محمدعلی فیض گیلانی، از شاگردان درس خارج فقه و اصول امام‌خمینی.
تولد و تحصیل
محمدعلی فیض معروف به فیض گیلانی در سال ۱۳۰۳ش در لاهیجان متولد شد. او دوران ابتدایی و بخشی از دوره دبیرستان را در لاهیجان گذراند و از سال ۱۳۲۲ش (سال سوم دبیرستان)، برای فراگیری دروس حوزوی راهی قم شد و در حوزه علمیه آن شهر، مطول را نزد مرتضی مطهری خواند. در سیوطی از شاگردان اسدالله اصفهانی بود و شرح لمعه را هم پیش محمد صدوقی یزدی و حسن علی اصفهانی آموخت. آنگاه در درس رسایل، مکاسب و کفایه سیدمحمدباقر سلطانی طباطبایی، میرزا محمد مجاهدی، شیخ محمد لاکانی، سیدعبدالوهاب بتولی، عبدالجواد جبل عاملی، علی‌اکبر مشکینی و محمدتقی بهجت شرکت کرد [۱] در آن مقطع، امام‌خمینی در مدرس زیر کتابخانه مدرسه فیضیه در روزهای پنج‌شنبه و جمعه کلاس اخلاق برگزار می‌کرد و او در آن کلاس‌ها نیز حضور می‌یافت. وی درباره حضور در این درس می‌گوید:
«من سال ۱۳۲۲ که به قم آمدم و طلبه شدم، حضرت امام بعدازظهرهای پنج‌شنبه قبل از نماز به مدرسه فیضیه می‌آمدند و یک ساعت، یک ساعت و نیم درس اخلاق می‌دادند و طلبه‌ها جمع می‌شدند و استفاده می‌کردند. اگرچه طلبه‌های حوزه علمیه قم کم بودند، یعنی شاید از ششصد هفتصد نفر بیشتر نبودند؛ رضاشاه تازه از بین رفته بود و پسرش روی کار آمده بود و روحانیت نفس راحتی کشیده بود، طلبه می‌توانست بیاید و نام‌نویسی کند و در حوزه درس بخواند؛ طلبه‌ها زیاد نبودند، ولی همان جمعیتی که بود، بیشترشان می‌آمدند و در درس اخلاق امام شرکت می‌کردند و ایشان هم مطالب جالبی می‌گفتند که خیلی مؤثر واقع می‌شد. درس اخلاق ایشان به حدی گیرا و جاذب بود که حال آدم را دگرگون می‌کرد» [۲]
فیض گیلانی پس از تکمیل دروس سطح، به فراگیری دروس خارج فقه و اصول پرداخت و در درس خارج فقه و اصول سیدحسین طباطبایی بروجردی، امام‌خمینی، عبدالنبی اراکی، سیدمرتضی مرتضوی لنگرودی، سیدکاظم شریعتمداری، سیدشهاب‌الدین مرعشی نجفی، سیدمحمد محقق داماد و میرزا هاشم آملی حضور یافت [۳] درباره سال‌های دقیق حضور او در درس خارج فقه یا اصول امام‌خمینی گزارشی در دست نیست، ولی با استناد به سال‌های حضور او در قم می‌توان احتمال داد که از نیمه دوم دهه ۱۳۳۰ش تا تبعید ایشان به خارج از کشور (۱۳ آبان ۱۳۴۳)، در درس‌های ایشان، دو دوره از درس خارج اصول (دوره‌های دوم و سوم) و خارج فقه (ابواب طهارت، مکاسب محرمه و بیع) که در مسجد سلماسی و سپس مسجد اعظم قم برگزار می‌شد، شرکت می‌کرده است. محمدعلی فیض درباره ویژگی‌های درس امام‌خمینی می‌گوید:
«امام تمام وقتشان را صرف درس و مطالعه و رسیدگی به مسائل و بررسی روایات و گفتار علما می‌کردند و درس پخته و شسته و حلاجی شده‌ای تحویل شاگردان می‌دادند... بازدهی یک درسشان شاید به اندازه یک هفته درس دیگران بود. گاهی شاگردان در درس سؤال می‌کردند، امام مطلب را می‌شکافتند و جواب آنها را می‌دادند بعد آنها سراغ مسئله‌ای دیگر می‌رفتند. مثلاً امام از مسئله‌ای درباره نماز بحث می‌کردند و همه ما هم در آن باره مطالعه و بحث می‌کردیم، اما شاگردی می‌رفت سر یک مسئله دیگر در باب زکات، حج یا طهارت تا نظیر بیاورد که مثلاً آن مسئله آن‌طور است، پس اینجا باید این‌طور باشد. در این مواقع امام نمی‌گفتند که «سر آن مسئله برسیم، جواب شما را می‌دهم». آنجا هم حضور ذهن داشتند و جوابش را می‌دادند. ما تعجب می‌کردیم که ایشان تا چه اندازه به مسائل احاطه دارند که مسائل خارج از موضوع را هم جواب می‌دادند» [۴]
او پس از تبعید امام‌خمینی به خارج از کشور، دروس خارج فقه و اصول را نزد سیدمحمد محقق داماد ادامه داد.
فعالیت مبارزاتی
فیض گیلانی در کنار تحصیل، به تدریس در حوزه علمیه قم می‌پرداخت و از مدرسان آن حوزه به شمار می‌رفت. او در محله یخچال قاضی قم همسایه امام‌خمینی بود و در سال‌های ۱۳۴۱-۱۳۴۳ش در مراسم و مجالسی که در خانه ایشان برگزار می‌شد، شرکت می‌کرد. وی در سال ۱۳۴۳ش خانه‌ای را که در اجاره امام‌خمینی بود، خریداری کرد [۵] به همین سبب روز ۱۳ آبان ۱۳۴۳ وقتی مأموران حکومت پهلوی برای دستگیری امام‌خمینی وارد کوچه محل اقامت ایشان شدند، با این گمان که امام‌خمینی در همان خانه ساکن است، درب خانه او را شکستند و سپس وی را مورد ضرب و شتم قرار دادند که براثر این حمله، پیشانی او شکست [۶] فیض گیلانی در فروردین ۱۳۴۴ همراه با جمعی از علما و طلاب گیلانی حوزه علمیه قم در نامه‌ای به امیرعباس هویدا نخست‌وزیر وقت، با اشاره به تبعید «پیشوای مذهب، مرجع تقلید شیعه حضرت آیت‌الله العظمی آقای خمینی» به جرم دفاع از قرآن و استقلال مملکت، خواستار بازگرداندن ایشان به کشور شدند. آنان همچنین با اشاره به محوریت قوانین در ایران بر اساس فقه جعفری، بر عدم رسمیت هر لایحه‌ای مغایر با احکام دین تأکید کردند و خواستار الغای قوانین مغایر با شریعت شدند [۷] پس از تبعید امام‌خمینی، همراه با جمعی از طلاب لاهیجانی و لنگرودی حوزه علمیه قم با ارسال نامه‌ای به امام‌خمینی، ورود ایشان را به عتبات عالیات تبریک گفت و آرزو کرد ایشان هرچه زودتر به وطن بازگردد [۸] سپس همراه با جمعی از مدرسان حوزه علمیه قم با صدور اعلامیه‌هایی به حمایت از امام‌خمینی ادامه می‌داد و امضای او زیر اغلب اعلامیه‌های مدرسان حوزه علمیه قم دیده می‌شود [۹] فیض گیلانی در سال ۱۳۴۹ش ازجمله روحانیان و مدرسانی بود که پس از درگذشت سیدمحسن طباطبایی حکیم، تلگراف تسلیتی به امام‌خمینی ارسال کردند. آنان در آن از امام‌خمینی با عنوان مرجع بزرگ شیعه نام بردند [۱۰] وی همچنین به دیدار روحانیان تبعیدی می‌رفت که از آن جمله می‌توان به عزیمت به هشتپر و دیدار با سیدمحمدصادق لواسانی، روحانی تبعیدی در آن شهر اشاره کرد [۱۱] پس از درگذشت مشکوک سیدمصطفی خمینی همراه با جمعی از مدرسان حوزه علمیه قم نامه‌ای به امام‌خمینی ارسال کردند و آن مصیبت را به ایشان تسلیت گفتند [۱۲] پس از آن نیز همراه با جمعی از مدرسان حوزه علمیه قم و در مناسبت‌های مختلف، اعلامیه‌هایی در تقبیح رفتارها و سیاست‌های حکومت پهلوی به‌خصوص سرکوب تظاهرات مردم در شهرهای مختلف چون قم، تبریز، تهران، اصفهان و... صادر می‌کرد [۱۳] به همین علت ساواک در گزارشی درباره روحانیان طرفدار امام‌خمینی در سراسر کشور، از او به‌عنوان یکی از طرفداران امام‌خمینی نام برد [۱۴]
فعالیت‌ها پس از پیروزی انقلاب اسلامی
محمدعلی فیض پس از انقلاب اسلامی به خدمت در قوه قضائیه پرداخت و مدتی قائم‌مقام دیوان عدالت اداری بود و سپس ریاست آن دیوان را بر عهده گرفت و سال‌ها در رأس آن نهاد مهم قضایی بود. علاوه بر آن از اعضای شورای گزینش قضات نیز بود. او سپس به دانشگاه الزهرا (س) در تهران رفت و نمایندگی ولی‌فقیه در آن دانشگاه را بر عهده گرفت و هم‌زمان به تدریس در آنجا پرداخت. پس از دو سال سپس به قم بازگشت و به تدریس در حوزه علمیه قم اشتغال ورزید و به عضویت جامعه مدرسین حوزه علمیه قم درآمد [۱۵] او در نخستین دوره انتخابات مجلس خبرگان رهبری با رأی مردم استان گیلان به نمایندگی برگزیده شد [۱۶] و در دومین دوره مجلس خبرگان رهبری هم بار دیگر با رأی مردم گیلان به آن مجلس راه یافت [۱۷] تاریخ و زندگی عالمان لاهیجان از آثار اوست [۱۸]
درگذشت
محمدعلی فیض گیلانی در ۵ شهریور ۱۴۰۰ در قم درگذشت و پیکرش پس از تشییع و اقامه نماز توسط شیخ محمدحسین احمدی فقیه، در یکی از حجرات حرم حضرت معصومه(س) به خاک سپرده شد [۱۹]
پانویس
- ↑ (انصاری، ص۳۵۷-۳۵۸).
- ↑ (سلسله موی دوست، ص۷۴-۱۷۵).
- ↑ (انصاری، ص۳۵۸).
- ↑ (برداشت‌هایی از سیره امام‌خمینی، ج۵، ص۶۸؛ سلسله موی دوست، ص۱۷۴-۱۷۶).
- ↑ (جامعه مدرسین حوزه...، ص۳۳۰-۳۳۱).
- ↑ (آیت‌الله حاج سید...، ص۷۲-۷۶).
- ↑ (خسروشاهی، ج۳، ص۸۸-۸۹).
- ↑ (روحانی، ج۲، ص۱۳۱).
- ↑ (آیت‌الله‌العظمی حسین نوری همدانی، ص۶۶-۷۰، ۸۴-۸۶، ۱۱۵، اسناد انقلاب اسلامی، ج۳، ص۱۹۵ـ۱۹۸، ۱۹۹).
- ↑ (همان، ص۲۲۲؛ روحانی، ج۲، ص۵۷۶-۵۷۷؛ آیت‌الله‌العظمی حسین...، ص۲۲۱؛ سیر مبارزات یاران...، ج۵، ص۳۶۶).
- ↑ (یاران امام به روایت اسناد ساواک: کتاب ۵۹، ص۴۴۷).
- ↑ (آیت‌الله‌العظمی حسین نوری همدانی، ص۳۳۳؛ اسناد انقلاب اسلامی، ج۳، ص۲۲۹ـ۲۳۰).
- ↑ (همان، ص۲۳۹، ۲۵۱، ۲۶۸، ۵۲۵؛ دوانی، ج۷، ص۳۵-۳۷، ۷۷-۸۱، ۱۷۷-۱۸۱؛ همو، ج۸، ص۳۸۰-۳۸۲).
- ↑ (آیت‌الله‌العظمی حسین نوری همدانی، ص۲۹۹).
- ↑ (جامعه مدرسین حوزه...، ص۳۳۰-۳۳۱).
- ↑ (خبرگان ملت، دفتر اول، ص۵۸۹)
- ↑ (خبرگان ملت، دفتر اول، ص۵۹۴).
- ↑ (جامعه مدرسین حوزه...، ص۳۳۰).
- ↑ (انصاری، ص۳۵۸).
منابع
- آیت‌الله‌العظمی حسین نوری همدانی به روایت اسناد ساواک (۱۳۹۶)، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات
- اسناد انقلاب اسلامی (۱۳۷۴)، ج۳، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
- آیت‌الله حاج سیدمصطفی خمینی به روایت اسناد ساواک: امید اسلام (۱۳۸۸)، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات.
- انصاری، ناصرالدین (۱۴۰۰)، «درگذشتگان: آیت‌الله فیض گیلانی»، دوماهنامه آینه پژوهش، سال سی‌ودوم، شماره ۱۹۱، آذر و دی.
- برداشت‌هایی از سیره امام‌خمینی (۱۳۷۹)، گردآورنده: غلامعلی رجایی، ج ۵، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی و مؤسسه چاپ و نشر عروج.
- جامعه¬ مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تاکنون (۱۳۸۵)، تدوین: سیدمحسن صالح، ج۳، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
- خبرگان ملت، شرح‌حال نمایندگان مجلس خبرگان رهبری (۱۳۸۰)، دفتر اول، قم، دبیرخانه¬ مجلس خبرگان رهبری.
- خسروشاهی، سیدهادی (۱۳۹۰)، اسناد نهضت اسلامی، ج۳، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
- روحانی، سیدحمید (۱۳۶۴)، نهضت امام‌خمینی در ایران، ج۲، تهران، واحد فرهنگی بنیاد شهید با همکاری سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی.
- سلسله موی دوست: خاطرات دوران تدریس امام‌خمینی (س) به نقل از شاگردان، دوستان و منسوبین (۱۳۸۳)، به کوشش مجتبی فراهانی و با مقدمه عباسعلی عمید زنجانی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی.
- سیر مبارزات یاران امام‌خمینی در آینه اسناد به روایت اسناد ساواک (۱۳۹۳)، ۵، تدوین: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی.
- یاران امام به روایت اسناد ساواک (۱۳۹۵)، کتاب ۵۹: آیت‌الله حاج سیدمحمدصادق لواسانی، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات.