پایان‌نامه‌های درباره امام‌خمینی

پایان‌نامه‌ها، پایان‌نامه‌های مراکز آموزش عالی و حوزه‌های علمیه دربارهٔ امام‌خمینی.

مقدمه

پیروزی انقلاب اسلامی ایران و نقش رهبری امام‌خمینی در آن، که توجه بسیاری از پژوهشگران جهان را به خود جلب کرد، موجب مطالعات و پژوهش‌های متنوع و متعدد مراکز پژوهشی و تحقیقاتی دانشگاهی و غیر دانشگاهی در ایران و دیگر کشورهای جهان شد. حجم فراوان آثار علمی، کتاب‌ها، مقاله‌ها و پژوهش‌های گوناگون در این موضوع، نشانه اهمیت آن در محافل سیاسی، علمی، فرهنگی و اقتصادی جهان است. این تلاش‌ها را می‌توان به دو دسته عمده «آثار علمی و آکادمیک» و «آثار مطبوعاتی و تبلیغاتی» تقسیم کرد. در این میان اهمیت پایان‌نامه‌نویسی که پژوهشی آکادمیک و علمی و محصول دستاوردهای علمی پژوهشگران است و معمولاً مبتنی بر شیوه علمی و ضوابط مقبول تألیف می‌شوند بر کسی پوشیده نیست. پایان‌نامه نوعاً، کار تحقیقی پایان دوره کارشناسی ارشد و دکتری یا سطح ۳ و ۴ حوزه علمیه است، اما از آنجا که در برخی دانشگاه‌های ایران، در پایان دوره کارشناسی همچنین تکلیفی از دانشجویان مطالبه می‌شود، در این گزارش به پایان‌نامه‌های دوره کارشناسی هم توجه شده‌است.
گستردگی و تنوع مراکز علمی به‌خصوص در دو دهه اخیر و نبود بانک اطلاعاتی یا فهرست جامع از پایان‌نامه‌های تألیف‌شده، ارائه تحقیقی جامع و دقیق از پایان‌نامه‌های تدوین‌شده دربارهٔ شخصیت و اندیشه امام‌خمینی را بسیار دشوار کرده‌است. اطلاعات این مقاله بر پایه بررسیِ فهرست پایان‌نامه‌های داخلی و خارجی موجود در کتابخانه تخصصی امام‌خمینی (قم)، فهرست جامع پایان‌نامه‌های دانشجویان تألیف‌شده در پژوهشگاه امام‌خمینی و انقلاب اسلامی، فهرست اصلاحی پایان‌نامه‌ها تا سال ۱۳۸۶، فهرست موجود از پایان‌نامه‌های حوزه‌های علمیه تا سال ۱۳۹۳، همچنین جستجوی اینترنتی در وبگاه ایران داک، و حوزه‌های علمیه دیگر مانند جامعة الزهرا(س) و حوزه علمیه خراسان فراهم آمده و به بررسی و ارائه مهم‌ترین ویژگی‌های این پایان‌نامه‌ها بر اساس دانشگاه مبدأ، موضوعات انتخابی، شیوه تألیف، پایان‌نامه‌های حوزوی و پایان‌نامه‌های خارجی می‌پردازد.
ویژگی منحصر به فرد امام‌خمینی در رهبری انقلاب اسلامی و اداره نظام جمهوری اسلامی ایران، همچنین دیدگاه‌های جدید اجتماعی و سیاسی ایشان، توجه بسیاری از پژوهشگران را عمدتاً پس از رحلت ایشان، به تدوین رساله‌های دانشگاهی و حوزوی دراین‌باره جلب کرد؛ چنان‌که از میان پایان‌نامه‌های به دست‌آمده، تنها یک مورد پایان‌نامه کارشناسی ارشد دربارهٔ امام‌خمینی وجود دارد که تاریخ تدوین آن، سال ۱۳۶۰ و زمان حیات امام‌خمینی است و دیگر موارد متعلق به پس از سال ۱۳۶۸ شمسی می‌باشند.
پایان‌نامه‌هایی که در موضوعات مختلف زندگی، عمل و اندیشه امام‌خمینی نگاشته شده‌اند، به زبان‌های مختلف ازجمله فارسی، لاتین و به‌ندرت عربی‌اند. این پایان‌نامه‌ها در ایران (دانشگاه و حوزه علمیه)، در سه مقطع کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکتری و در خارج از ایران در دو مقطع کارشناسی ارشد و دکتری نوشته شده‌اند. از نظر تعداد، در ایران بیشترین پایان‌نامه‌ها در دوره کارشناسی ارشد و در خارج از کشور، در مقطع دکتری ارائه شده‌است. در میان استادان راهنما یا مشاور این پایان‌نامه‌ها، بزرگانی از حوزه‌های علمیه و دانشگاه‌ها وجود دارند.

دانشگاه‌ها

در مقطع کارشناسی، دانشگاه باقرالعلوم(ع) قم، در رتبه نخست نگارش پایان‌نامه قرار دارد و پس از آن، مرکز آموزش عالی تربیت مربی سپاه پاسداران و با فاصله نسبتاً زیاد دانشگاه تهران و دانشکده روابط بین‌الملل وزارت امور خارجه و دیگر دانشگاه‌ها در رتبه‌های بعدی هستند. در مقطع کارشناسی ارشد، بیشترین تعداد متعلق به پژوهشگاه امام‌خمینی و انقلاب اسلامی است که از سال ۱۳۷۸ تا ۱۳۹۴، ۴۵۶ پایان‌نامه کارشناسی ارشد با موضوع امام‌خمینی داشته‌است. دانشگاه آزاد واحد تهران مرکز و علوم و تحقیقات، و دانشگاه‌های تهران، باقرالعلوم (ع) قم، مفید، تربیت مدرس، شهید بهشتی، امام‌صادق (ع)، علامه طباطبایی، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام‌خمینی و دیگر دانشگاه‌های دولتی و آزاد در رتبه‌های بعدی قرار دارند. در مقطع دکتری، نیز پس از پژوهشگاه امام‌خمینی و انقلاب اسلامی، دانشگاه‌های تهران، تربیت مدرس و آزاد (واحد علوم و تحقیقات) بیشترین پایان‌نامه دربارهٔ اندیشه امام‌خمینی را داشته‌اند. به‌طور کلی در مقطع کارشناسی، حدوداً ۱۴۵ پایان‌نامه، مقطع کارشناسی ارشد، ۹۳۰ پایان‌نامه و در مقطع دکتری ۵۴ پایان‌نامه دفاع شده و تا تاریخ این بررسی، حدود بیست طرحِ تصویب‌شده (در شرف دفاع) وجود داشته. حدود نیمی از این پایان‌نامه‌ها در مقطع کارشناسی ارشد و دکتری، متعلق به دانشجویان پژوهشگاه امام‌خمینی و انقلاب اسلامی است که در پنج رشته جامعه‌شناسی، فقه، اندیشه اسلامی، عرفان اسلامی و تاریخ انقلاب نوشته شده‌است.

موضوع

یکی از موضوع‌های مهم در نظر اندیشمندان در تدوین رساله‌های دانشگاهی، نظریات سیاسی امام‌خمینی و تحولاتی است که بر پایه این نظریات رخ داده‌است. محوریت اندیشه سیاسی امام‌خمینی در وقوع انقلاب اسلامی و تأسیس و مدیریت نظام جمهوری اسلامی ایران، موجب فراوانی موضوع علوم سیاسی، نسبت به دیگر موضوعات انتخابی در همه مقاطع شده‌است. پس از علوم سیاسی، در مقاطع کارشناسی ارشد و دکتری به‌ترتیب موضوع فقه و مبانی حقوق اسلامی، فلسفه و حکمت یا فلسفه و کلام اسلامی، علوم قرآن و حدیث، جامعه‌شناسی و حقوق عمومی بیشتر مورد توجه قرار گرفته‌اند و در مقطع کارشناسی، پس از موضوعات علوم سیاسی به موضوعات متفرقه مانند امور تربیتی، روابط سیاسی (دیپلماتیک) و عقیدتی-سیاسی بیشتر توجه شده‌است. به موضوعات مرجع‌شناسی و تاریخی کمتر توجه شده‌است.

شیوه نگارش

روش گردآوری اطلاعات در تحقیقات پایان‌نامه‌ها، بیشتر شیوه کتابخانه‌ای با رویکرد توصیفی-تحلیلی است؛ البته شیوه تحقیق میدانی نیز در برخی از آنها به چشم می‌خورد. اغلب پایان‌نامه‌ها به شرح بُعدی از شخصیت و اندیشه امام‌خمینی پرداخته یا اثری از ایشان را شرح کرده‌است، مانند شرح نامه‌های عرفانی ایشان، شرح وصیت‌نامه امام‌خمینی یا بررسی دیدگاه امام‌خمینی دربارهٔ نفس و تناسخ در تقریرات فلسفه و درس‌های اسفار؛ البته گاهی تطبیق و مقایسه یا نقد و بررسی اندیشه ایشان موضوع بحث و بررسی بوده‌است، ازجمله مقایسه دیدگاه‌های عرفانی امام‌خمینی با محی‌الدین ابن‌عربی در مسئله عشق و محبت، مقایسه فضیلت و رذیلت در اندیشه امام‌خمینی و ارسطو، مضامین مشترک عرفانی در دیوان‌های حافظ و امام‌خمینی، اختلاف دیدگاه‌های امام‌خمینی با شیخ‌مرتضی انصاری در چند مسئله اصولی، تطبیق و مقایسه اندیشه‌های امام‌خمینی و علی شریعتی، سیدجمال‌الدین اسدآبادی و متفکران غربی مانند ژاک الول یا پورتر، چَنْدِلر، ایچ انسف ایگور.
برخی از پایان‌نامه‌ها به بازسازی موضوعی خاص، مانند تئوری انقلاب در آثار و اندیشه‌های امام‌خمینی پرداخته‌اند یا تلاش کرده‌اند با توجه به نظریات امام‌خمینی، به معرفی، تبیین و تحلیل یکی از موضوعات علمی روز بپردازند. پایان‌نامه‌ها به‌ندرت به حیطه ترجمه وارد شده‌اند؛ مانند برگردان بخشی از کتاب مکاسب محرمه امام‌خمینی به فارسی یا تحلیل موضوعی آثار، مانند بررسی آثار عرفانی امام‌خمینی. همچنین برخی با هدف دستیابی به خط مشی امام‌خمینی در موضوعی خاص، مثل راهبرد دفاعی ایشان، به تحقیق و تدوین رساله پرداخته‌اند. تدوین این نوع رساله‌ها بیشتر در نهادهای نظامی مانند ارتش و سپاه پاسداران انقلاب اسلامی معمول بوده‌است. پراکندگی موضوعات انتخابی، دامنه موضوعات را به علومی مانند مدیریت نیز کشانده‌است. برخی از پایان‌نامه‌ها نیز تحلیل و تبیین پایان‌نامه‌های نگاشته‌شده دربارهٔ امام‌خمینی را موضوع خود قرار داده‌اند.

حوزه‌های علمیه

در میان پایان‌نامه‌های حوزوی تا سال ۱۳۹۴، ۲۸ مورد از حوزه علمیه قم، ۶۲ مورد از جامعة الزهرا(س)، ۲۰ مورد از مرکز حوزه علمیه خراسان و ۴۶ مورد نیز از دیگر حوزه‌های علمیه در سراسر کشور، با موضوع امام‌خمینی به دست آمد. این پایان‌نامه‌ها غالبًا در سطح دو و سه حوزه که نوعاً با مقطع کارشناسی و کارشناسی ارشد سنجیده می‌شود، تألیف شده‌اند؛ اما تعدادی از آنها به سطح چهار تعلق دارد که برابر با مقطع دکتری است. بیشترین توجه طلاب، به موضوعات فقه و اصول فقه، فلسفه و کلام اسلامی، اخلاق و تربیت بوده و برخلاف پایان‌نامه‌های دانشگاهی که مؤلفان بیشترِ آنها دانشجویان مرداند، بیشترِ نویسندگان پایان‌نامه‌های حوزوی، طلاب زن‌اند.

پایان‌نامه‌های خارج از ایران

آمار پایان‌نامه‌های خارجی از سال ۱۹۸۰–۱۹۹۸م/ ۱۳۵۹–۱۳۷۷ش (با موضوع امام‌خمینی)، ۲۵۲ عنوان است و از میان آنها نام امام‌خمینی تنها در عنوان پانزده رساله درج شده‌است. این آمار نشان می‌دهد پایان‌نامه‌نویسی در خارج از ایران، تا سال ۱۹۹۸م/ ۱۳۷۷ش، بیش از دو برابر ایران بوده‌است. در آمریکا بیشتر پایان‌نامه‌ها در دانشگاه‌های امریکن، تگزاس، جورج واشینگتن، کالیفرنیا، و نیویورک و در کانادا در دانشگاه مک‌گیل تألیف شده‌است. به دلیل نبود منابع آماری جدید یا در دسترس‌نبودن، تعداد دقیقی از پایان‌نامه‌های خارجی پس از سال ۱۹۹۹م/ ۱۳۷۸ش به دست نیامد. تاکنون از جهان عرب هیچ پایان‌نامه‌ای گزارش نشده‌است و تعداد اندکی نیز که به زبان عربی در این موضوع موجود است در دانشگاه‌های ایران تألیف شده‌است. پایان‌نامه‌های خارج از کشور را می‌توان در پنج موضوع طبقه‌بندی کرد: تحلیل ریشه‌های اصلی وقوع انقلاب اسلامی، بررسی فرایند شکل‌گیری و تحقق انقلاب اسلامی، آثار و نتایج آن، تأثیرات داخلی و منطقه‌ای و بین‌المللی آن، نقش‌آفرینان و رهبران، بررسی تطبیقی انقلاب ایران با دیگر انقلاب‌ها. در اغلب این پایان‌نامه‌ها، شخصیت یا نظریات امام‌خمینی، ضمن موضوعاتی مانند خاورمیانه، بنیادگرایی و انقلاب اسلامی، بررسی شده‌است.
فهرست پایان‌نامه‌های تألیف‌شده در خارج از کشور دربارهٔ امام‌خمینی، برای نخستین بار در سال ۱۳۷۵ در لندن تألیف و منتشر شد. پس از آن، ترجمه فارسی همان فهرست در سال ۱۳۷۸ (سال امام‌خمینی)، در ایران انتشار یافت و در پی آن، سه فهرست دیگر از پایان‌نامه‌های داخل و خارج ایران، تدوین و در همان سال چاپ شد. قلمرو این فهرست‌ها شامل دانشگاه‌های ایران، آمریکای شمالی، کانادا، اروپا و هند است؛ از این‌رو این فهرست‌ها نیز فاقد گزارش جامعی از پایان‌نامه‌نگاری دربارهٔ امام‌خمینی در دانشگاه‌های جهان‌اند. برخی پایان‌نامه‌های خارجی، به ضعف مستندات، عدم درک فضای فرهنگی و سیاسی جامعه ایران، سوء برداشت، غرض‌ورزی و فقدان قدرت تبیین رویدادها متصف شده‌اند. تا سال ۱۳۷۸، از مجموع ۲۹ نویسنده رساله دکتری پایان‌نامه‌های خارج از کشور، حدود ۵۱ درصد ایرانی و بقیه غیر ایرانی بوده‌اند. بسیاری از پایان‌نامه‌های نوشته‌شده در ایران با موضوع شخصیت و اندیشه امام‌خمینی، پس از انجام اصلاحات تکمیلی، به صورت کتاب چاپ و منتشر شده‌اند.

پیوند به بیرون

• محمد نوری، پایان‌نامه‌ها، دانشنامه امام خمینی، ج۳، ص۱۰۵–۱۰۹.