سیدمهدی حسینی روحانی، از شاگردان درس سطح امام‌خمینی.
سیدمهدی حسینی روحانی معروف به روحانی قمی در سال ۱۳۰۳ ش در قم و در خانواده‌ای روحانی به دنیا به دنیا آمد. اجداد او از روحانیان شاخص قم به شمار می‌رفتند؛ پدرش سیدابوالحسن روحانی نیز از عالمان برجسته قم و از خواص اصحاب آیت‌الله سیدحسین طباطبایی بروجردی بود. جدش آیت‌الله سیدصادق حسینی روحانی نیز از مراجع تقلید مقیم قم در زمان خود و از مدرسان برجسته دروس حوزوی در آن شهر به شمار می‌رفت. همچنین جد مادری او حاج سیدفخرالدین حسینی سیدی قمی، شیخ‌العلمای قم و از نوادگان میرزای قمی، صاحب قوانین و هم‌بحث و هم‌درس آیت‌الله حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی بود (شریف رازی، ج ۲، ۱۶۲-۱۴۳؛ جامعه مدرسین حوزه...، ۲۲۵؛ «درگذشتگان: آیت‌الله...»، ۱۱۲). سیدمهدی حسینی روحانی خواندن و نوشتن و مقدمات دروس حوزوی را نزد پدرش خواند. حاشیه و شرح شمسیه را هم نزد سیدمرتضی علوی فریدنی فراگرفت و مطول را پیش میرزا محمدعلی ادیب تهرانی آموخت. در درس سیوطی و شرح لمعه هم از شاگردان شیخ جعفر صبوری قمی و شیخ عبدالرزاق قائنی بود (عالم ربانی: یادنامه آیت‌الله حاج سیدمهدی روحانی، ۱۴-۱۵؛ محدثی، ۱۴). او آن درس‌ها را با شیخ محمدحسین قائنی مباحثه می‌کرد (عالم ربانی: یادنامه آیت‌الله حاج سیدمهدی روحانی). آنگاه در سال ۱۳۲۲ ش به عراق رفت و در حوزه علمیه نجف اشرف رسایل را پیش میرزا حسن یزدی، مکاسب را نزد سیدیحیی یزدی و قسمتی از کفایه‌الاصول را نزد میرزا باقر زنجانی خواند (همان، ۱۵). او در سال ۱۳۲۳ ش به قم بازگشت و قسمت دیگری از رسایل (باب برائت و اشتغال) (همان) و همچنین قسمت‌هایی از فرائد و قسمتی از مکاسب را نزد امام‌خمینی فراگرفت («حوزه باید به...» ۳۴؛ «مصاحبه با آیت‌الله...»، ۱۷-۱۸؛ خبرگان ملت، دفتر دوم، ۳۸۶). با استناد به مصاحبه او می‌توان گفت که یک سال (تا ورود آیت‌الله سیدحسین طباطبایی بروجردی به قم) در درس امام‌خمینی شرکت داشته است. او بخش‌های از مکاسب را نزد شیخ عبدالرزاق قائنی و کفایه‌الاصول را پیش شیخ محمدعلی حائری کرمانی خواند و در فلسفه و کلام و تفسیر قرآن از درس علامه سیدمحمدحسین طباطبایی بهره‌مند شد. علاوه بر آن، مدتی هم در درس فقه و اصول ایشان حضور یافت (محدثی، ۱۵). از سال ۱۳۲۴ ش و با آغاز درس خارج فقه و اصول آیت‌الله بروجردی در حوزه علمیه قم، تحصیل دروس خارج فقه و اصول را نزد ایشان آغاز کرد و هم‌زمان از درس خارج فقه و اصول آیات سیدمحمد حجت کوه‌کمری، سیدمحمد محقق داماد و سیداحمد موسوی خوانساری استفاده می‌کرد. آنگاه به تدریس دروس سطح در حوزه علمیه قم پرداخت («حوزه باید به...» ۳۴؛ «مصاحبه با آیت‌الله...»، ۱۸). او ابتدا به تدریس دروس سطح پرداخت و سپس تدریس درس خارج فقه (خمس) و خارج اصول را آغاز کرد. حسینی روحانی هم‌زمان با تحصیل و تدریس، همراه با افرادی چون آیات سیدموسی شبیری زنجانی، میرزا علی احمدی میانجی، احمد آذری قمی و جمعی دیگر، به بحث و بررسی پیرامون مطالعات قرآنی و تفسیر می‌پرداخت که این جلسات سال‌ها استمرار داشت (همان؛ خاطرات حضرت آیت‌الله...، ۸۹-۹۰). او در سال ۱۳۲۵ ش و در دورانی که حزب توده تبلیغات وسیعی درباره مرام و اندیشه خود داشت، همراه با جمعی از روحانیان ازجمله ناصر مکارم شیرازی، مرتضی مطهری، سیدمحمد حسینی بهشتی، محمد مفتح، سیدموسی صدر و... جلساتی را با هدف مقابله فکری و نقد و بررسی اصول مارکسیسم و فلسفه دیالکتیک تشکیل داد که بازده اندیشه‌ها و بحث‌های خود را در اختیار مؤلفان و نویسندگان قرار می‌دادند و کتاب فیلسوف‌نماها اثر ناصر مکارم شیرازی ثمره و نمونه روشنی از آن جلسات بود (عالم ربانی: آیت‌الله حاج سیدمهدی روحانی، ۱۶). یکی دیگر از فعالیت‌های آن کارگروه، تدوین مطالب مطرح‌شده در آن جلسات و ارسال برای انتشار به مجلات و روزنامه‌ها بود. علاوه بر آن، همراه با جمعی دیگر ازجمله شیخ علی احمدی میانجی به بررسی احادیث شیعه و اهل سنت می‌پرداختند و احادیث مربوط به اهل‌بیت را استخراج می‌کردند که نتیجه آن کتاب احادیث اهل‌البیت علیهم‌السلام عن طرق اهل السنه بود («حوزه باید به...» ۳۴؛ «مصاحبه با آیت‌الله...»، ۱۹؛ خبرگان ملت، دفتر دوم، ۳۹۰-۳۹۲). همچنین همراه با جمعی از مدرسان حوزه علمیه قم، طرح‌هایی را برای اصلاح حوزه علمیه قم به آیت‌الله بروجردی ارائه داد که این طرح شالوده بنیاد «جامعه مدرسین حوزه عملیه قم» بود (همان، ۳۹۴-۳۹۵). او از سال ۱۳۴۱ ش همراه با دیگر مدرسان حوزه علمیه قم، به حمایت از امام‌خمینی و مقابله با سیاست‌های حکومت پهلوی پرداخت و در این زمینه اعلامیه‌هایی را تهیه و امضا کرد (اسناد انقلاب اسلامی، ج ۳، ۱۰۶، ۱۱۰، ۱۳۰، ۱۵۰، ۱۶۳، ۱۶۴، ۱۷۴، ۱۸۸، ۱۹۶، ۲۰۴، ۲۵۱، ۲۶۸، ۲۷۲، ۲۹۲، ۲۹۹، ۴۰۵، ۴۲۰، ۴۲۷، ۴۳۴، ۴۳۹، ۴۵۲، ۴۷۶، ۴۷۸، ۴۷۹، ۴۸۲، ۴۹۱، ۵۰۷، ۵۲۱، ۵۲۲، ۵۲۶؛ سیر مبارزات یاران...، ج ۲، ۸۰-۸۳، ۲۱۴-۲۱۵٬۲۳۳-۲۳۶؛ همان، ج ۳، ۱۴۰-۱۴۲، ۴۰۸-۴۱۰). در سال ۱۳۴۳ ش همراه با جمعی از مدرسان حوزه علمیه قم در نامه‌ای به آیت‌الله سیدمحمدهادی حسینی میلانی و آیت‌الله سیدشهاب‌الدین مرعشی نجفی، با اشاره به موسم تبلیغ و سخت‌گیری‌های حکومت پهلوی علیه امام‌خمینی، خواستار اظهارنظر آن مرجع درباره تجلیل از امام‌خمینی علی‌رغم این سخت‌گیری‌ها شدند. آیات مرعشی نجفی و میلانی هم در پاسخ، بر تجلیل از امام‌خمینی و تکرار مطالبه علما درباره بازگشت امام‌خمینی به کشور تأکید کردند (آیت‌الله‌العظمی سید...، ۲۶۵ ـ ۲۶۹؛ روحانی، ج ۲، ۳۵-۳۷؛ دوانی، ج ۵، ۸۲-۸۴). وی از امام‌خمینی اجازه‌ای برای تصدی امور شرعیه دریافت کرد و ایشان ذیل معرف او عبارت «معروف هستند» را قید کرده بودند (صحیفه امام، ج ۱، ۴۷۲). او پس از پیروزی انقلاب اسلامی به تدریس در حوزه علمیه قم ادامه داد. در کنار فعالیت‌های علمی و حوزوی، در نخستین دوره انتخابات مجلس خبرگان رهبری از استان مرکزی به آن مجلس راه یافت (خبرگان ملت، دفتر اول، ۵۹۰)، در دوره دوم آن مجلس نماینده مردم استان مرکزی بود (همان، ۵۹۴) و در سومین دوره مجلس خبرگان رهبری هم نماینده مردم استان قم بود (همان، ۵۹۹). او هم‌زمان با حضور در مجلس خبرگان رهبری، با حکم سیدعلی خامنه‌ای، رهبر انقلاب اسلامی، به عضویت شورای نه نفره‌ای از فقها برای بررسی مسائل جدید جامعه اسلامی منصوب شد. این جلسات هر دو هفته یک بار تشکیل می‌شد و سیدمهدی روحانی از اعضای ثابت آن جلسات بود («شخصیت و آثار...»، ۵). روحانی قمی از مؤسسان «جامعه اسلامی ناصحین قم» بود (جامعه مدرسین حوزه...، ۲۲۷) و در هیئت‌مدیره آن که با هدف امر به معروف و نهی از منکر در قم شکل گرفته بود، عضویت داشت (محدثی، ۲۶). وی عضو هیئت‌علمی مجمع فقه نیز بود (جامعه مدرسین حوزه...، ۲۲۷). او از دهه ۱۳۴۰ ش جلسه تدریس تفسیر قرآن را در روزهای پنج‌شنبه و جمعه هر هفته در قم تشکیل می‌داد که بیش از چهل سال ادامه داشت (خبرگان ملت، دفتر دوم، ۳۹۰). علاوه بر آن در فرق و ملل و نحل مطالعات گسترده‌ای داشت (شبیری زنجانی، ۷۱۷) و مقالاتی در این زمینه در اجلاس‌های علمی ارائه کرده بود که از آن جمله می‌توان به ارائه دو مقاله در کنفرانسی در ترکیه درباره تشیع و به زبان عربی (محدثی، ۲۷) و مقاله «فرقه السلفیه و تطوراتها فی التاریخ« به کنفرانس علوم انسانی در ژاپن اشاره کرد (خبرگان ملت، دفتر دوم، ۳۹۳). تألیفات او عبارت است از: ۱- بحوث مع اهل السنه والسلفیه. ۲- الوتر ثلاث رکعات (که همراه با نظریات سیدموسی شبیری زنجانی). ۳- تحقیق درباره تعیین قبله از راه دور. ۴- احادیث اهل‌البیت علیهم‌السلام عن طرق اهل السنه (با همکاری حاج شیخ علی احمدی میانجی). ۵- حاشیه بر تفسیر جوامع الجامع. ۶- تفسیر سوره حمد. ۷- تفسیر سوره فجر. ۸- تقریرات درس فقه آیت‌الله محقق داماد. ۹- رساله‌ای در تجوید. ۱۰- یادداشت‌های فقهی (جامعه مدرسین حوزه...، ۲۲۷). او گذشته از کتاب‌های فوق، مقالاتی در نشریات مختلف نگاشته است که از آن جمله می‌توان به مقالات «اشاعره» و «فواتح سور» در مکتب اسلام در سال ۱۳۳۸ ش، «پیشنهادی برای تعیین خط دقیق قبله«، در مجله نور علم در سال ۱۳۶۳ ش، «النظرات الفقهیه و الأاصولیه للشیخ البهائی» در مجله الثقافة الاسلامیه، «فرقه السلفیه و تطوراتها فی التاریخ« (در کنفرانس علوم انسانی ژاپن، به عربی و انگلیسی و انتشاریافته در مجله نور علم)، «مبدأ تاریخ؛ هجری یا میلادی؟» در مجموعه سیمای اسلام، مقدمه بر کتاب سر السعادة (نوشتۀ مرحوم حاج‌آقا احمد روحانی) اشاره کرد. از اقدامات اجتماعی او هم می‌توان به عضویت در هیئت‌امنای خیریه الزهرا در قم اشاره کرد که با هدف رسیدگی به افراد بی‌سرپرست و تهیه جهیزیه برای دختران بی‌سرپرست تشکیل شده بود (محدثی، ۲۶). علاوه بر آن، یادداشت‌های فراوانی از او درباره فرق مختلف مذهبی بر جای مانده بود که مبنای سیدحسن خمینی در تألیف کتاب فرهنگ فرق اسلامی گردید. سیدمهدی روحانی در ۳ آذر ۱۳۷۹ درگذشت و پیکرش پس از اقامه نماز توسط محمدتقی بهجت، در مسجد بالاسر حرم مطهر حضرت فاطمه معصومه (س) به خاک سپرده شد (محدثی، ۳۱؛ «درگذشتگان: آیت‌الله روحانی»، ۱۱۳). منابع: اسناد انقلاب اسلامی (۱۳۷۴)، ج ۳، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تاکنون (۱۳۸۵)، ج ۳ (زندگی‌نامه اعضا)، تدوین: سیدمحسن صالح، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ «حوزه باید به تفسیر قرآن اهتمام بورزد» (۱۳۷۹)، ماهنامه گلستان قرآن، شماره ۴۴، آذر؛ خاطرات حضرت آیت‌الله احمدی میانجی (۱۳۸۰)، به کوشش عبدالرحیم اباذری، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ خبرگان ملت: شرح‌حال نمایندگان مجلس خبرگان رهبری (۱۳۷۹)، دفتر اول و دوم، قم، دبیرخانه مجلس خبرگان رهبری؛ «درگذشتگان: آیت‌الله روحانی» (۱۳۷۹)، دوماهنامه آینه پژوهش، شماره ۶۵؛ شبیری زنجانی، سیدموسی (۱۳۹۳)، جرعه‌ای از دریا، ج ۳، قم، مؤسسه کتاب‌شناسی شیعه (مؤسسه تراث الشیعه)؛ سیر مبارزات یاران امام‌خمینی در آینه اسناد به روایت اسناد ساواک (۱۳۹۳)، ج ۲ و ۳، تدوین: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی؛ «شخصیت و آثار آیت‌الله سیدمهدی روحانی در گفتگو با آیت‌الله محمد مؤمن» (۱۳۹۳)، هفته‌نامه حریم امام، شماره ۱۲۳، تیر؛ شریف رازی، محمد (۱۳۵۲)، گنجینه دانشمندان، ج ۲، تهران، اسلامی؛ صحیفه امام (۱۳۷۸)، ج ۱، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی؛ عالم ربانی: یادنامه آیت‌الله حاج سیدمهدی روحانی (۱۳۷۹)، به کوشش کانون نویسندگان فضلای قمی حوزه علمیه قم و انجمن آثار و مفاخر فرهنگی استان قم، قم، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی استان قم؛ محدثی، مهدی (۱۴۳۳ ق)، حیات نیکان (۴): آیت‌الله سیدمهدی روحانی، قم، مرکز پژوهش‌های اسلامی سازمان صداوسیما؛ «مصاحبه با آیت‌الله سیدمهدی روحانی» (۱۳۶۷)، ماهنامه نور علم، شماره ۲۹، دی.