جعفری، محمد؛ از شاگردان درس خارج فقه و اصول امام خمینی. محمد جعفری معروف به جعفری گیلانی در سال ۱۳۱۸ ش در شهر رودسر در استان گیلان به دنیا آمد (کاظمینی، ج ۱، ۲۱۸). او پس از طی دوران ابتدایی (معرفی نمایندگان مجلس شورای اسلامی...، ۴۰)، به تحصیل دروس حوزوی پرداخت و در سال ۱۳۳۳ ش به قم رفت و دروس مقدمات و سطح را در آن حوزه نزد برخی از استادان آن حوزه ازجمله محمدرضا آدینه‌وند آموخت. آنگاه به مشهد رفت و در حوزه علمیه آن شهر در درس ادیب نیشابوری حاضر شد. پس از مدتی دوباره به قم بازگشت و دروس سطح را نزد محمدتقی ستوده و مختار (محمدعلی) امینیان تکمیل کرد (کاظمینی، ج ۱، ۲۱۸). او در ۱۳۴۰ دوره سطح را به پایان رساند و از آن سال در درس خارج فقه و اصول امام خمینی شرکت کرد (یاران امام به روایت اسناد ساواک، ج ۲۱، ۹۱) و به نظر می‌رسد حضور او در درس خارج فقه و اصول امام خمینی تا تبعید امام خمینی به خارج از کشور ادامه داشته است. وی سپس از درس خارج شیخ مرتضی حائری یزدی بهره‌مند شد (کاظمینی، ج ۱، ۲۱۸). وی از سال ۱۳۴۱ ش به مبارزه با حکومت پهلوی پرداخت. در سال ۱۳۴۲ ش به جرم فعالیت علیه حکومت پهلوی دستگیر و زندانی شد (انقلاب اسلامی به روایت اسناد ساواک، استان گیلان، ج ۱، ۱۴۱) و مدت یک ماه در زندان بود (همان، ج ۲، ۲۵۲). پس از آزادی به مبارزات خود ادامه داد و در سال ۱۳۴۳ ش به جرم توزیع اعلامیه علیه حکومت پهلوی تحت تعقیب قرار گرفت (همان، ج ۱، ۱۴۱). جعفری گیلانی ازجمله افرادی بود که در لیله الضرب (کتک خوردن طرفداران امام خمینی در مسجد اعظم قم به بهانه طرح نام ایشان) حضور داشت و در آن روز مورد ضرب و شتم قرار گرفت («لیله الضرب: اولین...»، ۱۰۱-۱۰۲). او در سال ۱۳۴۴ ش نیز به جرم اهانت به محمدرضاشاه دستگیر شد (انقلاب اسلامی به روایت اسناد ساواک، استان گیلان، ج ۱، ۱۴۱) و این بار سه ماه در زندان به سر برد (همان، ج ۲، ۲۵۲). در ۳۰ آبان ۱۳۴۴ و در اولین سالگرد تبعید امام خمینی به خارج از کشور، همراه با جمعی از روحانیان، با ارسال نامه‌ای به امیرعباس هویدا نخست‌وزیر، به تبعید امام خمینی اعتراض کرد (دوانی، ج ۵، ۱۵۰-۱۵۴). پس از استقرار امام خمینی در نجف اشرف هم همراه با محصلان و مدرسان حوزه علمیه قم در نامه‌ای به امام خمینی، ادامه تبعید «آن مرجع عالی‌قدر که به خاطر دفاع از قرآن و حقوق ملت اسلام و حمایت از استقلال و تمامیت ارضی کشور اسلامی ایران صورت گرفته است» را غیرقانونی اعلام کرد و بر پیروی مردم ایران و حوزه علمیه قم «از منویات مقدس آن قائد عظیم‌الشأن » تأکید نمود و خواستار رفع موانع بازگشت ایشان به کشور شد «تا... با تدبیرات خردمندانه و رهبری‌های ارزنده آن زعیم عالی‌قدر، مصالح عالیه اسلام و ایران و حقوق از دست رفته ملت تأمین گردد» (اسناد انقلاب اسلامی، ج ۳، ۱۷۸- ۱۷۳؛ خسروشاهی، ج ۳، ۹۵؛ سیر مبارزات امام در آیینه...، ج ۵، ۳۷۲-۳۶۹).
وی در محرم و صفر همان سال ازجمله واعظانی بود که از طرف شهاب‌الدین اشراقی، داماد امام خمینی مأموریت یافت در سخنرانی‌هایش به افشاگری علیه حکومت پهلوی و اطلاع‌رسانی درباره تبعید امام خمینی به خارج از کشور بپردازد (یاران امام به روایت اسناد ساواک، ج ۳۶، ۵۵). این اقدامات باعث شد تا اداره کل سوم ساواک در نامه‌ای به ساواک قم، از وی به‌عنوان یکی از طرفداران جدی امام خمینی در قم نام ببرد و خواستار تبعید او از قم شود (همان، ج ۴۶، ۹۵؛ همان، ج ۲۱، ۹۰). این درخواست در اردیبهشت ۱۳۴۵ توسط رئیس ساواک قم تکرار شد (همان، ۱۰۲). پیرو این پیشنهاد، کمیسیون امنیت اجتماعی قم در سوم اردیبهشت آن سال وی را به چهار ماه اقامت اجباری (تبعید) در شهر فردوس محکوم کرد (همان، ج ۲۱، ۱۱۶). جعفری در ۲۰ دی همان سال پس از سخنرانی در چینی‌جان رودسر و تجلیل از امام خمینی، به شهربانی احضار و به ساواک گیلان تحویل داده شد و در نهایت با قرار وثیقه آزاد گردید (انقلاب اسلامی به روایت اسناد ساواک، استان گیلان، ج ۱، ۱۴۲). در گزارش ساواک درباره فعالیت‌های او، از وی به‌عنوان یکی از شاگردان امام خمینی نام برده شده است که هر جا، هر فرصتی پیش می‌آید برای امام خمینی تبلیغ می‌کند (همان؛ سیر مبارزات یاران امام خمینی در آینه اسناد، ج ۴، ۲۸۲-۲۸۳). او سپس محاکمه و به حبس محکوم شد و در ۷ خرداد ۱۳۴۷ از زندان آزاد شد (انقلاب اسلامی به روایت اسناد ساواک، استان گیلان، ج ۲، ۳۲۷). با وجود این، اداره کل سوم ساواک در نامه‌ای به ساواک گیلان، خواستار کنترل رفتار و تماس‌های او شد.
وی پس از آزادی به فعالیت‌های سیاسی ادامه داد و در روستاهای املش جلساتی را با حضور طرفداران امام خمینی برگزار می‌کرد و به بحث و سخنرانی در آن جلسات می‌پرداخت (همان، ۱۵۰-۱۵۱). وی همچنین با برگزاری جلساتی در روستای چینی‌جان (همان، ۱۵۳) و دیگر روستاهای رودسر، در ترویج مرجعیت امام خمینی می‌کوشید (همان، ۱۵۹). این فعالیت‌ها باعث شد تا ساواک او را تحت نظر قرار دهد (همان، ۱۸۵). جعفری گیلانی در سال ۱۳۴۹ ش در توزیع تلگراف مدرسان حوزه علمیه قم به امام خمینی در جریان رحلت آیت‌الله سید محسن طباطبایی حکیم نقش داشت. ساواک در گزارشی دراین‌باره نوشت: «محمد جعفری گیلانی در حالی که تعدادی از همین اعلامیه مدرسین و گیلانی‌ها را در دست داشت به حبیب‌الهی خمینی داد و همچنین عامل توزیع‌کننده سالاری یزدی و جعفری گیلانی و مصطفی شربیانی می‌باشند» (یاران امام به روایت اسناد ساواک، کتاب ۴۰، ۱۶۵). در ۱۳ دی ۱۳۵۰ پس از سخنرانی محمدعلی علامه وحیدی، سناتور انتصابی شاه در مجلس سنا علیه امام خمینی، تظاهراتی علیه حکومت پهلوی در قم شکل گرفت که جعفری گیلانی هم در آن نقش داشت. به همین دلیل در قم دستگیر و زندانی شد (همان، ۲۷۳). وی در آن سال‌ها در گروه «بیت اعظم» که با هدف «ترویج و تبلیغ دین مبین اسلام و نشر افکار و عقاید قائد اعظم آیت‌الله خمینی و پیروی از برنامه‌های مبارزاتی ایشان» تشکیل شده بود، عضویت داشت (همان، ۳۳۸). ساواک در گزارشی از فعالیت‌های جعفری گیلانی، وی را «یکی از روحانیون ناراحت و اخلالگر و طرفدار [امام] خمینی در شهرستان قم... که در فعالیت‌های ضدامنیتی و تحریک طلاب علوم حوزوی و متعصبین مذهبی به شورش و بلوا دخالت داشته» نامید و کمیسیون امنیت اجتماعی قم در ۲۲ مرداد ۱۳۵۲ او را به سه سال تبعید در نیریز در استان فارس محکوم کرد. وی در آن زمان متواری بود، به همین سبب ساواک خواستار شناسایی، بازداشت و اعزام او به نیریز شد (همان، ۳۵۱؛ سیر مبارزات یاران امام خمینی در آینه اسناد، ج ۶، ۴۹۱). او در دی همان سال ممنوع‌المنبر شد. گویا وی تبعید نشده بود، چراکه در اسناد ساواک، محل اقامت او در آن تاریخ، قم قید شده است (یاران امام به روایت اسناد ساواک، ج ۴۳، ۷۸-۷۹). کمیسیون امنیت اجتماعی قم در شهریور ۱۳۵۳ رأی به تبعید او به کاشمر در استان خراسان داد (همان، ج ۲۱، ۱۸۶). او در آستانه ماه محرم (دی) ۱۳۵۴ از طرف ساواک ممنوع‌المنبر شد و در آن سند هم محل اقامت او قم قید شده است (همان، ج ۴۳، ۱۹۷). جعفری گیلانی در سال ۱۳۵۷ ش از عوامل اصلی حرکت مردم و انجام تظاهرات و سخنرانی علیه رژیم پهلوی در گیلان بود. بر اساس اسناد ساواک، وی در دهه سوم تیر آن سال، به سخنرانی در مسجد جامع املش می‌پرداخت و در تشویق مردم به تظاهرات نقش داشت. به همین علت رئیس ساواک لاهیجان در نامه‌ای به ریاست ساواک گیلان، خواستار دستگیری او به اتهام «تحریک و اخلال نظم و سوق دادن مردم به‌سوی اقدامات اخلالگرانه» شد (انقلاب اسلامی به...، استان گیلان، ج ۲، ۲۴). در پی این دستور، او در ۲۸ تیر ۱۳۵۷ پس از سخنرانی در مسجد جامع املش دستگیر و زندانی شد (همان، ج ۲، ۳۲۷). وی پس از پیروزی انقلاب اسلامی به حمایت از نظام اسلامی پرداخت. در ۹ مهر ۱۳۵۸ با حکم امام خمینی به شهرهای لنگرود، رودسر و لاهیجان رفت تا به سازمان‌دهی اوضاع آن شهرها بپردازد (صحیفه امام، ج ۱۰، ۱۹۳). سپس در تأسیس دفتر تبلیغات اسلامی در قم نقش داشت (خاطرات آیت‌الله...، ج ۱، ۵۱۹). او در سال ۱۳۶۱ ش و انتخابات میان‌دوره‌ای اولین دوره مجلس شورای اسلامی از حوزه انتخابیه لنگرود به نمایندگی مجلس شورای اسلامی برگزیده شد (معرفی نمایندگان مجلس شورای اسلامی...، ۴۰). پس از پایان دوره اول مجلس شورای اسلامی مسئولیت اعزام طلاب به جبهه‌های جنگ را بر عهده گرفت و سپس به ریاست هیئت‌مدیره دفتر تبلیغات اسلامی قم منصوب گردید. آنگاه به عضویت شورای سیاست‌گذاری ائمه جمعه درآمد (کاظمینی، ج ۱، ۲۱۹) و در سال۱۳۹۶ ش نیز عضویت او در آن شورا تمدید شد («با حکم رهبر انقلاب...»، ۱). منابع: اسناد انقلاب اسلامی (۱۳۷۴)، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ انقلاب اسلامی به روایت اسناد ساواک، استان گیلان (۱۳۸۹)، ج ۱ و ۲، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات؛ «با حکم رهبر معظم انقلاب اسلامی، حجت‌الاسلام حاج علی‌اکبری، رئیس شورای سیاست‌گذاری ائمه جمعه شد» (۱۳۹۶)، روزنامه رسالت، شماره ۹۱۲۴، ۱۷ دی؛ خاطرات آیت‌الله سید حسین موسوی تبریزی (۱۳۸۴)، ج ۱، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی؛ خسروشاهی، سید هادی (۱۳۹۰)، اسناد نهضت اسلامی، ج ۳، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ دوانی، علی (۱۳۷۷)، نهضت روحانیون ایران، ج ۵، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ سیر مبارزات امام خمینی در آینه اسناد ساواک (۱۳۸۶)، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی؛ سیر مبارزات یاران امام خمینی در آینه اسناد به روایت اسناد ساواک (۱۳۹۳)، ج ۴ و ۶، تدوین: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی؛ صحیفه امام (۱۳۷۸)، ج ۱۲، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی؛ کاظمینی، میرزا محمد (۱۳۸۴)، دانشنامه ائمه جمعه سراسر کشور، ج ۱، تهران، برگ رضوان؛ معرفی نمایندگان مجلس شورای اسلامی از پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی تا پایان دوره پنجم قانون‌گذاری (۱۳۷۸)، تهران، اداره کل امور فرهنگی و روابط عمومی مجلس شورای اسلامی؛ «لیله الضرب: اولین چماق‌داری علیه طرفداران امام» (۱۳۷۱-۱۳۷۲)، فصلنامه یاد، شماره ۲۹ و ۳۰، زمستان و بهار؛ یاران امام به روایت اسناد ساواک، ج ۲۱: آیت‌الله حاج شیخ محمدمهدی ربانی املشی (۱۳۸۰)، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات؛ یاران امام به روایت اسناد ساواک، ج ۳۶: آیت‌الله محمدصادق خلخالی (۱۳۸۴)، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات؛ یاران امام به روایت اسناد ساواک، ج ۴۳: عالم مبارز حجت‌الاسلام حاج شیخ محمد تعمیرکاری (۱۳۹۰)، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات؛ یاران امام به روایت اسناد ساواک: کتاب ۴۰: معلم اخلاق آیت‌الله حاج میرزا علی فیض مشکینی اردبیلی (۱۳۸۸)، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات؛ یاران امام به روایت اسناد ساواک، ج ۴۶: آیت‌الله شیخ شهاب‌الدین اشراقی (۱۳۹۲)، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات.