حسن کروبی، از شاگردان درس خارج فقه امام‌خمینی.
حسن کروبی در سال ۱۳۲۰ش در خانواده‌ای روحانی به دنیا آمد («پیام تسلیت یادگار امام در پی درگذشت حسن کروبی»، ص۲). پدرش ملا احمد کروبی از روحانیان مبارز الیگودرز بود که به سبب مبارزات سیاسی، مدتی دستگیر و زندانی شده بود و نقش مهمی در قیام ۱۷ خرداد ۱۳۵۴ در قم داشت (یاران امام به روایت اسناد ساواک، کتاب ۲۱، اغلب صفحات). برادرش مهدی کروبی هم از شاگردان و یاران امام‌خمینی و رئیس مجالس سوم و ششم شورای اسلامی بود (مرادحاصلی، ص۳۱۵-۳۱۶). درباره تحصیلات حسن کروبی اطلاعاتی در دست نیست. به نظر می‌رسد او بخشی از دروس حوزوی را در قم خوانده باشد. او پس از حضور امام‌خمینی در نجف اشرف، راهی عراق شد و در نجف اشرف در کنار امام‌خمینی قرار گرفت. وی از شاگردان امام‌خمینی بود (روحانی، ج ۱، ص۶۶) و در درس خارج فقه (بیع مکاسب) امام‌خمینی که از سال ۱۳۴۴ش در مسجد شیخ انصاری نجف اشرف برگزار می‌شد، شرکت می‌کرد («بازتاب یک مصاحبه»، ص۳) و به گفته سیدعلی‌اکبر محتشمی‌پور، از شاگردان «خوب» امام‌خمینی بود (خاطرات حجت‌الاسلام‌والمسلمین محتشمی‌پور، ص۵۰۵). سیدحسین موسوی درچه‌ای، از دوستان حسن کروبی، از حضور کروبی در درس آیت‌الله سیدعلی علامه فانی اصفهانی و شیخ مجتبی لنکرانی در سامرا (در سفرشان به آن شهر) سخن گفته است؛ هرچند این حضور کوتاه‌مدت بود (در وادی عشق، ص۱۸۲).
کروبی در سال‌های حضور امام‌خمینی در نجف اشرف (۱۳۴۴-۱۳۵۷ش)، همراه با جمعی از روحانیان مبارز، تشکل روحانیت مبارز خارج از کشور را بنیان نهاد و از اعضای آن تشکل سیاسی ـ روحانی بود (خاطرات حجت‌الاسلام‌والمسلمین محتشمی‌پور، ۵۰۵؛ خاطرات سال‌های نجف، ج ۲، ۱۱۸). کار اصلی مبارزات روی دوش آنان بود؛ ازجمله پیاده کردن نوارها، بازنویسی، اصلاح و چاپ و پخش کردن آن (همان، ج ۱، ۳۷). محمدهادی معرفت، از شاگردان امام‌خمینی که جزوه ولایت فقیه امام‌خمینی را در سال ۱۳۴۸ ش تحریر کرده و به زبان عربی برگردانده است، ادعا می‌کند که نوارهای سخنرانی امام‌خمینی را از طریق حسن کروبی دریافت کرد. بر اساس ادعای معرفت، امام‌خمینی به کروبی تأکید کرده بود که «به خاطر خودت کسی به این موضوع متوجه نشود، نه به خاطر من» (خاطرات سال‌های نجف، ج ۲، ۱۶۴) و همین موضوع نشان از اعتماد امام‌خمینی به کروبی داشت. او همچنین همراه با سیدحمید روحانی و اسماعیل فردوسی، مجله ۱۵ خرداد را در نجف اشرف منتشر می‌کرد (فردوسی، ۱۱۹-۱۲۰). در همان دوران خانه کروبی در نجف اشرف محل حضور فعالان سیاسی بود (طباطبایی، ج ۲، ۱۹۹). همچنین در سال‌های نهضت امام‌خمینی با پدرش که از مبارزان قدیمی علیه حکومت پهلوی بود ارتباط داشت و در مواردی، برخی از سخنرانی‌های امام‌خمینی را به پدرش ارسال می‌کرد (یاران امام به روایت اسناد ساواک، کتاب ۲۱، ۲۳۴-۲۳۵).
حسن کروبی یکی از افرادی بود که در جلسات سیدمصطفی خمینی پیرامون مباحث سیاسی که با حضور افرادی چون آن دو و سیدمحمود دعایی، سیدحمید زیارتی، محمدحسین املائی و محمد منتظری برگزار می‌شد، شرکت می‌کرد (یادها و یادمان‌ها از شهید سیدمصطفی خمینی، ج ۲، ۲۴۲). همچنین در برخی از دیدارهای امام‌خمینی با مقامات سیاسی عراق حضور می‌یافت و با اجازه امام‌خمینی از رفتار مأموران حکومت بعث انتقاد می‌کرد. ازجمله وقتی شیخ محمدرضا رحمت توسط مأموران حکومت بعث عراق دستگیر شد، در دیدار استاندار وقت کربلا با امام‌خمینی، به دفاع از آن روحانی زندانی پرداخت (خاطرات سال‌های نجف، ج ۲، ۵۳). علاوه بر آن، برخی از روحانیان و اطرافیان امام‌خمینی در نجف، از برخورد کروبی با مخالفان نهضت اسلامی خاطراتی نقل کرده‌اند که از آن جمله می‌توان به درگیری با پسر شیخ نصرالله خلخالی اشاره کرد (همان، ۱۵۵) و نشان از تهور کروبی دارد. همچنین برخی مواقع که اقداماتی علیه امام‌خمینی یا نهضت اسلامی در نجف صورت می‌گرفت، با حساسیت موضوع را پیگیری می‌کرد. از آن جمله می‌توان به برگزاری مراسم ختم شهید سیدمحمدرضا سعیدی اشاره کرد که با حضور امام‌خمینی در مدرسه آیت‌الله بروجردی برگزار شد. در آن روز به محض آنکه امام‌خمینی وارد مدرسه شدند، برق آنجا قطع شد و حسن کروبی با پیگیری‌هایش، مانع از تداوم این مسئله شد (فردوسی‌پور، ۱۳۳). کروبی همچنین در دریافت وجوهات شرعی به نام امام‌خمینی فعال بود (صحیفه امام، ج ۳، ۸۲). او در سال ۱۳۵۴ ش از سوی سیدمصطفی خمینی به‌عنوان رابط بیت امام‌خمینی به ادارات عراقی معرفی شد، ولی به دلایلی این مسئولیت را نپذیرفت و سیدمحمود دعایی مسئولیت فوق را بر عهده گرفت (شهید آیت‌الله حاج سیدمصطفی خمینی به روایت اسناد ساواک، ۳۴۹). به سبب این فعالیت‌ها، ساواک از او و جمعی دیگر از روحانیان مبارز با عبارت «دار و دسته خمینی» نام برده است (همان، ۳۰۲). کروبی پس از مهاجرت امام‌خمینی به فرانسه، همراه با فضلا و مدرسان حوزه علمیه نجف اشرف در تلگرامی به «یگانه زعیم باکفایت عالم اسلام و مرجع تقلید جهان تشیع حضرت آیت‌الله‌العظمی امام‌خمینی»، تأثر خود را از هجرت ناگهانی ایشان از نجف اشرف ابراز کردند (اسناد انقلاب اسلامی، ج ۳، ۴۰۶ ـ ۴۰۷). سپس در تلگرامی به والری ژیسکاردستن رئیس‌جمهور وقت فرانسه، مبارزات بی‌امان امام‌خمینی علیه رژیم شاهنشاهی در شرایط اختناق‌آور و وضعیت سیاسی در خاورمیانه را عامل مهاجرت «این چهره ضداستعماری» به فرانسه دانستند و از امام‌خمینی به‌عنوان روح و قلب ۳۵ میلیون ایرانی و سایر مسلمانان جهان نام بردند و از او خواستند «از هیچ‌گونه کوشش و بذل و جهدی در جهت حفظ و حراست امام‌خمینی دریغ نورزید و نیز از ایجاد هرگونه محدودیت و مانعی بر سر راهشان به‌طور جدی بپرهیزید تا حضرتش جهت تحقق بخشیدن به آرمان‌های بلند ملی، انسانی و اسلامی خویش، از آزادی و امنیت که دو شرط اساسی ادامه مبارزاتشان است، برخوردار باشند» (همان، ۴۰۸ ـ ۴۰۹؛ دوانی، ج ۸، ۳۶۰). حسن کروبی پس از پیروزی انقلاب اسلامی به کشور بازگشت و دفتر خانه‌سازی برای مستضعفین را بنیان نهاد. اقدامات این دفتر پاره‌ای انتقادها را برانگیخت. ازجمله تشکیل نیرویی مسلح برای تسخیر خانه‌های برخی از افراد، موجب شد تا کمیته‌های انقلاب اسلامی به این رفتارها اعتراض کند. اقدامات او در تشکیل نیرویی مسلح و افتتاح حسابی برای دریافت وجه باعث تداوم این اعتراض‌ها شد (خاطرات آیت‌الله مهدوی کنی، ۲۵۲) و در نهایت امام‌خمینی در دستوری به حسن کروبی، بر انجام هر گونه اقدامی با نظارت دادستانی کل کشور تأکید کرد. همچنین امام‌خمینی در آن دستور تأکید کرده بود که از هر گونه تشنج اجتناب شود (صحیفه امام، ج ۱۱، ۵۳). مقاومت حسن کروبی در برابر کمیته‌های انقلاب اسلامی در نهایت باعث شد آن کمیته درصدد خلع سلاح نیروهای «دفتر خانه‌سازی برای مستضعفین» برآید (خاطرات آیت‌الله مهدوی کنی، ۲۵۳-۲۵۵). در ۲۵ دی ۱۳۵۸ با حمله پاسداران ستاد عملیاتی کمیته منطقه ۴ تهران و پاسداران کمیته مرکزی به این دفتر، نیروهای نظامی آنجا خلع سلاح شدند و در نهایت این دفتر هم تعطیل شد. پس از آن، حسن کروبی به خارج از کشور رفت. البته نام او در برخی پرونده‌های جنجالی ازجمله ایران کنترا و ماجرای سفر مک‌فارلین به ایران مطرح شد (بارسقیان، http://tarikhirani.ir).
حسن کروبی در اسفند ۱۳۹۳ در خارج از کشور درگذشت («پیام تسلیت یادگار امام در پی درگذشت حسن کروبی»، ۲).
پانویس
منابع
آیت‌الله حاج سیدمصطفی خمینی به روایت اسناد ساواک: امید اسلام (۱۳۸۸)، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات؛ اسناد انقلاب اسلامی (۱۳۷۴)، ج ۳، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ بارسقیان، سرگه (۱۳۹۳)، « حسن کروبی و اسراری که فاش نکرد»، tarikhirani.ir/fa/news/4981/؛ «بازتاب یک مصاحبه» (۱۳۹۳)، هفته‌نامه حریم امام، شماره ۱۱۶، ۱۸ اردیبهشت؛ «پیام تسلیت یادگار امام در پی درگذشت حسن کروبی»(۱۳۹۳)، روزنامه اعتماد، شماره ۳۲۰۴، ۲۳ اسفند؛ صحیفه امام (۱۳۷۸)، ج ۱۱، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی؛ خاطرات سال‌های نجف ۱۳۸۹)، ج ۱ و ۲، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی و مؤسسه چاپ و نشر عروج؛ خاطرات حجت‌الاسلام‌والمسلمین محتشمی‌پور (۱۳۷۶)، تهران، حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی؛ روحانی، سیدحمید (۱۳۸۹)، نهضت امام‌خمینی، ج ۱، تهران، انتشارات راه امام؛ طباطبایی، سیدصادق (۱۳۸۷)، خاطرات سیاسی ـ اجتماعی دکتر صادق طباطبایی (جلد دوم): لبنان، امام صدر و انقلاب فلسطین، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی (س)، مؤسسه چاپ و نشر عروج؛ دوانی، علی (۱۳۷۷)، نهضت روحانیون ایران، ج ۸، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ روحانی، سیدحمید (۱۳۶۴)، نهضت امام‌خمینی در ایران، ج ۲، تهران، واحد فرهنگی بنیاد شهید با همکاری سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی؛ فردوسی پور، اسماعیل (۱۳۸۷)، خاطرات حجت‌الاسلام‌والمسلمین اسماعیل فردوسی‌پور، تدوین فرامرز شعاع حسینی، رحیم روحبخش، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی (س)، مؤسسه چاپ و نشر عروج؛ مرادحاصلی، اعظم (۱۳۸۹)، «کروبی، مهدی»، فرهنگنامه رجال روحانی عصر امام‌خمینی، تألیف: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ج ۱، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ یادها و یادمان‌ها از شهید سیدمصطفی خمینی (۱۳۷۶)، تدوین: کمیته علمی کنگرۀ شهید سیدمصطفی خمینی، تهران، مؤسسه چاپ و نشر عروج؛ یاران امام به روایت اسناد ساواک: کتاب ۲۱ ملااحمد کروبی (۱۳۷۹)، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات.