/۸.
- ↑ روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۳/۱۵–۱۳۹.
- ↑ روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۳/۳۱۴–۳۸۷.
- ↑ روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۳/۳۹۱–۶۸۱.
- ↑ روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۳/۶۸۵–۷۶۷.
- ↑ روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۳/۷۷۱–۹۳۰.
- ↑ روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۴/۲۴.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۴۴۴.
- ↑ رزمجو، پوستین وارونه.
- ↑ ۱۵ خرداد، مجله، ۱۴/۱۱۱–۱۱۵ و ۱۵–۱۶/۷۰، ۱۹۳.
- ↑ اباذری، امام‌موسی صدر، ۲۲۰–۲۲۷؛ کمالیان و رنجبر، عزت شیعه، ۵۵، ۱۰۲، ۱۹۷، ۲۰۸ و ۲۵۸.
- ↑ ۱۵ خرداد، مجله، ۱۷/۱۲۳–۱۲۵.
- ↑ روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۱۱.
- ↑ روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۱۱–۱۳.
- ↑ روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۹.
منابع
- ۱۵ خرداد، مجله، شماره‌های ۱۴–۱۵ و ۱۶–۱۷، ۱۳۷۳ش.
- اباذری، عبدالرحیم، امام‌موسی صدر، امید محرومان، تهران، جوانه رشد، چاپ اول، ۱۳۸۱ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش.
- رزمجو، حسین، پوستین وارونه، تهران، آوای نور، چاپ اول، ۱۳۷۳ش.
- روحانی، سیدحمید، نهضت امام‌خمینی، ج۱، تهران، عروج، چاپ پانزدهم، ۱۳۸۱ش.
- روحانی، سیدحمید، نهضت امام‌خمینی، ج۲، تهران، عروج، چاپ پنجم، ۱۳۸۱ش.
- روحانی، سیدحمید، نهضت امام‌خمینی، ج۳، تهران، عروج، چاپ پنجم، ۱۳۸۲ش.
- روحانی، سیدحمید، نهضت امام‌خمینی، ج۴، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، چاپ اول، ۱۳۹۰ش.
- کمالیان، محسن و علی‌اکبر رنجبر کرمانی، عزت شیعه، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۳۷۷ش.
پیوند به بیرون
- علیرضا زهیری، نهضت امام‌خمینی، دانشنامه امام‌خمینی، ج۱۰، ص ۱۸۱–۸۲.