محمد عبایی خراسانی، از شاگردان درس خارج فقه و اصول امام خمینی.
 | |
| اطلاعات فردی | |
|---|---|
| تاریخ تولد | ۱۳۱۸ش |
| زادگاه | مشهد |
| اطلاعات علمی | |
| فعالیت‌های اجتماعی-سیاسی | |
| وبگاه رسمی | |
زادگاه و خاندان
او در سال ۱۳۱۸ش در محله سراب مشهد به دنیا آمد. پدرش میرزا حسین واعظ عبایی از علمای بزرگ مشهد و جدش میرزا علی آقا عباچی از خطبای بزرگ تبریز بود. محمد عبایی از طرف مادر نیز، از سادات رضوی و منسوب به بیت مرجعیت بود (صدیقی، ۱۳۸۴: ص۱۵).
فعالیت علمی
او دوران ابتدایی را در دارالتّعلیم دیانتی که از مدرسه‌های دینی آن زمان بود، طی کرد. سپس جامع‌المقدمات را نزد پدر و دایی خود سید علی علوی رضوی در مشهد آموخت. دروس سطح را هم نزد آیات شیخ هاشم قزوینی، شیخ مجتبی قزوینی و میرزا جواد آقـا تـهرانی فراگرفت و مدتی هم در درس خارج فقه و اصول آیت‌الله سید محمدهادی حسینی میلانی شرکت کرد (شاخه شمشاد، ص۱۵). او در سال ۱۳۳۹ش برای ادامه تحصیل به قم رفت و از درس خارج آیت‌الله سید حسین طباطبایی بروجردی بهره‌مند شد (صدیقی، ۱۳۸۴: ص۱۵) و مدت شش ماه در آن درس حضور داشت. پس از درگذشت آیت‌الله بروجردی، از سال ۱۳۴۰ش در درس خارج فقه و اصول امام خمینی که در مسجد اعظم برگزار می‌شد شرکت کرد. وی درباره درس امام خمینی می‌گوید: «ایشان بسیار مقید بودند که وقت طلبه ضایع نشود. در طول مدتی که تدریس می‌کردند، حتی یک بار هم نشد که دیر سر کلاس درس حاضر شوند. به‌طورکلی، طلبه‌هایی که پای درس ایشان می‌نشستند، به‌طور معمول، چند برابر درس‌های دیگر استادان، از درس استفاده می‌کردند... صفت بسیار برجسته‌ای که امام داشتند این بود که ابعاد تدریس ایشان از جهات مختلف قوی بود. ازجمله پرمطلب بودن بحث به طوری که طلبه را وادار به کار می‌کردند. یک ساعت یا کمتر از یک ساعت که ایشان درس می‌گفتند، محتوای مطالب پر و غنی بود. شاید آن درس را اساتید دیگر در دو روز بیان می‌کردند، ولی ایشان در وقت کم مطالب فشرده قوی و خوبی ذکر می‌کردند... در هنگام درس مسائل غیردرسی را قاطی نمی‌کردند، یعنی حال و هوا همان حال و هوای درس و مطالعه بود. همین‌طور زمانی که سخنرانی بود و قبلاً هم اعلام می‌کردند که امروز آقا صحبت می‌کنند، باز حال و هوا، حال و هوای سخنرانی بود. اینها کاملاً از یکدیگر متمایز بود. این شاید از ویژگی‌های حضرت امام (ره) بود که در درس مسائل انقلابی را قاطی نمی‌کرد و مثال‌ها همان حال و هوای خودش را داشت... امام در درس‌هایشان می‌گفتند بعضی از مباحث اصول مفید نیست و من شبهه شرعی می‌کنم. خواندن دروسی مثل این بحث‌های اصولی که چه بسا حتی به درد فقه هم نمی‌خورد، لاطائلات است و فایده‌ای ندارد. در رابطه با وجوب تهذیب اصول تأکید داشتند... حضرت امام (ره) طوری طلبه‌ها را تربیت کرده بودند که حتماً با مطالعه قبلی سر درس حاضر شوند. هیچ‌گاه وقت کلاس را برای بازگو کردن نقل‌قول‌ها صرف نمی‌کردند و چون طلبه‌ها با مطالعه قبلی در درس حاضر می‌شدند چندین برابر استفاده می‌کردند» (سلسله موی دوست، ۱۵۲-۱۵۳). همچنین از درس خارج فقه و اصول آیات: سید محمد محقق داماد، شیخ مرتضی حائری یزدی، سید کاظم شریعتمداری و میرزا هاشم آملی بهره برد و دروس فلسفه را هم نزد علامه سید محمدحسین طباطبایی و عبدالله جوادی آملی آموخت (فراهانی، ص۱۵۳ ـ ۱۵۵).
او سپس به تدریس در حوزه علمیه قم پرداخت و بارها درس‌هایی چون شرح لمعه و... را در صحن مطهّر حضرت معصومه (س) (حجره ۲۳ مقبره شهید مفتح و حجره مقابل آن) تدریس می‌کرد (خاطرات عبایی، ۱۳۸۴: ص۵۳). او در سال ۱۳۴۱ اجازه‌نامه‌ای شرعی از امام خمینی دریافت کرد (صحیفه امام، ج۱، ۴۷۸ و ج۱۴، ص۱۱۰) که در هنگام بازرسی مأمورین ساواک از منزل وی این اجازه‌نامه پیدا شد.
فعالیت مبازاتی
او پس از تبعید امام خمینی به نجف، همراه با جمعی از روحانیان مبارز قم چون سید حسن طاهری خرم‌آبادی، محمدمهدی ربانی املشی، عبدالمجید معادیخواه و... جلسات هفتگی برای ادامه مبارزه تشکیل می‌دادند و به گفته معادیخواه، در آن سال‌ها رابط مبارزان مشهد و قم بود. این فعالیت موقتاً با بازداشت معادیخواه و عبایی متوقف شد (معادیخواه، ص۳۵۳ ـ ۳۵۴)
عبایی خراسانی در طول مبارزات انقلابی، دو مرتبه در سال ۱۳۵۲ش دستگیر و زندانی شد؛ نخستین بار در قم بازداشت شد و سپس همراه با معادیخواه به تهران و زندان قزل‌قلعه انتقال یافت و سرانجام پس از سه ماه آزاد شد (خاطرات عبایی، ۱۳۸۴: ص۱۵۲ـ۱۵۳). بار دوم نیز در تهران، بازداشت شد و سرانجام پس از تحمل تقریباً یک ماه زندان به سه سال تبعید محکوم شد که هشت ماه آن را در بندر دیلم و ۲۸ ماه را نیز در نایین در تبعید به سر برد. (اسحاق‌نیا، ۱۳۸۰: ص۲۶۰ـ۲۶۱) ایشان همچنین در طول دوران مبارزه سه بار با سوءقصد و ترور مواجه شد (شاخه شمشاد، ۱۶). عبایی در دوران تبعید و غیر آن، سالیان سال ممنوع‌المنبر بود، ولی با نام مستعار به سخنرانی و تبلیغ می‌پرداخت. در سال‌های ۱۳۵۶-۱۳۵۷ ش در شهرهای تبریز، تهران و زنجان به سخنرانی‌های انتقادی می‌پرداخت. او سخنران بزرگداشت چهلم شهدای قم در مسجد اعظم قم بود. همچنین در چهلم شهدای ۲۹ بهمن ۱۳۵۶ تبریز در مسجد جامع تهران سخنرانی کرد (سخنرانی‌های عبایی در سال‌های ۵۷ ـ ۵۸: ۱۳۸۴: ص۱۶۱ـ۱۶۵؛ شاخه شمشاد، ص۶۳). وی در مجلات دینی آن زمان با نگارش مقاله‌هایی همچون «رهبر آزادگان» به رشد اسلام سیاسی یاری رساند (عبایی، ۱۳۴۴: ص۷۰ـ۷۹). ). ساواک در ۳۰ مهر ۱۳۵۷ فهرستی از روحانیان طرفدار امام خمینی تهیه کرد و نام عبایی را هم در آن فهرست و به‌عنوان یکی از طرفداران امام خمینی قرار داد (آیت‌الله‌العظمی حسین نوری همدانی، ص۲۹۵-۲۹۸).
فعالیت‌ها پس از پیروزی انقلاب اسلامی
عبایی خراسانی پس از پیروزی انقلاب اسلامی برای رسیدگی به بحران خلق عرب به خوزستان اعزام شد و پس از آن عازم بندر دیلم شد. سپس به سیستان و بلوچستان رفت و حزب جمهوری اسلامی آن منطقه را تشکیل داد. او آنگاه از سوی امام خمینی به سرپرستی دفتر تبلیغات اسلامی قم منصوب شد و مدت پانزده سال در آن سمت بود. عضویت در شورای برنامه‌ریزی دبیرخانه ائمه جمعه سراسر کشور از دیگر فعالیت‌های عبایی بود. هم‌زمان مسئولیت امور روحانیان در حج را بر عهده گرفت. مدت ۱۰ سال نیز امام جمعه موقت مشهد بود. او در انتخابات میان‌دوره‌ای اولین دوره مجلس خبرگان رهبری (نماینده جایگزین آیت‌الله محمدمهدی ربانی املشی)، با رأی مردم خراسان به نمایندگی در آن مجلس برگزیده شد. در اولین دوره ریاست جمهوری سید محمد خاتمی مشاور رئیس‌جمهور در امور روحانیان بود. او در ششمین دوره انتخابات مجلس شورای اسلامی توسط مردم مشهد و کلات به نمایندگی برگزیده شد (نظری، ص۱۷۸).
عبایی خراسانی از سال‌های ۱۳۶۵ش کتاب‌های مکاسب و کفایه را چند نوبت در قم صحن مطهّر حضرت معصومه (س) و مدرسه آیت‌الله گلپایگانی تدریس کرد. افزون بر آن، تدریس خارج فقه و اصول او از سال ۱۳۷۰ش در مدرسه آیت‌الله گلپایگانی آغاز شد. تدریس در دانشگاه نیز از دیگر فعالیت‌های آموزشی عبایی بود؛ او شش ترم درس‌های تاریخ اسلام و مبانی اندیشه اسلامی را در سال‌های ۱۳۶۷_۱۳۷۰ ش در دانشگاه شهید بهشتی و دانشگاه علوم قرآنی اوقاف تدریس کرد (خاطرات عبایی، ۱۳۸۴: ص۵۴).
تألیفات
تألیفات عبایی خراسانی عبارت است از: ۱. گنجینه‌های ویران (موضوع آن درباره آثار اسلامی‌ای است که به دست وهابی‌ها تخریب شده است). ۲. جمع و تألیف قرآن (به زبان عربی و برای توضیح و تشریح آرای شیخ مفید (ره) به کنگره مربوط ارائه و جزو کتب کنگره چاپ شده است). ۳. مقالات در زمینه‌های بلوغ، حدّ سفر، موارد احتکار، زکات و سبق و رمایه که کنگره «نقش زمان و مکان در فقه از دیدگاه امام (س)» آنها را چاپ و منتشر کرده است. تألیفات منتشرنشده او نیز عبارت است از: ۱. یک دوره دائره‌المعارف شیعه. ۲. تقریرات درس‌های خارج فقه و اصول. ۳. تقریرات درس مطول آقای ادیب نیشابوری (ره). ۴. حاشیه و شرح بر منظومه سبزواری. ۵. حاشیه و شرح بر اسفار (چاپ جدید) جلدهای ۱، ۲، ۳ و ۸ (خاطرات عبایی، ۱۳۸۴: ص۵۲)
درگذشت
عبایی خراسانی در ۲۲ مهر ۱۳۸۳ ش در مشهد درگذشت و در صحن شیخ بهایی به خاک سپرده شد.
پانویس
منابع
- آیت‌الله‌العظمی حسین نوری همدانی به روایت اسناد (۱۳۹۶)، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات.
- «آیت‌الله عبایی به روایت اسناد ساواک» (۱۳۸۴)، مجله یاد، شماره ۷۶، تابستان.
- «خاطرات عبایی از تبعیدگاه‌های خویش» (۱۳۸۴)، مجله یاد، شماره ۷۶، تابستان.
- شاخه شمشاد: یادنامه آیت‌الله محمد عبایی خراسانی (۱۳۸۴)، با آثار گروهی از فضلا و نویسندگان، تهران، نشریه یاد.
- صدیقی، سید محمدحسن (۱۳۸۴)، «زندگینامه آیت‌الله محمد عبایی خراسانی»، مجله یاد، شماره ۷۶، تابستان
- * صحیفه امام (۱۳۷۸)، ج۱ و ۱۴، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(س).
- عبایی خراسانی، محمد (۱۳۴۴)، «رهبر آزادگان»، مجله معارف جعفری، شماره ۵.
- سلسله موی دوست، خاطرات دوران تدریس امام خمینی(س) به نقل از شاگردان، دوستان و منسوبین (۱۳۸۳)، به کوشش مجتبی فراهانی، با مقدمه عباسعلی عمید زنجانی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(س).
- معادیخواه عبدالمجید (۱۳۸۴)، جام شکسته، ج۲، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
- «میزگرد (بازکاوی زوایای پنهان شخصیت عبایی)» (۱۳۸۴)، با حضور: محمود صلواتی، فاضل میبدی، عبدالمجید معادیخواه، محمد شریعتی و سید محمدعلی ایازی، مجله یاد، شماره ۷۶، تابستان.
- «دیدار با یکی از شاگردان امام» (۱۳۸۰) مصاحبه با حجت‌الاسلام‌والمسلمین اسحاق نیا، پژوهشنامه متین، شماره ۱۱ و ۱۲، تابستان و پاییز.
- نظری، منوچهر (۱۳۹۵)، رجال و مقامات نظام تقنینی جمهوری اسلامی ایران (مجلس و شورای نگهبان، ۱۳۵۹ ـ ۱۳۹۵)، تهران، کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.