طاهر شمس، جلال؛ از شاگردان درس خارج فقه و اصول امام خمینی. جلال طاهر شمس معروف به شمس گلپایگانی در سال ۱۳۰۶ ش در روستای گوگد گلپایگان دیده به جهان گشود. او تحصیلات ابتدایی را در زادگاهش گذراند. آنگاه از شانزده‌سالگی به فراگیری دروس حوزوی پرداخت و مقدمات را در گلپایگان و نزد میرزا هدایت‌الله وحید گلپایگانی آموخت. سپس راهی اراک شد و در حوزه علمیه اراک از درس آقایان شیخ محمد سلطان‌العلما و شیخ محمد امام خوانساری بهره برد و به احتمال زیاد بخشی از مقدمات و همچنین بخشی از دروس سطح را نزد آنان خواند. وی در سال ۱۳۲۴ ش به قم رفت و در حوزه علمیه آنجا دروس سطح را نزد استادان آن حوزه تکمیل کرد، ولی درباره استادان آن مقطع او اطلاعاتی در دست نیست. فلسفه و تفسیر قرآن را هم نزد علامه سید محمدحسین طباطبایی خواند. وی از سال ۱۳۲۸ ش به فراگیری دروس خارج فقه و اصول پرداخت و از درس آیات سید محمدتقی خوانساری، سید محمد حجت کوه‌کمری، سید محمدحسین طباطبایی بروجردی، سید محمدرضا موسوی گلپایگانی، سید رضا بهاءالدینی و امام خمینی بهره برد (جامعه مدرسین حوزه...، ج ۳، ۲۸۱) و از آنان اجازاتی در تصدی امور شرعیه دریافت کرد (انصاری، ۱۱۴). در دوران تحصیل، از سوی آیت‌الله بروجردی، به عضویت گروه تألیف جامع‌الاحادیث درآمد و در تدوین آن کتاب نقش داشت (همان؛ جامعه مدرسین حوزه...، ج ۳، ۲۸۱). او سپس راهی عراق شد و در حوزه علمیه نجف اشرف، به مدت دو سال در درس خارج فقه و اصول آیت‌الله سید ابوالقاسم موسوی خویی حضور یافت. آنگاه به کشور بازگشت و به تحصیل نزد استادان درس خارج فقه و اصول در قم ادامه داد. درباره سال‌های حضور او در درس امام خمینی گزارش دقیقی در دست نیست، ولی می‌توان احتمال داد که در دهه ۱۳۳۰ ش در درس‌های ایشان شرکت می‌کرده است. همچنین درباره حضور او در درس خارج فقه یا خارج اصول امام خمینی نیز اطلاعاتی در دست نیست و می‌توان احتمال داد که در هر دو درس ایشان شرکت می‌کرده است (جامعه مدرسین حوزه...، ج ۳، ۲۸۱). شمس گلپایگانی در دهه ۱۳۴۰ ش به تدریس در حوزه علمیه قم پرداخت و با آغاز نهضت اسلامی، اعلامیه‌هایی را علیه حکومت پهلوی و در دفاع از امام خمینی امضا می‌کرد. ازجمله در سال ۱۳۴۳ ش، پس از تبعید امام خمینی به خارج از کشور، همراه با جمعی از محصلان گلپایگانی حوزه علمیه قم در نامه‌ای به امیرعباس هویدا که تازه به نخست‌وزیری منصوب شده بود، تبعید امام خمینی را با استناد به قانون اساسی و اصل مصونیت مراجع عظام تقلید، مغایر با قانون دانست و خواستار آزادی و بازگرداندن ایشان به کشور و آزادی دیگر زندانیان سیاسی شد (اسناد انقلاب اسلامی، ج ۳، ۱۵۲ ـ ۱۵۳). طاهر شمس گلپایگانی در سال ۱۳۴۹ و پس از درگذشت آیت‌الله سید محسن طباطبایی حکیم، همراه با جمعی از مدرسان حوزه علمیه قم، با ارسال نامه‌ای به امام خمینی با عنوان «حضرت آیت‌الله‌العظمی مرجع بزرگ شیعه آقای خمینی»، آن «فاجعه عظیم» را به «مرجع عظیم‌الشأن» تسلیت گفتند (همان، ۲۲۲؛ سیر مبارزات یاران امام خمینی در آینه اسناد، ج ۵، ۳۶۶؛ روحانی، ج ۲، ۵۷۶-۵۷۷). درباره فعالیت‌های سیاسی او در سال‌های ۱۳۴۹-۱۳۵۷ ش گزارشی در دست نیست. او در ۲۵/۱/۱۳۵۷ ش همراه با جمعی از مدرسان حوزه علمیه قم، با صدور اعلامیه‌ای، به تشریح وضعیت موجود پرداختند و اقدامات حکومت پهلوی در انتشار مقاله احمد رشیدی مطلق علیه امام خمینی و در پی آن سرکوب اعتراض مردم قم و تبریز علیه آن مقاله را به باد انتقاد گرفتند و آنگاه با اشاره به دستگیری جمعی از روحانیان و فعالان سیاسی، حمله مأموران به مدارس دینی و هتک حرمت حرم حضرت معصومه (س)، به حکومت پهلوی نسبت به سرکوب کردن مبارزات مردم ایران هشدار دادند و از پایداری‌های مردم در مقابل دستگاه پهلوی تقدیر کردند (اسناد انقلاب اسلامی، ج ۳، ۲۶۹-۲۷۲). در چهلم شهدای ۱۷ شهریور ۱۳۵۷ تهران نیز همراه با جمعی از علمای حوزه علمیه قم، اعلامیه‌ای صادر کردند و ۲۴ مهر ۱۳۵۷ را در اعتراض به سرکوب تظاهرات مردم تهران و یادبود شهدای هفده شهریور، عزای ملی اعلام نمودند (همان، ۴۰۳-۴۰۵). شمس گلپایگانی پس از پیروزی انقلاب اسلامی به تدریس در حوزه علمیه قم ادامه داد و به عضویت جامعه مدرسین حوزه علمیه قم درآمد (جامعه مدرسین حوزه...، ۲۸۱). او در نخستین دوره انتخابات مجلس خبرگان رهبری با رأی مردم استان مرکزی به نمایندگی برگزیده شد (خبرگان ملت، دفتر اول، ۵۸۹). همچنین در شورای مدیریت حوزه علمیه قم عضویت داشت و از اعضای هیئت‌امنای مجتمع دینی حضرت ولیعصر (عج) نیز بود (انصاری، ۱۱۴). مدتی هم عضو هیئت‌مدیره مدرسه فیضیه بود («فرزانگان: آیت‌الله...»، ۴). وی در جریان برگزاری کنگره شیخ انصاری، از اعضای هیئت علمی آن کنگره بود و مقاله‌ای با عنوان «شیخ انصاری محقق و مؤسس» را نگاشت. کتاب الخمس، حاشیه بر مکاسب، حاشیه بر رسایل، حاشیه بر کفایه‌الاصول، معارف دینی و متفرقات از دیگر تألیفات اوست. شمس گلپایگانی هشتم شهریور ۱۳۷۴ براثر سانحه رانندگی از دنیا رفت و پیکرش در صحن حضرت معصومه (س) به خاک سپرده شد (جواهرکلام، ج ۱، ۴۶۲؛ انصاری، ۱۱۵). منابع: اسناد انقلاب اسلامی (۱۳۷۴)، ج ۳، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ انصاری، ناصرالدین (۱۳۷۴)، «درگذشت حضرت آیت‌الله طاهر شمس گلپایگانی»، دوماهنامه آینه پژوهش، شماره ۳۳؛ جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تاکنون (۱۳۸۵)، ج ۳، تدوین سید محسن صالح، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ جواهر کلام، عبدالحسین (۱۳۸۲)، تربت پاکان قم، ج ۱، قم، انصاریان؛ خبرگان ملت: شرح‌حال نمایندگان مجلس خبرگان رهبری (۱۳۷۹)، دفتر اول، قم، دبیرخانه مجلس خبرگان رهبری؛ روحانی، سید حمید (۱۳۶۴)، نهضت امام خمینی در ایران، ج ۲، تهران، واحد فرهنگی بنیاد شهید با همکاری سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی؛ سیر مبارزات یاران امام خمینی در آینه اسناد به روایت اسناد ساواک (۱۳۹۳)، ۵، تدوین: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی؛ «فرزانگان: آیت‌الله طاهر شمس گلپایگانی» (۱۳۸۹)، دوهفته‌نامه افق حوزه، شماره ۲۷۹، ۱۳ شهریور. حمید بصیرت منش