طلوع فجر، تبیین وقت نماز صبح و آغاز روزه در شب‌های مهتابی.
طلوع فجر زمانی رخ می‌دهد که بخشی از زمین که در تاریکی شب قرار دارد، با چرخش زمین و نزدیک‌شدن هر نقطه از زمین به محل تابش نور خورشید، نور سفیدی در مشرق گسترده می‌شود و فجر طلوع می‌کند.
طلوع فجر دو بار در افق رخ می‌دهد. فجر کاذب و فجر صادق. با طلوع فجر صادق، وقت نماز صبح آغاز می‌شود. غلبه نور ماه بر سفیدی فجر در شب‌های مهتابی، موجب تأخیر رؤیت فجر می‌گردد. درباره وقت نماز صبح، در چنین شب‌هایی اختلاف است.
امام‌خمینی معتقد است در شب‌های مهتابی، نورِ ماه مانع از تحقق سفیدی صبح است؛ لذا تا لحظه غلبه نور فجر و مشاهده سفیدی فجر با چشم، نمازِ صبح به تأخیر می‌افتد.
امام‌خمینی ملاک تحقق فجر شرعی را دیدن فجر صادق با چشم عادی می‌داند؛ لذا در شب‌های مهتابی به تأخیر اقامه نماز صبح فتوا داده است؛ یعنی در شب‌های مهتابی، طلوع فجر دیرتر تحقق می‌یابد، نه اینکه فجر طلوع می‌کند ولی نور ماه مانع دیدن آن می‌شود.
با توجه به موقعیت ویژه امام‌خمینی این فتوا که لازمه آن تأخیر در اقامه نماز صبح بود، بازتاب گسترده‌ای در میان عموم مردم به‌ویژه در ماه مبارک رمضان داشت.
معنی
فجر به معنای انشقاق و شکافتن است و به هنگامی‌که سیاهی شب شکافته می‌شود و سفیدی صبح در افق پدیدار می‌گردد، گفته می‌شود.[۱] بر اثر تابش خورشید بر سطح زمین و چرخش زمین به دور خود، پیوسته نقاط مختلف کره زمین شاهد طلوع و غروب خورشید است. طلوع فجر زمانی رخ می‌دهد که بخشی از زمین که در تاریکی شب قرار دارد، با چرخش زمین به محل تابش نور خورشید نزدیک شود. با نزدیک‌شدن هر نقطه از زمین به محل تابش نور خورشید، به سبب انکسار و شکست نور و انعکاس آن در هوا، نور سفیدی در مشرق گسترده می‌شود و فجر طلوع می‌کند.[۲]
طلوع فجر دو بار در افق رخ می‌دهد. فجر اول، نور سپیدی است که مانند تیغه‌ای باریک عمود بر افق طلوع می‌کند و به آن فجر کاذب گفته می‌شود. فجر دوم که فجر صادق است، به نوری گفته می‌شود که در افق پهن می‌شود. با طلوع فجر صادق، وقت نماز صبح آغاز و خوردن و آشامیدن برای روزه‌داران ممنوع می‌شود.[۳] غلبه نور ماه بر سفیدی فجر در شب‌های مهتابی که از شب سیزدهم هر ماه آغاز می‌شود و تا اواخر ماه ادامه می‌یابد[۴] و به «لیالی مُقمَره» معروف است، موجب تأخیر رؤیت فجر می‌گردد. دربارهٔ وقت نماز صبح، در چنین شب‌هایی اختلاف است که هم‌زمان با شب‌های غیر مهتابی است ـ هر چند فجر دیده نشود ـ یا آنکه تا لحظه غلبه سفیدی صبح بر نور مهتاب و دیده‌شدن فجر با چشم عادی به تأخیر می‌افتد؟
فقهای پیشین شیعه از حکم طلوع فجر در شب‌های مهتابی سخنی نگفته‌اند. نخستین کسی که به این بحث پرداخته، آقارضا همدانی است.[۵] پس از وی، این مسئله در فقه شیعه در کتاب الصلاة ضمن بحث از وقت نماز مطرح گردیده است.[۶] همچنین برخی صاحب‌نظران، رساله‌های مستقلی دراین‌باره نوشته‌اند.[۷] مانند این بحث در میان اهل سنت نیز مطرح شده و برخی از آنان استحبابِ اِسفار (انتظار برای روشن‌شدن هوا به مقداری که یقین به طلوع فجر حاصل شود) را مربوط به همین شب‌ها دانسته‌اند.[۸]
امام‌خمینی ضمن اشاره به این بحث در درس خارج فقه،[۹] رساله مستقلی دراین‌باره تألیف کرده است (ببینید: فی لزوم تبین الفجر فعلا فی اللیالی المقمرة (رساله)). به تعبیر برخی از شاگردان ایشان، این رساله از کامل‌ترین متونی است که در این موضوع نگارش یافته و استدلال‌های ابتکاری امام‌خمینی را نشان می‌دهد.[۱۰] علاوه بر رساله یادشده، ایشان در استفتائات میزان طلوع فجر را تبیّن حسی می‌داند، نه محاسبات علمی، از این‌رو طلوع فجر باید با چشم عادی دیده شود.[۱۱]
گروهی از فقها بر این باورند که آشکاری فجر و دیدن آن با چشم عادی ـ تبیّن حسّی ـ ملاک و مدار موضوع حکم شرعی نیست، بلکه تنها راه، حصول علم به طلوع فجر و پایان شب است؛ بدین معنا که غلبه نور ماه در شب‌های مهتابی همانند وجود ابر، مانع از تحقق فجر نمی‌شود.[۱۲] بنابراین چنانچه با استفاده از معیارهای علمی، علم به طلوع فجر پیدا شود، فجر ثابت خواهد شد.[۱۳] ماهیت فجر مانند ماهیت وقت ظهر شرعی و غروب خورشید است و دیده‌شدن یا نشدن آن در تحقق این ماهیت تأثیری ندارد.[۱۴] در اثبات این نظریه به آیه ۱۸۷ سوره بقره و برخی احادیث استناد شده است.[۱۵] بر همین اساس بیشتر فقهای معاصر ـ غیر از امام‌خمینی ـ تفاوتی میان شب‌های مهتابی و غیر مهتابی قائل نیستند.[۱۶] در مقابل برخی از فقها معتقدند در شب‌های مهتابی نورِ ماه مانع از تحقق سفیدی صبح است[۱۷]؛ لذا تا لحظه غلبه نور فجر و مشاهده سفیدی فجر با چشم، نمازِ صبح به تأخیر می‌افتد.[۱۸]
اشتراط تبیّن حسی
امام‌خمینی ملاک تحقق فجر شرعی را دیدن فجر صادق با چشم عادی ـ تبیّن حسی ـ می‌داند؛ لذا در شب‌های مهتابی به تأخیر اقامه نماز صبح فتوا داده است[۱۹]؛ بدین معنا که در شب‌های مهتابی اصل طلوع فجر دیرتر تحقق می‌یابد، نه اینکه فجر طلوع می‌کند ولی نور ماه مانع دیدن آن می‌شود. ایشان همانند محقق همدانی این نظریه را مطابق ظاهر قرآن و احادیث و فتاوی فقهای شیعه دانسته[۲۰] و در اثبات مبنای خود به آیه ۱۸۷ سوره بقره استناد کرده است:[۲۱] «کُلُوا وَ اشرَبُوا حَتّی یَتَبَیَّنَ لَکُمَ الخَیطُ الأَبیَضُ مِنَ الخَیطِ الأَسوَدِ مِنَ الفَجرِ؛ بخورید و بیاشامید تا آنکه برای شما رشته سفید (سفیدی فجر) از رشته سیاه (سیاهی شب) متمایز شود». ایشان مراد از تبیّن را همان فجر دانسته و خاطرنشان کرده واژه «من» در «مِنَ الْفَجْرِ» بر اساس ظاهر آیه شریفه بیانیه است و برای توضیح و بیان مفهوم «تبیّن» آمده است و وقتی تبیّن ـ که همان فجر است ـ موضوع حکم شرعی قرار گرفت، قاعده اولیه در همه عناوینی که در خطاب شارع اخذ می‌شود، این است که آن عنوان وجود خارجی داشته و به‌اصطلاح فعلی باشد. تبیّن در این آیه فعلی و خارجی است؛ یعنی فجری که در خارج محسوس و قابل رؤیت است.[۲۲] در حالی‌که در شب‌های مهتابی تبیّن حسّی فجر تأخیر دارد و از سویی همین تبیّن موضوع حکم شرعی است.
مستند دیگر امام‌خمینی احادیثی است که فجری را موضوع حکم شرعی می‌داند که برای شخص قابل رؤیت باشد؛ ازجمله حدیثی از امام‌صادق(ع) که در مقام پاسخ به سؤال از وقت نماز صبح و روزه است؛ طلوع فجر در این حدیث به پارچه سفید مصری تشبیه شده است که بر افق گسترده می‌شود.[۲۳] حدیث دیگر در پاسخ به سؤال مشابهی طلوع فجر را به نهر سوری (سرزمینی در عراق) تشبیه کرده است؛ یعنی سفیدی فجر مانند نهری در افق جاری می‌شود و گسترده می‌گردد.[۲۴] امام‌خمینی این‌گونه تشبیهات را تنها منطبق با تمیّز و آشکاری محسوس فجر می‌داند.[۲۵] روشن‌تر از این روایات، حدیثی از امام‌جواد(ع) در پاسخ سؤال از وقت نماز صبح است که برخی از مسلمانان دربارهٔ آن اختلاف داشته‌اند؛ همچنین روایتی در پاسخ سؤال از زمان طلوع فجر در شب‌های مهتابی و شب‌هایی که افق را به سبب موانعی مانند ابر نمی‌توان دید. امام جواد(ع) با اشاره به آیه ۱۸۷ سوره بقره و تفسیر «خیط ابیض» به رشته سفیدی که در افق گسترده است، دستور می‌دهد تا زمانی که طلوع فجر برای نمازگزار آشکار نشده، برای نماز صبح قیام نکند.[۲۶] این حدیث، ظهور در تبیّن حسی دارد. امام‌خمینی پس از ذکر این حدیث اشاره می‌کند که مانع‌بودن ابر در سؤال سائل منافاتی با مطلوب ندارد؛ زیرا تفاوت نور ماه که مانع از تحقق سفیدی فجر است با ابر که مانند پرده‌ای مانع از دیده‌شدن سفیدی موجود است، روشن می‌باشد.[۲۷] برخی از محققان معاصر ضمن تبیین نظر ایشان در اثبات آن به احادیث دیگری نیز استناد کرده‌اند.[۲۸]
سرانجام اینکه از نظر امام‌خمینی چنانچه دلایلِ مطرح، ظهور در مدّعای ایشان نداشته باشد، در قول دیگری نیز ظهور نخواهد داشت. در صورت اشکال در دلایل فوق، تنها راه، استناد به اصول عملیه و جریان استصحاب حکمی است[۲۹]؛ یعنی استصحاب عدم وجوب روزه و عدم جواز نماز تا زمانی که سفیدی فجر با چشم دیده شود و تبیّن فعلی پیدا کند.
نظریه تأخیر طلوع فجر در شب‌های مهتابی را با وجود اینکه برخی فقهای پیش از امام‌خمینی مطرح کرده بودند، مورد قبول دیگران قرار نگرفته بود؛ اما با روی‌آوردن ایشان به این نظریه و طرح مبسوط و استدلالی آن، این بحث در مجامع علمی با دقت بیشتری بررسی گردید و نقد و نظر برخی از فقهای معاصر را به همراه داشت.[۳۰] با توجه به موقعیت ویژه امام‌خمینی (در رأس حکومت اسلامی بودن و گستره مقلدان در ایران و دیگر نقاط جهان) این فتوا[۳۱] که لازمه آن تأخیر در اقامه نماز صبح بود، بازتاب گسترده‌ای در میان عموم مردم به‌ویژه در ماه مبارک رمضان داشت.
پانویس
- ↑ ابن‌منظور، لسان العرب، ۵/۴۵؛ طریحی، مجمع البحرین، ۳/۴۳۴.
- ↑ عدالتی، اصول و مبانی جغرافیای ریاضی، ۳۸۲؛ الیاسی، ستاره‌شناسی زمان‌های اسلامی، ۱۲۴؛ حسن‌زاده آملی، دروس فی معرفة الوقت و القبله، ۲۴۱–۲۵۶.
- ↑ حلی، منتهی المطلب، ۴/۸۸–۸۹؛ بهایی، الحبل المتین، ۱۴۵؛ طریحی، مجمع البحرین، ۳/۴۳۴.
- ↑ امام‌خمینی، الرسائل العشره، ۱۹۹؛ فاضل لنکرانی، تفصیل الشریعة، ۱/۲۴۱.
- ↑ احمدی فقیه، رسالة فی تعیین الفجر، ب.
- ↑ خوانساری، جامع المدارک، ۱/۲۴۲؛ خویی، موسوعة الامام‌الخویی، ۱۱/۲۰۱–۲۰۲؛ فاضل لنکرانی، تفصیل الشریعة، ۱/۱۵۵–۱۶۱.
- ↑ ←لنگرودی، طلوع الفجر.
- ↑ ابن‌حبان، بترتیب ابن‌بلبان، ۴/۳۵۵؛ سیوطی، تنویر الحوالک، ۲۲.
- ↑ امام‌خمینی، الطهاره، ۴۱.
- ↑ احمدی فقیه، رسالة فی تعیین الفجر، ب.
- ↑ امام‌خمینی، استفتائات، ۱/۱۳۲.
- ↑ خوانساری، جامع المدارک، ۱/۲۴۳؛ لنگرودی، طلوع الفجر، ۴۰–۴۱.
- ↑ خویی، موسوعة الامام‌الخویی، ۱۱/۲۰۲.
- ↑ لنگرودی، طلوع الفجر، ۳۵.
- ↑ لنگرودی، طلوع الفجر، ۳۷–۳۹.
- ↑ محمودی، مناسک عمره مفرده، ۲۴۰.
- ↑ همدانی، مصباح الفقیه، ۹/۱۳۴.
- ↑ کاشف‌الغطاء، العروة الوثقی، ۲/۲۵۳.
- ↑ امام‌خمینی، استفتائات، ۱/۱۳۱–۱۳۲.
- ↑ امام‌خمینی، الرسائل العشره، ۱۹۹.
- ↑ امام‌خمینی، الرسائل العشره، ۲۰۰.
- ↑ امام‌خمینی، الرسائل العشره، ۲۰۰–۲۰۱.
- ↑ کلینی، کافی، ۴/۹۹.
- ↑ صدوق، من لایحضره الفقیه، ۱/۵۰۰.
- ↑ امام‌خمینی، الرسائل العشره، ۲۰۳.
- ↑ طوسی، تهذیب الاحکام، ۲/۳۶–۳۷.
- ↑ امام‌خمینی، الرسائل العشره، ۲۰۴–۲۰۵.
- ↑ احمدی فقیه، رسالة فی تعیین الفجر، ۱۶.
- ↑ امام‌خمینی، الرسائل العشره، ۲۰۵.
- ↑ فاضل لنکرانی، تفصیل الشریعة، ۱/۱۵۸–۱۶۵؛ لنگرودی، طلوع الفجر، ۱۱–۵۶.
- ↑ امام‌خمینی، استفتائات، ۱/۱۳۲.
منابع
- قرآن کریم.
- ابن‌حبان، محمد، صحیح ابن‌حبان، بترتیب ابن‌بلبان، تحقیق شعیب الارنؤوط، بیروت، الرساله، چاپ دوم، ۱۴۱۴ق.
- ابن‌منظور، محمدبن‌مکرم، لسان العرب، تحقیق جمال‌الدین میردامادی، بیروت، دارالفکر ـ دار صادر، چاپ سوم، ۱۴۱۴ق.
- احمدی فقیه یزدی، محمدحسن، رسالة فی تعیین الفجر فی اللیالی المقمره، تهران، نشر مدرس، چاپ اول، ۱۳۶۷ش.
- اِلیاسی، محمد، ستاره‌شناسی زمان‌های اسلامی، ترجمه تقی عدالتی، مشهد، آستان قدس رضوی، چاپ اول، ۱۳۷۷ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، استفتائات، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۲ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، الرسائل العشره، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ سوم، ۱۳۸۷ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، کتاب الطهاره، تقریر محمد فاضل لنکرانی، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ دوم، ۱۳۸۶ش.
- بهایی عاملی، محمدبن‌حسین، الحبل المتین فی أحکام الدین، چاپ‌شده در رسائل شیخ بهایی، تحقیق مرتضی احمدیان، قم، بصیرتی، چاپ اول، ۱۳۹۰ق.
- حسن‌زاده آملی، حسن، دروس فی معرفة الوقت و القبله، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ چهارم، ۱۴۱۶ق.
- حلی، علامه، حسن‌بن‌یوسف، منتهی المطلب فی تحقیق المذهب، مشهد، مجمع البحوث الاسلامیه، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.
- خوانساری، سیداحمد، جامع المدارک فی شرح مختصر النافع، تصحیح علی‌اکبر غفاری، قم، اسماعیلیان، چاپ دوم، ۱۴۰۵ق.
- خویی، سیدابوالقاسم، موسوعة الامام‌الخویی، الصلاة، تقریر مرتضی بروجردی، قم، مؤسسه احیاء آثار الامام‌الخویی، چاپ سوم، ۱۴۲۱ق.
- سیوطی، جلال‌الدین، تنویر الحوالک شرح علی موطاء مالک، تحقیق محمد عبدالعزیز الخالدی، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ اول، ۱۴۱۸ق.
- صدوق، محمدبن‌علی، من لایحضره الفقیه، تحقیق علی‌اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۱۳ق.
- طریحی، فخرالدین، مجمع البحرین، تصحیح سیداحمد حسینی اشکوری، تهران، مرتضوی، چاپ سوم، ۱۳۷۵ش.
- طوسی، محمدبن‌حسن، تهذیب الاحکام، تصحیح سیدحسن موسوی خرسان، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
- عدالتی، تقی، اصول و مبانی جغرافیای ریاضی، مشهد، آستان قدس رضوی، چاپ سوم، ۱۳۸۰ش.
- فاضل لنکرانی، محمد، تفصیل الشریعة فی شرح تحریر الوسیله، کتاب الصلاة، قم، مرکز فقهی ائمه اطهار(ع)، چاپ اول، ۱۴۰۸ق.
- کاشف‌الغطاء، محمدحسین، العروة الوثقی المحشی، تحقیق احمد محسنی سبزواری، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۴۱۹ق.
- کلینی، محمدبن‌یعقوب، الکافی، تصحیح علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
- لنگرودی، سیدمحمدحسن، طلوع الفجر فی اللیالی المقمره، قم، انصاریان، چاپ اول، بی‌تا.
- محمودی، محمدرضا، مناسک عمره مفرده (محشی)، قم، نشر مشعر، چاپ اول، ۱۴۲۹ق.
- همدانی، آقارضا، مصباح الفقیه، تحقیق محمد باقری و دیگران، قم، جعفریه، چاپ اول، ۱۴۱۶ق.
پیوند به بیرون
- مهدی حسینیان قمی، طلوع فجر، دانشنامه امام‌خمینی، ج۷، ص۱۴۰–۱۴۳.