سیدمحمود هاشمی شاهرودی

سیدمحمود هاشمی شاهرودی، از شاگردان درس خارج فقه امام‌خمینی.

تولد و خاندان

سیدمحمود هاشمی شاهرودی در ۱۵ شهریور ۱۳۲۷ش در نجف اشرف و در خانواده‌ای روحانی به دنیا آمد. پدرش سیدعلی حسینی شاهرودی، از شاگردان برجسته سیدابوالقاسم خویی و مقرر بحث‌های ایشان و صاحب کتاب‌های محاضرات فی الفقه الجعفری و دراسات فی اصول العملیه بود. مادرش هم دختر سیدعلی مددی موسوی قائینی از شاگردان آقا ضیاءالدین عراقی و شیخ‌الشریعه اصفهانی و از علمای بزرگ خراسان و از مدرسان برجسته در آن شهر بود.

تحصیل

سیدمحمود هاشمی شاهرودی تحصیلات ابتدایی و متوسطه را در مدرسه علوی نجف اشرف گذراند. او هم‌زمان دروس حوزوی را نزد شیخ هادی سیستانی می‌آموخت. سپس وارد مدرسه منتدی النشر شد و تحصیلاتش را در آنجا پی گرفت. هاشمی شاهرودی در سال ۱۳۴۱ش در چهارده سالگی با تشویق جدش سیدعلی‌اکبر هاشمی وارد حوزه علمیه نجف اشرف شد و از آن سال به‌طور مستمر به فراگیری دروس حوزوی پرداخت. وی دروس سطح را در حوزه علمیه نجف اشرف و نزد آقایان سیدکاظم حائری، مصطفی اشرفی شاهرودی، محمدابراهیم جناتی، شیخ مجتبی بهشتی اصفهانی و سیدمحمدتقی حکیم به پایان رساند و سپس در درس استادان دروس خارج فقه و اصول حوزه علمیه نجف شرکت کرد.

هاشمی شاهرودی در سنین جوانی در درس خارج فقه (بیع مکاسب) امام‌خمینی شرکت کرد و از مستشکلین درس امام‌خمینی در نجف بود. او از همان زمان مورد عنایت و توجه ویژه امام‌خمینی قرار گرفت و از جمله امام‌خمینی از مسئولان شهریه خود خواسته بود برای هاشمی شاهرودی شهریه ویژه‌ای که مخصوص فضلای حوزه بود، اختصاص دهند.

او در درس امام‌خمینی اشکال زیادی می‌کرد و به گفته سیداحمد مددی، در آن زمان شایع شده بود که به این سبب در آن درس اشکال می‌کرد که به‌عنوان شاگرد آیت‌الله سیدمحمدباقر صدر، در درس امام‌خمینی «خود» نشان دهد. سیداحمد مددی در ادامه می‌گوید که او این شایعه را باور ندارد. همین گزارش نشان از حضور فعال سیدمحمود هاشمی شاهرودی در درس امام‌خمینی دارد. او همچنین در درس‌های خارج فقه و اصول آیت‌الله سیدابوالقاسم خویی شرکت می‌کرد. اگرچه هاشمی شاهرودی از شاگردان امام‌خمینی و آیت‌الله خویی بود، ولی بیشترین استفاده علمی او از آیت‌الله سیدمحمدباقر صدر بود. زمانی که به فراگیری دروس سطح اشتغال داشت، از طریق شاگردان و تألیفات متنوع سیدمحمدباقر صدر با وی آشنا شد و در مجالس هفتگی ایشان که محل ملاقات با طلاب و دیگر علاقه‌مندانش بود، حضور یافت. او در این جلسات مجذوب شخصیت آیت‌الله صدر شد و رابطه‌اش با ایشان روز به روز بیشتر و مستحکم‌تر شد؛ خصوصاً پس از آنکه در درس خارج فقه و اصول شهید صدر حاضر شد، ملازم او گردید و یکی از برجسته‌ترین شاگردانش شد. رابطه علمی میان آقای هاشمی و استاد شهید به درجه‌ای رسیدکه آیت‌الله صدر در مورد او گفت: «آقای هاشمی عنوان وجود من است». آیت‌الله صدر در سال ۱۳۵۷ش اجازه‌نامه‌ای خطاب به هاشمی شاهرودی نوشت:

«امروز ایشان از مجتهدینی است که اسلام و مسلمین به او چشم دوخته و امید بسته‌اند... از خداوند بزرگ مسئلت دارم ایشان را که ذخیره‌ای برای شریعت و اسلام است، در پناه خود محفوظ نگه دارد».

آیت‌الله صدر در توصیفی دیگر درباره هاشمی شاهرودی نوشته بود:

«همانا فرزند ارزجمندمان، علامه حجةالاسلام والمسلمین سیدمحمود هاشمی دامت برکاته، بخش زیادی از عمر خویش را در تحصیل علوم فقه و اصول و علوم شرعی گذرانده و خداوند متعال وی را مورد تأیید و توفیق قرار داده، تا آنجا که به درجه اجتهاد نایل آمده و بحمدالله رب العالمین، وی امروز از مجتهدینی است که اسلام و مسلمین به آنها امید بسته‌اند».

آیت‌الله صدر در موردی دیگر در گفتگو با یکی از شاگردانش در باره آقای هاشمی فرمود: «سیدمحمود هاشمی بهترین نماینده جهت‌گیری های مکتب علمی ماست». این رابطه تا سال ۱۳۵۸ش که هاشمی شاهرودی اندکی پیش از شهادت آیت‌الله صدر از عراق خارج شد، استمرار داشت.

هاشمی شاهرودی در سال‌های تحصیل و تدریس، به فعالیت‌های سیاسی نیز می‌پرداخت. در پی یورش مأموران رژیم بعث عراق به حوزه‌های علمیه و دستگیری علما و اندیشمندان در سال ۱۳۵۲ش، هاشمی شاهرودی هم دستگیر و به زندان افتاد و شکنجه‌های فراوان بدنی و روحی را به جان خرید. پس از آزادی از بازداشت، یک بار به نمایندگی از آیت‌الله صدر به «کنفرانس بانک اسلامی» در جده رفت و نظرات اقتصادی مطرح‌شده از سوی او مورد توجه مقامات سعودی و سایر نمایندگان کشورهای اسلامی قرار گرفت. او پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، در برگزاری تظاهرات مردم عراق در نجف و در گرامیداشت این پیروزی نقش داشت و به همین علت تحت پیگرد رژیم بعث قرار گرفت. در پی آن، مأموران امنیتی رژیم بعث عراق جستجوی گسترده‌ای را برای دستگیری علمای مبارز نجف از جمله هاشمی شاهرودی آغاز کردند. وی با اطلاع از این وضعیت و با درخواست آیت‌الله صدر از عراق خارج شد و از طریق کویت به ایران مهاجرت کرد. در پی ناکامی دستگاه‌های امنیتی در دستگیری هاشمی شاهرودی، رژیم بعث عراق سه تن از برادران هاشمی شاهرودی را دستگیر و اعدام کرد و حتی پیکر آنان را هم به خانواده‌یشان تحویل نداد.

هاشمی شاهرودی پس از ورود به ایران به محضر امام‌خمینی شتافت و مسئولیت هماهنگی میان حوزه‌های علمیه نجف و امام‌خمینی را به عهده گرفت و نمایندگی آیت‌الله صدر را در ایران بر عهده داشت. همچنین با موافقت امام‌خمینی، رابط ایشان و آیت‌الله صدر شد و پیام‌های علمای نجف را به سمع امام‌خمینی می‌رساند. شاهرودی همچنین نقش برجسته و اساسی در گسترش رابطه میان امام‌خمینی و آیت‌الله صدر داشت و نظریات آیت‌الله صدر درباره امور مهم از جمله فشارهای رژیم بعث به حوزه نجف و اخراج، دستگیری و اعدام علما و ستیز با مراسم حسینی و چگونگی اتخاذ موضع مناسب در قبال اقدامات رژیم بعث را به امام‌خمینی منتقل می‌کرد.

او در سال ۱۳۶۱ش همراه با آیت‌الله سیدمحمدباقر حکیم، مجلس اعلای انقلاب اسلامی عراق را تأسیس کرد و ضمن عضویت در هیئت مؤسس، ریاست آن تشکل را بر عهده گرفت. پس از مدتی ریاست آنجا را به آیت‌الله حکیم واگذارکرد و خود مدت‌ها در مقام سخنگوی مجلس اعلای انقلاب اسلامی عراق، به بیان مواضع آن می‌پرداخت و به‌ویژه علیه رژیم بعث عراق افشاگری می‌کرد. او سپس به دستور امام‌خمینی به تدریس و بررسی مسائل فقهی، به‌ویژه احیای فقه حکومتی استوار بر ادلة استنباط جواهری پرداخت. امام‌خمینی در یکی از دیدارهایش با اعضای مجلس اعلای انقلاب اسلامی عراق، خطاب به هاشمی شاهرودی فرمود: «شما باید با فراغت به بحث و تدریس در حوزه علمیه قم اهتمام داشته باشید». این توصیه بر اساس شناختی بود که از توان علمی هاشمی شاهرودی به‌عنوان یکی از شاگردانش در حوزه نجف اشرف و حضور فعالانه او در درس امام‌خمینی و مناقشاتش در بحث داشت.

هاشمی شاهرودی در ۱۰ اردیبهشت ۱۳۶۴ نامه‌ای به امام‌خمینی نوشت و خواستار اجازه‌ای در امور حسبیه و شرعیه شد. در آن نامه آمده بود: «محضر شریف استاد عزیز، رهبر کبیر انقلاب اسلامی حضرت آیت‌الله العظمی‎ ‏امام‌خمینی روحی فداه. پس از عرض سلام و افتخار دستبوسی آن جان جانان و استاد بزرگوار، گاهی‎ ‏اوقات اتفاق می‌افتد مقداری وجوه شرعیه از بلاد عربی به اینجانب می‌رسد. چنانچه لطف فرموده‎ ‏اجازه دهید این قبیل وجوهات را صرف در امور اسلامی و کمک به برادران عراقی مستمند و یا مخارج‎ ‏طلاب و مبلغین عراقی بنماییم، مزید منت است». امام‌خمینی در پاسخ با درخواست او موافقت کرد.

هاشمی شاهرودی در سال ۱۳۷۳ش به عضویت شورای نگهبان قانون اساسی درآمد و سال‌ها یکی از اعضای فقیه آن شورا بود. وی در سال ۱۳۷۸ ش به ریاست قوه قضائیه منصوب شد و خدمات بسیاری را انجام داد که اصلاح برخی قوانین و تدوین قانون جدید مجازات اسلامی، اعمال سیاست زندان‌زدایی، کیفرزدایی از قوانین، افزایش چشمگیر وکلای دادگستری، گسترش روابط میان قوای قضائیه کشورهای اسلامی، توسعة قضایی، تسریع در رسیدگی به پرونده‌ها و ایجاد ارتباط مردمی از جمله آنهاست. وی مؤسس و رئیس هیئت امنای دانشگاه عدالت نیز بود. او پس از پایان مسئولیت در قوه قضایه بار دیگر به عضویت شورای نگهبان قانون اساسی درآمد. از جمله نوآوری های هاشمی شاهرودی در شورای نگهبان، پیشنهاد تشکیل مراکز تحقیقاتی شورا بود که به انجام رسید. او با شروع مجدد درس‌های فقه و اصول خود در شهر مقدس قم، در کنار فعالیت‌های مؤثر سیاسی و استمرار خدمات شایان خود به نظام مقدس اسلامی، مسئولیت خطیر مرجعیت دینی را نیز بر عهده گرفت.

نمایندگی مردم استان خراسان در دوره‌های چهارم و پنجم مجلس خبرگان رهبری، نایب رئیس مجلس خبرگان رهبری در دوره‌های فوق، عضویت در مجمع جهانی اهل بیت، عضویت در مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، تأسیس و ریاست مؤسسه دائرةالمعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت، عضو و نایب رئیس مجمع تشخیص مصلحت نظام، ریاست مجمع تشخیص مصلحت نظام، عضویت در جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، عضویت در فقهای شورای نگهبان و ریاست هیئت عالی حل اختلاف و تنظیم روابط قوای سه‌گانه از جمله مسئولیت‌های او بود.

تألیفات هاشمی شاهرودی عبارت است از: الف) آثار چاپ‌شده: بحوث فی علم الاصول، دوره ۷ جلدی است از تقریرات درس اصول آیت‌الله العظمی شهید سیدمحمدباقر صدر. این تقریرات نشانگر اوج پختگی و کمال مکتب اصولی شهید صدر است، الخمس ۲ جلد، قاعدة الفراغ و التجاوز، قراءات فقهیة معاصره: مجموعه‌ای دو جلدی است مشتمل بر موضوعات و مسائل مستحدثه فقهی که پیش‌تر به صورت مقالاتی در فصلنامه فقه اهل بیت(ع) منتشر شده بود، الإجارة ۲ جلد، اضواء و آراء: مجموعه‌ای ۳ جلدی است در توضیح مطالب و عبارات پیچیده کتاب بحوث فی علم الاصول ـ تقریرات درس شهید صدر ـ و افزودن برخی از اقوال و استدلالات لازم، الزکاة، المضاربة، منهاج‌الصالحین ۲ جلدی، رساله توضیح المسائل، مناسک الحج، مناسک حج (فارسی) تعلیقه‌ای بر فتاوای حضرت امام‌خمینی (ره)، الصوم مسائل وردود طبقاً لفتاواه، الفقه الزراعی: تقریر به قلم حجة الاسلام شیخ حیدر حبّ اللَّهف، صحیفه عدالت: مجموعه ۷ جلدی است حاوی بیانات آیت‌الله هاشمی شاهرودی در زمینه‌های فقهی، حقوقی، قضایی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی که در دوره تصدی قوه قضائیه به مناسبت‌های مختلف ایراد شده است، المحصول فی علم الاصول: تقریرات درس اصول آیت‌الله هاشمی شاهرودی به قلم حجةالاسلام‌والمسلمین شیخ نوری حاتم الساعدی که چهار جلد آن چاپ شده است، النظرة الکونیة (جزوه)، محاضرات فی الثورة الحسینیة (جزوه)، معطیات آیت المودة، مصدر التشریع و نظام الحکم فی الاسلام، التفسیر الموضوعی لنهج‌البلاغة، الصوم تربیةً و هدایةً (جزوه)، حکومت اسلامی (فارسی)، نظرة جدیدة فی ولایة الفقیه (جزوه)، سخنرانی های متنوعی که برخی از آنها در مجلات عربی و فارسی منتشر شده است از جمله: «الامام علی علیه‌السلام العطاء الحضاری المتواصل»، دمشق ۱۳۸۱ش، «وجه شبه میان ابراهیم خلیل(ع) و شهید صدر» برداشتی از آیه مبارکه: «انّ ابراهیم کان أمةً قانتاً لله حنیفاً ولم یکن من المشرکین»، «نظریه حکومت و رهبری سیاسی در اسلام» سخنرانی در جمع طلاب بحرینی. آثار آماده چاپ: قاعدة لاتعاد، الاجتهاد و التقلید، بحوث فی الفقه (کتاب الشرکة)، بحوث فی الفقه (کتاب البیع)، بحوث فی التشریع الجنائی (الحدود و التعزیرات)، احکام عامة للعقود، بحوث فی الاقتصاد الاسلامی، نقدی بر فلسفه حقوق، دوره علم الاصول بالغ بر ۱۵ جلد و بحوث استدلالیة فی القضاء.

درگذشت

سیدمحمود هاشمی شاهرودی در ۳ دی‌ماه ۱۳۹۷ در بیمارستان خاتم‌الانبیاء تهران درگذشت و پیکر او پس از تشییع و اقامه نماز توسط سیدعلی خامنه‌ای در تهران، به قم منتقل و در مسجد بالاسر حرم حضرت معصومه(س) به خاک سپرده شد.