غلامحسین ابراهیمی دینانی، از شاگردان درس خارج فقه و اصول امام خمینی. غلامحسین ابراهیمی دینانی در سال ۱۳۱۳ در روستای دینان نزدیک درچه اصفهان به دنیا آمد. او دوران ابتدایی را در همانجا به پایان رساند. سپس تحصیلات حوزوی را با ورود به مدرسه نیمآورد اصفهان آغاز کرد و مقدمات را در آنجا خواند و ادبیات را پیش عباسعلی ادیب حبیب‌آبادی و شیخ محمدعلی حبیب‌آبادی و شرح لمعه و قوانین را نزد شیخ محمدحسن نجف‌آبادی فراگرفت (نصری، ۳۱ـ۳۲). وی در سال ۱۳۳۳ برای ادامه تحصیل راهی قم شد و در حوزه علمیه قم مکاسب را نزد حسینعلی منتظری خواند. در درس رسائل هم از شاگردان محمد فکور یزدی بود و کفایةالاصول را هم پیش آقایان سید محمدباقر سلطانی طباطبایی، میرزا محمد مجاهدی تبریزی و عبدالجواد جبل عاملی اصفهانی فراگرفت. سپس مدت کوتاهی در درس خارج فقه آیت‌الله سید حسین طباطبایی بروجردی شرکت کرد. مدت شش ماه هم در درس‌های خارج فقه و اصول آیت‌الله شیخ محمدعلی اراکی حاضر شد و هم‌زمان مدت یک سال هم از درس خارج فقه آیت‌الله سید محمد محقق داماد بهره‌مند شد. پس از آن به درس خارج فقه و اصول امام خمینی پیوست (همان، ۳۳ـ۳۴؛ گفتگو با فیلسوف گفتگو دکتر غلامحسین ابراهیمی دینانی، ۱۶ـ۱۷). ابراهیمی دینانی به گفته خودش تا زمانی که امام خمینی در قم حضور داشت، در درس‌های ایشان شرکت می‌کرد (نصری، ۳۴). وی در جایی دیگر از حضور ده‌ساله در درس‌های امام خمینی سخن گفته است (امام به روایت دانشوران، ۴۳)، بنابراین می‌توان گفت که از سال ۱۳۳۳ تا سال ۱۳۴۳ که امام خمینی از کشور تبعید شد، در درس‌های ایشان در مساجد محمدیه، سلماسی و اعظم قم حضور می‌یافت.
وی درباره نظم امام خمینی در تدریس می‌گوید: «بنده حدود ده سال در درس امام شرکت داشتم. در تمامی این مدت حتی یک روز را به خاطر ندارم که ایشان ۵ دقیقه تأخیر داشته باشد. رأس ساعت در کلاس درس حضور پیدا می‌کرد. درس ایشان در مسجد سلماسی تشکیل می‌شد. اغلب طلبه‌ها نیز به‌موقع به کلاس می‌آمدند و بعضی‌ها به‌تدریج ملحق می‌شدند. همه افراد در مسجد می‌نشستند. صندلی در کار نبود. همه دوزانو و پشت سر هم می‌نشستند. تقریباً تمام فضای مسجد پر می‌شد. گاهی آن‌قدر شلوغ می‌شد که طلاب در پله‌ها می‌نشستند. ایشان به‌موقع درس را آغاز و به‌موقع نیز ختم می‌کرد. به طلاب اجازه می‌دادند تا سؤالات و اشکالات خویش را بپرسند، اما اگر کسی می‌خواست با طرح سؤالات بی‌جا و بی‌مورد وقت دیگران را تضییع کند با یک نهیب ساکتش می‌کردند و به اشکال او پاسخ مناسبی نمی‌دادند تا دیگر سخن نگوید، اما به طلاب فاضلی که اشکالات واقعی مطرح می‌کردند به‌خوبی پاسخ می‌دادند» (امام به روایت دانشوران، ۴۳ـ۴۴).
او درباره توجه امام خمینی به فقه و اصول و پرهیز ایشان از پرداختن به فلسفه و عرفان در سال‌های حضورش در درس امام خمینی می‌گوید: «بنده در حدود ده سال افتخار شاگردی حضرت امام را در فقه و اصول دارم و تقریباً یک دوره کامل اصول از محضر ایشان استفاده کردم. در زمانی که من شاگرد ایشان بودم، مطلقاً نه فلسفه و عرفان تدریس می‌کردند و نه از آن سخنی به میان می‌آوردند، حتی اگر در این زمینه‌ها سؤال هم از ایشان می‌شد؛ به‌هیچ‌وجه پاسخ نمی‌گفتند، برخلاف فقه و اصول که ایشان در آن دوره به تدریس آن اشتغال داشتند و پاسخگوی همۀ سؤالات مربوط به این دو رشته بودند. با این حال، ما تعدادی بودیم که در روزهای عید ـ وقتی‌که برای زیارت ایشان می‌رفتیم ـ مسائل فلسفی و عرفانی خود را در قالب یک شبهۀ اعتقادی مطرح می‌کردیم، تا احساس تکلیف کنند و علی‌رغم این‌که جواب مسائل عرفانی و فلسفی را نمی‌دادند، به مسائل ما پاسخ می‌گفتند. در واقع، ما با طرح مسائل به این نحو می‌خواستیم نظر ایشان را در باب فلسفه و عرفان بدانیم، ولی ایشان، به فراست، اصل مسئله را درمی‌یافتند و نوعاً سکوت می‌کردند. در همان زمان اگر کسی یک فرع فقهی یا اصولی مطرح می‌کرد، امام وارد بحث می‌شدند» ( مجموعه آثار ۱۳: امام خمینی و اندیشه‌های اخلاقی ـ عرفانی (مصاحبه‌های علمی)، ۲۱).
ابراهیمی دینانی در کنار تحصیل دروس خارج فقه و اصول، به فراگیری دروس فلسفی نیز می‌پرداخت و بخشی از منظومه ملا هادی سبزواری را پیش آیت‌الله منتظری و قسمتی از شرح تجرید را هم نزد آیت‌الله ناصر مکارم شیرازی خواند و در شرح منظومه و شرح تجرید از شاگردان شیخ عباسعلی ایزدی نجف‌آبادی بود. وی سپس به محضر درس علامه سید محمدحسین طباطبایی راه یافت و از شاگردان خاص او شد. درس فلسفه علامه در دو قسمت متفاوت برگزار می‌شد: درس عمومی اسفار و درس خصوصی اسفار برای عده‌ای معدود. ابراهیمی دینانی در هر دو درس حضور می‌یافت و نتیجه درس‌های خصوصی که شب‌های پنج‌شنبه و جمعه برگزار می‌شد، در قالب کتاب اصول فلسفه و روش رئالیسم توسط مرتضی مطهری تدوین و منتشر شد (گفتگو با فیلسوف گفتگو دکتر غلامحسین ابراهیمی دینانی، ۱۷). او همچنین در جلسات بحث علامه طباطبایی با هانری کربن در تهران حضور می‌یافت (همان، ۲۰). گاه‌گاهی هم در درس‌های فلسفه شیخ مهدی مازندرانی شرکت می‌کرد (نصری، ۳۶). در مدت تحصیل در قم، سه ماه تابستان را به مشهد می‌رفت و در درس خارج فقه و اصول آیت‌الله سید محمدهادی حسینی میلانی شرکت می‌کرد (گفتگو با فیلسوف گفتگو دکتر غلامحسین ابراهیمی دینانی، ۱۷). مدت چهار سال هم در سه ماه تابستان به قزوین می‌رفت و در درس اسفار آیت‌الله سید ابوالحسن رفیعی قزوینی شرکت می‌کرد (نصری، ۴۵).
ابراهیمی دینانی که تحصیلات جدید خود را به موازات تحصیلات حوزوی تا دریافت دیپلم ادبی ادامه داده بود، وارد دانشگاه تهران شد و در رشته فلسفه به تحصیل پرداخت و در سال ۱۳۴۵ موفق به دریافت لیسانس شد. آنگاه به استخدام وزارت آموزش‌وپرورش درآمد و به همین علت قم را برای همیشه ترک کرد و در تهران مقیم شد و به‌عنوان دبیر، به تدریس در دبیرستان‌های تهران پرداخت. هم‌زمان تحصیلات خود را در مقطع کارشناسی ارشد فلسفه و کلام اسلامی ادامه داد و با دفاع از پایان‌نامه‌اش با عنوان «وحدت هستی و هستیِ واحد» در سال ۱۳۴۸ موفق به دریافت مدرک کارشناسی ارشد در آن رشته شد («غلامحسین ابراهیمی دینانی»،https://rtis2.ut.ac.ir/cv/ghdinani ). ). از جمله استادان او در آنجا می‌توان به مرتضی مطهری، دکتر جواد مصلح و حسینعلی راشد اشاره کرد (اسدی، ۶۴). ابراهیمی دینانی سپس تحصیلات خود را تا دریافت مدرک دکتری در رشته فلسفه در تهران ادامه داد (همان، ۳۶ـ۳۷؛ نصری، ۴۳) و در سال ۱۳۵۲ به‌عنوان عضو هیئت‌علمی به استخدام دانشگاه فردوسی مشهد درآمد و از آن سال تا ۱۳۶۱ در دانشگاه فردوسی مشهد مشغول به تدریس بود. آنگاه به عضویت هیئت‌علمی دانشگاه تهران درآمد و از سال ۱۳۶۲ تدریس در این دانشگاه را آغاز کرد (نصری، ۴۳).
عضو هیئت‌علمی دانشگاه تهران سال ۱۳۶۲ و بازنشسته در سال ۱۳۸۷، مدیر گروه فلسفه و کلام اسلامی دانشگاه علوم اسلامی رضوی ۱۳۷۵ تا ۱۳۷۹، استاد دانشگاه تربیت مدرس، استاد دانشگاه مذاهب اسلامی، استاد دانشگاه امام صادق، استاد دانشگاه آزاد اسلامی تهران و کرج، عضو پیوسته فرهنگستان علوم جمهوری اسلامی ایران، عضو ثابت انجمن حکمت و فلسفه ایران، عضو شورای عالی علمی مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، عضو مؤسس، هیئت امناء و مدیر بخش فلسفه اسلامی مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران از دیگر فعالیت‌های علمی اوست. او تاکنون بیش از بیست کتاب و چندین مجموعه مقاله و صدها مقاله نگاشته است و سه بار جایزه کتاب سال را به دست آورده است. برخی از آثار او عبارتند از قواعد کلی فلسفی در فلسفه اسلامی(در دو مجلد)، دفتر عقل و آیت عشق، سه جلد، ماجرای فکر فلسفی در جهان اسلام، سه جلد، وجود رابط و مستقل در فلسفه اسلامی، شعاع اندیشه و شهود در فلسفه سهروردی، منطق و معرفت در نظر غزالی، اسماء و صفات حق، معاد، نیایش فیلسوف، درخشش ابن رشد در حکمت مشاء، فیلسوفان یهودی و یک مسئله بزرگ، فلسفه و ساحت سخن، جلال‌الدین دوانی فیلسوف ذوق التالّه، سخن ابن‌سینا و بیان بهمنیار، معمای زمان و حدوث جهان، از محسوس تا معقول. همچنین چندین کتاب درباره اندیشه‌ها و آرای او نوشته شده است ازجمله: آینه‌های فیلسوف، به کوشش عبدالله نصری و نشر سروش، سرشت و سرنوشت، به کوشش کریم فیضی و نشر اطلاعات، خرد و خردورزی، به کوشش علی اوجبی و نشر مؤسسۀ خانه کتاب، هستی و مستی به کوشش کریم فیضی و نشر اطلاعات، شعاع شمس، به کوشش کریم فیضی و نشر اطلاعات، گفتار حکیم، به کوشش محمدجعفر محمدزاده و نشر امرود، حافظ معنوی، به کوشش کریم فیضی، راز راز، به کوشش کریم فیضی، دُرّ سخن (مجموعه جملات کوتاه از سخنان دکتر دینانی)، به کوشش امیر اسماعیلی.
برخی از مقالات ابراهیمی دینانی هم عبارت‌اند از: حکمت متعالیه ملاصدرا در آیینه احادیث، قاضی سعید قمی یکی از حکمای حوزه فلسفی اصفهان، فلسفه هگل در بوته نقد، عالم خیال، شبهه آکل و مأکول، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی (دبا)، مقدمه‌ای بر شرح فصوص جندی، تصحیح جلال‌الدین آشتیانی، ع‍ق‍لان‍ی‍ت و م‍ع‍ن‍وی‍ت، مؤسسه تحقیقات و توسعه علوم انسانی، مفهوم زمان در فلسفه برگسن، علم خداوند به‌جزئیات از دیدگاه علامه طباطبایی و متکلمین، عقل و استدلال در تفکر ابن‌جوزی، پژواک اندیشه‌های فخر رازی و سهروردی در آثار ابن‌کمونه، عدل در نظر شیخ مفید، ادراک خیالی و هنر، سهروردی و اصول فقه، ابن‌طفیل، اندیشه تجدد، آثار و لوازم، اندیشه نقطه پایان ندارد، حدیث نفس، ابداء یا ابتدا، کلام ماتریدی، خمیره ازلی یا حکمت جاویدان از نظر سهروردی، خودآگاهی محصول صور خودآگاهی نیست، خویشاوندی معنوی نیچه و سهروردی، سهروردی فیلسوف ایرانی اسلامی، سهروردی و انکار صفات حقیقیه خداوند، نیایش فیلسوف، عقل مطرود، فلسفه اشراق یا هزاره‌گرایی، فلسفه نوری سهروردی، نور یا وجود و ده‌ها مقاله دیگر (اسدی، ۶۵ـ۶۷).
بعضی از تألیفات او به‌عنوان کتاب برتر یا مورد تقدیر انتخاب شده است؛ ازجمله تقدیرشده در جایزه کتاب سال ۱۳۷۸ برای کتاب ماجرای فکر فلسفی در جهان اسلام، تقدیرشده در جایزه کتاب سال ۱۳۸۴ برای کتاب دفتر عقل و آیت عشق، تقدیرشده در جایزه کتاب سال ۱۳۸۵ برای کتاب درخشش ابن‌رشد در حکمت مشاء، تقدیرشده در جایزه کتاب سال ۱۳۸۷ برای کتاب نصیرالدین طوسی: فیلسوف گفتگو.
منابع: «غلامحسین ابراهیمی دینانی»، پایگاه اطلاع‌رسانی دانشگاه تهران، https://rtis2.ut.ac.ir/cv/ghdinani؛ اسدی، مهدی (۱۳۸۶)، کتابشناسی دکتر غلامحسین ابراهیمی دینانی، فصلنامه مطالعات تقریبی مذاهب اسلامی، شماره ۷، بهار؛ امام (س) به روایت دانشوران (۱۳۸۵)، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)؛ فیضی، کریم (۱۳۹۷)، فلسفه و زندگی: گفتگو با استاد دکتر غلامحسین دینانی، تهران، اطلاعات؛ مجموعه آثار ۱۳: امام خمینی و اندیشه‌های اخلاقی ـ عرفانی (مصاحبه‌های علمی) (۱۳۸۲)، تهران، مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی؛ گفتگو با فیلسوف گفتگو دکتر غلامحسین ابراهیمی دینانی (۱۳۸۹)، تهیه و تدوین: علی اوجبی، فصلنامه میثاق، شماره ۱۷، زمستان؛ نصری، عبدالله (۱۳۸۰)، آینه‌های فیلسوف: گفتگوهایی در باب زندگی، آثار و دیدگاه های دکتر دینانی، تهران، سروش.
| اطلاعات فردی | |
|---|---|
| اطلاعات علمی |