سیدمحمدباقر سلطانی طباطبایی، استاد حوزه علمیه قم، از نزدیکان امام‌خمینی و عضو مجلس خبرگان قانون اساسی.
زندگینامه
سیدمحمدباقر سلطانی طباطبایی در سال ۱۲۹۴ در بروجرد متولد شد [۱]. پدر او سیدعلی‌اصغر معروف به سلطان‌العلما از علمای بروجرد بود [۲]. سیدمحمدباقر که از سادات طباطبایی بود [۳]، از طرف پدر، پسرعموی سیدحسین بروجردی و از طرف مادر، پسرعمه و داماد سیدصدرالدین صدر بود و پس از ازدواجِ تنها دخترش فاطمه طباطبایی با سیداحمد خمینی، با امام‌خمینی خویشاوند شد [۴].
سلطانی در کودکی قرائت قرآن و نوشتن را نزد پدر آموخت [۵] و تحصیلات ابتدایی و دروس مقدماتی را در بروجرد به پایان رساند [۶]. وی در سال ۱۳۰۸ به قم رفت [۷] و فقه و اصول را نزد سیدصدرالدین صدر، سیدمحمدتقی خوانساری، میرزامحمد فیض قمی و عبدالکریم حائری یزدی به‌مدت هفت سال فرا گرفت [۸] و فلسفه و عرفان را نیز چند‌سالی نزد میرزامحمدعلی شاه‌آبادی خواند [۹]؛ سلطانی از حائری، خوانساری و صدر اجازه اجتهاد دریافت کرد [۱۰] و در سال ۱۳۱۶ رهسپار نجف شد [۱۱] و نزد آقاضیاءالدین عراقی، سیدابوالحسن اصفهانی و محمدحسین اصفهانی شاگردی کرد [۱۲] و از آنان نیز اجازه اجتهاد گرفت [۱۳]. وی پس از دو سال اقامت در نجف به ایران بازگشت و به مشهد رفت و از بحث‌های فقهی، کلامی و تفسیر میرزامهدی اصفهانی استفاده کرد [۱۴]. وی در سال ۱۳۱۹ ساکن قم شد [۱۵] و در طول حضور بروجردی در قم، در درس خارج فقه و اصول ایشان شرکت کرد [۱۶] و مورد توجه ایشان بود [۱۷]. وی همچنین از اعضای هیئت اصلاح برنامه حوزه علمیه قم در دوره بروجردی بود [۱۸].
سلطانی هم‌زمان با تحصیل، به تدریس مکاسب، رسائل و کفایة الاصول مشغول شد [۱۹] و به سبب مهارت در تلخیص و جمع‌بندی مطالب، قدرت بیان و تسلطی که بر کتاب‌های فقهی و اصولی داشت، یکی از استادان معروف حوزه، به‌ویژه در تدریس کفایة الاصول شد [۲۰]. مجلس درس وی آکنده از طلاب فاضل بود و بسیاری از آنان از مراجع تقلید، مجتهدان، استادان حوزه، خدمتگزاران نظام اسلامی و علمای بلاد شدند، ازجمله لطف‌الله صافی گلپایگانی، محمد فاضل لنکرانی، ناصر مکارم شیرازی، سیدمحمد حسینی بهشتی، حسین نوری همدانی، اکبر هاشمی رفسنجانی، جعفر سبحانی، سیدمصطفی خمینی، محمد مفتح، محمد یزدی و ابراهیم امینی [۲۱]. برخی دیگر از نزدیکان امام‌خمینی، همچون سیداحمد خمینی و سیدحسن خمینی نیز از ایشان درس فراگرفته‌اند [۲۲].
سلطانی متانت در رفتار و سلامت در کردار داشت [۲۳]، بر انجام مستحبات مداومت می‌ورزید [۲۴] و از هر گونه شهرت‌طلبی در تدریس و مظاهر ریاست‌طلبی دوری می‌کرد. وی برای برآورده‌ساختن نیازهای طلاب و سایر اقشار مردم کوشا بود و از هر فرصتی برای خدمت‌رسانی به دیگران استفاده می‌کرد [۲۵]. وی ساده زندگی می‌کرد و به‌رغم نمایندگی بروجردی، امام‌خمینی و برخی علمای دیگر از سهم امام استفاده نمی‌کرد [۲۶]. وی از طرف بروجردی مأموریت یافت طلاب کوشا و متقی را به ایشان معرفی کند تا نیاز‌هایشان را برآورده سازد [۲۷]؛ اما به دلیل حساسیت و احتیاطی که داشت، تنها مواردی که به وضع تحصیلی طلاب مربوط می‌شد انجام می‌داد و از آنچه مربوط به پرهیزگاری و سلامت نفس آنان می‌شد عذر می‌خواست [۲۸].
سلطانی طباطبایی به‌لحاظ فقهی نوآوری‌هایی داشت و در پی انطباق احکام فقه با نیازهای روز بود؛ از این‌رو اجرای احکامی را که موجب وهن به اسلام گردد، جایز نمی‌دانست. او قائل به طهارت اهل کتاب بود و ذبیحه اهل کتاب را پاک و خوردن آن را جایز می‌شمرد. وی به اجرای حکم سنگسار و رجم زناکاران انتقاد می‌کرد و اجرای آن را اینک موجب وهن به اسلام و از مصادیق خلاف شرع می‌دانست؛ علاوه بر آن معتقد بود اثبات جرم زنا برای قاضی حقیقتاً مشکل است؛ زیرا شرع مقدس به گونه‌ای راه‌های آن را بیان‌کرده که به‌راحتی نمی‌توان آن را ثابت کرد. او به فقه السیره ائمه(ع) توجه داشت و تأکید می‌کرد علما باید به آن و دو عنصر زمان و مکان توجه کنند تا با مشکلات و معضلات مواجه نشوند. او عقیده داشت میزان حد و حدودی که شارع مقدس برای بسیاری از احکام اسلامی تعیین کرده، متناسب با فرهنگ جامعه و مقصد اصلی آن حکم است که فضای امروز جوامع، آمادگی هضم آن را ندارد [۲۹].
رابطه سلطانی طباطبایی با امام‌خمینی به دوران حضور عبدالکریم حائری یزدی مؤسس حوزه علمیه قم، در قم بر می‌گردد [۳۰]؛ چنان‌که پس از درگذشت حائری، وی به همراه امام‌خمینی بیشترین کوشش را برای آمدن بروجردی به قم کردند [۳۱]. پس از آنکه بروجردی در قم ساکن شد، به دلیل مشکلات مالی در پرداخت شهریه طلاب و مراجعه مستحقان، تصمیم گرفت قم را به قصد تهران ترک کند؛ اما سلطانی حامل پیام امام‌خمینی برای آن مرجع برای ماندن در قم شد، و امام‌خمینی از طریق سلطانی تأکید کرد دعوت علمای قم از بروجردی به هدف استفاده مالی نبوده، بلکه برای استفاده علمی بوده است. به نظر وی، امام‌خمینی بیشترین کوشش را در ماندن بروجردی در قم کرد [۳۲].
به نظر سلطانی امام‌خمینی در دوران حیات بروجردی بر اوضاع سیاسی اشراف داشت و این اوضاع را کاملاً درک و تجزیه و تحلیل می‌کرد؛ به همین جهت برای آزادی اعضای فداییان اسلام، به‌ویژه سیدمجتبی نواب صفوی از زندان تلاش زیادی کرد [۳۳]؛ اما بروجردی به شیوه مبارزه فداییان اسلام نقد داشت و به سبب شکایات زیادی که از آنان نزد ایشان می‌شد، نظرش درباره آنان با امام‌خمینی متفاوت بود [۳۴]. همچنین پس از آنکه امام‌خمینی و مرتضی حائری با مشورت هیئت اصلاح، طرحی برای اداره حوزه، چگونگی اصلاح آن، برگزاری امتحانات، چگونگی پرداخت شهریه و اخذ وجوهات و مصارف آن ارائه کردند، بروجردی ابراز ناراحتی و بیان کرد از وی سلب اختیار شده است. پس از این مسئله ارتباط امام‌خمینی با او کم شد [۳۵] (ببینید: بروجردی، سیدحسین).
سلطانی تأکید کرده است که روش سیاسی و رفتار امام‌خمینی موجب تغییر اوضاع جامعه شد و افکار مردم متحول گردید و مردم از فضای ناآگاهی بیرون آمدند و تصور نادرستی که عاملان رژیم پهلوی در ذهن عوام از روحانیت القا کرده بودند، به تصور مثبت تبدیل شد و روحانیت در میان مردم محترم گردید. مردم با آگاهی‌ای که از اوضاع فرهنگی و سیاسی به دست آوردند، برای احقاق حقوقشان امام‌خمینی را همراهی کردند [۳۶].
امام‌خمینی برای سلطانی طباطبایی به سبب خصلت‌های روحی و اخلاقیِ او احترام ویژه‌ای قائل بود و او را می‌ستود [۳۷]. ایشان از وصلت فرزند خود سیداحمد خمینی با فرزند وی، سیده‌فاطمه طباطبایی نیز اظهار خشنودی کرد و در نامه‌ای از نجف به عروس خود در آبان ۱۳۴۸، به وی تبریک گفت و سلطانی را «سید‌العلماء الاعلام» خواند [۳۸]؛ چنان‌که در اشعار خود نیز از سلطانی یاد کرده است [۳۹]؛ ازدواجی که در نگاه سازمان اطلاعات و امنیت کشور رژیم پهلوی (ساواک) امری ناخوشایند بود و از این رو هنگامی که سیداحمد خمینی به خواستگاری رفت، این سازمان به سلطانی یادآوری کرد این ازدواج برای خانواده او مشکلاتی به وجود می‌آورد [۴۰]؛ اما وی در پاسخ موضوع ازدواج را امری شخصی خواند که ربطی به امور سیاسی ندارد و همین مخالفت ساواک نیز موجب تقویت انگیزه موافقت او شد [۴۱].
امام‌خمینی پس از درگذشت مشکوک فرزند خود سیدمصطفی خمینی، سلطانی را در ۱۶/۱۰/۱۳۵۶، به همراه سیدمرتضی پسندیده، مرتضی حائری و حسینعلی منتظری وصی خود در امور اموال شرعی برگزید [۴۲]. او در سال ۱۳۵۷، پس از مدتی اقامت در لبنان، برای دیدار و عرض تسلیت به امام‌خمینی، به همراه خانواده، به نجف رفت و پس از چند روز به ایران بازگشت [۴۳]. چند ماه پس از هجرت امام‌خمینی به فرانسه و استقرار در نوفل لوشاتو، سلطانی طباطبایی به همراه فرزند خود فاطمه طباطبایی، که در آن زمان در ایران بود، عازم پاریس شد (اوایل دی‌ماه ۱۳۵۷) و مورد استقبال گرم امام‌خمینی قرارگرفت [۴۴]. وی تا زمان بازگشت امام‌خمینی به ایران در ۱۲ بهمن ۱۳۵۷، در پاریس و کنار ایشان ماند و با تأکید ایشان، در تدوین محرمانه پیش‌نویس قانون اساسی و موضوعات فقهی آن به حسن حبیبی کمک کرد. هنگامی‌که حبیبی در خصوص حقوق مردم، در کتاب‌های فقهی چیزی نیافت، سلطانی به ایشان یادآور شد حقوقی که برای مردم مطرح شده است، هیچ‌گونه مغایرتی با مبانی اسلام ندارد [۴۵]. سلطانی پس از پیروزی انقلاب اسلامی در تأیید نظام اسلامی و رهبر انقلاب، تلاش‌های زیادی کرد [۴۶]. وی نماینده مردم لرستان در مجلس خبرگان قانون اساسی بود [۴۷] و با حساسیت بالا بر مفاد قانون اساسی اعمال نظر می‌کرد [۴۸].
سلطانی طباطبایی، پس از ۸۲ سال زندگی، سرانجام در روز شنبه ۳۱ خرداد ۱۳۷۶/ ۱۵صفر ۱۴۱۸ق در خانه فرزند خود سیده‌فاطمه طباطبایی، در جماران از دنیا رفت و پس از تشییع باشکوه در قم و اقامه نماز از سوی محمد فاضل لنکرانی به تهران منتقل و در جوار مرقد امام‌خمینی به خاک سپرده شد [۴۹]. از طباطبایی پنج فرزند مانده است: سیدصادق طباطبایی که از مؤسسان انجمن اسلامی دانشجویان (ببینید: اتحادیه انجمن‌های اسلامی دانشجویان اروپا) و سخنگوی دولت موقت بود و در اسفند ۱۳۹۳ درگذشت (ببینید: طباطبایی، سیدصادق)، سیدجواد طباطبایی، سیدمرتضی طباطبایی همسر فرشته اعرابی نوه امام‌خمینی، سیدعبدالحسین طباطبایی همسر لیلی بروجردی نوه دیگر امام‌خمینی و سیده‌فاطمه طباطبایی همسر سیداحمد خمینی (ببینید: طباطبایی، سیده‌فاطمه)، [۵۰].
سلطانی طباطبایی، کتاب‌ها و رساله‌هایی در موضوعات فقه، اصول فقه، فلسفه و ادبیات تألیف و تدوین کرده است که مهم‌ترین آنها ادبیات فارسی، رساله‌ای در استصحاب، واجب الوجود مطلق و مشروط، الفوائد الفاطمیة فی الاصول، رساله در شرح منظومه فقهی میرزامحمد تنکابنی و رساله‌ای در خیارات است [۵۱].
پانویس
- ↑ طباطبایی، فاطمه، اقلیم خاطرات، ۳۹.
- ↑ دبیرخانه، خبرگان ملت، ۲/۴۰۷؛ انصاری، درگذشتگان، ۱۰۳.
- ↑ شریف رازی، گنجینه دانشمندان، ۲/۱۷۴.
- ↑ دبیرخانه، خبرگان ملت، ۲/۴۰۷.
- ↑ ادهم‌نژاد، استاد نواندیش، ۶/۲۹۱.
- ↑ حجتی کرمانی، عالمی از تبار عالمان راستین و صالح تاریخ، ۳۹۶.
- ↑ طباطبایی، سیدصادق، خاطرات سیاسی، ۱/۱۲.
- ↑ دبیرخانه، خبرگان ملت، ۲/۴۰۷؛ نصیری، اثر آفرینان، ۳/۲۴۳.
- ↑ حجتی کرمانی، عالمی از تبار عالمان راستین و صالح تاریخ، ۳۹۷.
- ↑ طباطبایی، سیدصادق، خاطرات سیاسی، ۱/۱۲؛ طباطبایی، فاطمه، اقلیم خاطرات، ۴۰.
- ↑ طباطبایی، سیدصادق، خاطرات سیاسی، ۱/۱۲.
- ↑ دبیرخانه، خبرگان ملت، ۲/۴۰۷ ـ ۴۰۸؛ ادهم‌نژاد، استاد نواندیش، ۶/۲۹۴.
- ↑ طباطبایی، سیدصادق، خاطرات سیاسی، ۱/۱۲.
- ↑ دبیرخانه، خبرگان ملت، ۲/۴۰۸؛ انصاری، درگذشتگان، ۱۰۴.
- ↑ طباطبایی، سیدصادق، خاطرات سیاسی، ۱/۱۲.
- ↑ شریف رازی، گنجینه دانشمندان، ۲/۱۷۴.
- ↑ دبیرخانه، خبرگان ملت، ۲/۴۰۸.
- ↑ سلطانی طباطبایی، چشم و چراغ، ۵۰.
- ↑ شریف رازی، آثار الحجه، ۲/۶۴؛ انصاری، درگذشتگان، ۱۰۴.
- ↑ ادهم‌نژاد، استاد نواندیش، ۶/۲۹۶؛ دبیرخانه، خبرگان ملت، ۲/۴۰۷ ـ ۴۰۸.
- ↑ ادهم‌نژاد، استاد نواندیش، ۶/۲۹۵؛ راعی گلوجه، زندگینامه و مبارزات آیت‌الله سیدمصطفی خمینی، ۲۵.
- ↑ خمینی، دلیل آفتاب، ۲؛ طباطبایی، فاطمه، اقلیم خاطرات، ۱۳۰.
- ↑ شریف رازی، آثار الحجه، ۲/۶۴.
- ↑ انصاری، درگذشتگان، ۱۰۴.
- ↑ انصاری، درگذشتگان، ۱۰۴؛ حجتی کرمانی، عالمی از تبار عالمان راستین و صالح تاریخ، ۳۹۴.
- ↑ طباطبایی، فاطمه، پدر در اقلیم خاطرات، ۱۷.
- ↑ سلطانی طباطبایی، چشم و چراغ، ۴۱.
- ↑ سلطانی طباطبایی، چشم و چراغ، ۴۱.
- ↑ طباطبایی، سیدصادق، امام‌موسی صدر، ۷۲ ـ ۷۵؛ ادهم‌نژاد، استاد نواندیش، ۶/۳۰۱.
- ↑ سلطانی طباطبایی، پابه‌پای آفتاب، ۱/۳۰۷؛ رجائی‌نژاد، یادی از مردی والاگوهر، ۱۹.
- ↑ رجائی‌نژاد، یادی از مردی والاگوهر، ۱۹.
- ↑ سلطانی طباطبایی، چشم و چراغ، ۴۵ ـ ۴۷.
- ↑ سلطانی طباطبایی، چشم و چراغ، ۴۱، ۴۴.
- ↑ سلطانی طباطبایی، چشم و چراغ، ۴۱، ۳۳ ـ ۴۴.
- ↑ سلطانی طباطبایی، چشم و چراغ، ۴۱، ۴۹ ـ ۵۲.
- ↑ سلطانی طباطبایی، چشم و چراغ، ۴۱، ۵۶ ـ ۵۹.
- ↑ طباطبایی، سیدصادق، خاطرات سیاسی، ۱/۱۸.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۲/۲۴۹.
- ↑ امام‌خمینی، دیوان امام، ۱۹۷ و ۲۰۵.
- ↑ طباطبایی، فاطمه، اقلیم خاطرات، ۱۳۲.
- ↑ طباطبایی، فاطمه، اقلیم خاطرات، ۱۳۲.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۲۹۵.
- ↑ طباطبایی، فاطمه، اقلیم خاطرات، ۴۱۶ ـ ۴۱۷.
- ↑ طباطبایی، فاطمه، اقلیم خاطرات، ۱۳۲، ۴۶۲، ۴۶۵، ۴۶۹. ۴۷۲ ـ ۴۷۳.
- ↑ طباطبایی، فاطمه، اقلیم خاطرات، ۱۳۲، ۵۱۳ و ۵۴۴؛ طباطبایی، سیدصادق، خاطرات سیاسی، ۳/۱۳۲.
- ↑ انصاری، درگذشتگان، ۱۰۴.
- ↑ دبیرخانه، خبرگان ملت، ۲/۴۰۸.
- ↑ ← اداره کل، صورت مشروح مذاکرات مجلس، ۱۸۸۵.
- ↑ جمهوری اسلامی، روزنامه، ۲/۴/۱۳۷۶ش، ۲؛ حریم امام، مجله، شماره ۱۲۲، ۱۳۹۳ش، ۲۱؛ ادهم‌نژاد، استاد نواندیش، ۶/۳۰۴.
- ↑ ثقفی، قدس ایران بانوی بزرگ انقلاب، ۲۷.
- ↑ شریف رازی، آثار الحجه، ۲/۶۴؛ نصیری، اثر آفرینان، ۳/۲۴۳.
منابع
- اداره کل امور فرهنگی و روابط عمومی مجلس شورای اسلامی، صورت مشروح مذاکرات مجلس بررسی نهایی قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، تهران، چاپ اول، ۱۳۶۴ش.
- ادهم‌نژاد، محمدتقی، استاد نواندیش، چاپ‌شده در گلشن ابرار، قم، نورالسجاد، چاپ دوم، ۱۳۸۶ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، دیوان امام (سروده‌های حضرت امام‌خمینی)، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ پنجم، ۱۳۷۴ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم...، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش.
- انصاری، ناصرالدین، درگذشتگان، مجله آینه پژوهش، شماره ۴۴، ۱۳۷۶ش.
- ثقفی، خدیجه، قدس ایران بانوی بزرگ انقلاب، تهیه و تنظیم مؤسسه تنظیم...، تهران، عروج، چاپ اول، ۱۳۸۸ش.
- جمهوری اسلامی، روزنامه، ۲/۴/۱۳۷۶ش.
- حجتی کرمانی، علی، عالمی از تبار عالمان راستین و صالح تاریخ، مجله تاریخ و فرهنگ معاصر، شماره ۲۳ و ۲۴، ۱۳۷۶ش.
- حریم امام، مجله، شماره ۱۲۲، ۱۳۹۳ش.
- خمینی، سیداحمد، دلیل آفتاب، خاطرات یادگار امام، تهران، مؤسسه تنظیم...، چاپ اول، ۱۳۷۵ش.
- دبیرخانه مجلس خبرگان رهبری، خبرگان ملت، شرح حال نمایندگان مجلس خبرگان رهبری، قم، ۱۳۸۰ش.
- راعی گلوجه، سجاد، زندگینامه و مبارزات آیت‌الله سیدمصطفی خمینی، تهران، عروج، چاپ اول، ۱۳۸۴ش.
- رجائی‌نژاد، محمد، یادی از مردی والاگوهر، مجله حریم امام، شماره ۷۱، ۳۰/۳/۱۳۹۲ش.
- سلطانی طباطبایی، سیدمحمدباقر، مصاحبه، چاپ‌شده در پابه‌پای آفتاب، تدوین امیررضا ستوده، تهران، پنجره، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
- سلطانی طباطبایی، سیدمحمدباقر، مصاحبه، چاپ‌شده در چشم و چراغ مرجعیت، به کوشش م‍ج‍ت‍بی اح‍م‍دی و دیگران، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۳۷۰ش.
- شریف رازی، محمد، آثار الحجة و دائرةالمعارف حوزه علمیه قم، قم، دارالکتاب، چاپ سوم، ۱۳۳۲ش.
- شریف رازی، محمد، گنجینه دانشمندان، تصحیح سیدهدایت‌الله مسترحمی، تهران، اسلامیه، ۱۳۵۲ش.
- طباطبایی، سیدصادق، امام‌موسی صدر اندیشه و سیره، مجله نامه مفید، قم، شماره ۱۶، ۱۳۷۷ش.
- طباطبایی، سیدصادق، خاطرات سیاسی ـ اجتماعی دکتر سیدصادق طباطبایی، تهران، مؤسسه تنظیم...، چاپ اول، ۱۳۸۷ش.
- طباطبایی، فاطمه، اقلیم خاطرات، تهران، پژوهشکده امام‌خمینی و انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۹۰ش.
- طباطبایی، فاطمه، پدر در اقلیم خاطرات، مجله حریم امام، شماره ۴۷، ۱۴/۱۰/۱۳۹۱ش.
- نصیری، محمدرضا، اثر آفرینان (زندگینامه نام‌آوران فرهنگی ایران از آغاز تا سال ۱۳۰۰ هجری شمسی)، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، چاپ دوم، ۱۳۸۴ش.
پیوند به بیرون
سیداحمد حسینی، سیدمحمدباقر سلطانی طباطبایی، دانشنامه امام‌خمینی، ج۶، ص۲۴۶-۲۵۰.