واصف گیلانی، محمد؛ از شاگردان درس خارج فقه و اصول امام خمینی. او در سال ۱۳۰۵ ش در روستای دهکاء شهرستان آستانه اشرفیه زاده شد (ادهم‌نژاد، «دانشور دردآشنا آیت‌الله...»، ۱۱۹؛ «واصف گیلانی، شیخ محمد»، ۱۱-۱۲). واصف گیلانی دوره ابتدایی را در دبستان فلاحت تهران طی کرد. آنگاه در سال ۱۳۱۹ ش با هدف تحصیل دروس حوزوی راهی قم شد و مقدمات را نزد استادان حوزه علمیه قم آموخت. سپس در درس سطح شیخ علیرضا ممجّد لنگرودی و شیخ جعفر سبحانی شرکت کرد. او سپس به تحصیل دروس خارج فقه و اصول پرداخت و از درس امام خمینی بهره‌مند شد. واصف از دوستان سید مصطفی خمینی بود و همراه با او در درس سطح شرکت می‌کرد و پس از اتمام سطح، در درس خارج فقه و اصول امام خمینی حضور می‌یافت و آن درس‌ها را تقریر می‌نمود. علاوه بر آن اشعار زیادی در وصف و تمجید از امام خمینی سروده است (ادهم‌نژاد، «دانشور در آشنا...»، ۱۲۰؛ همو، «حاج شیخ ...»، ۱۴-۱۵). درباره سال‌های حضور او در درس خارج فقه و اصول امام خمینی گزارش دقیقی در دست نیست، ولی به احتمال فراوان در دهه ۱۳۳۰ در آن درس‌ها حضور می‌یافت. از دیگر استادان درس خارج فقه و اصول واصف گیلانی می‌توان به آیات سید حسین طباطبایی بروجردی (مدت هشت سال) (شریف رازی، ج ۲، ۲۹۹-۲۹۸)، سید مرتضی مرتضوی لنگرودی، میرزا هاشم آملی، سید شهاب‌الدین مرعشی نجفی، سید محمد محقق داماد و محمدتقی بهجت اشاره کرد (ادهم‌نژاد، «دانشور در آشنا...»، ۱۲۰؛ همو، «حاج شیخ...»، ۱۷-۱۸). وی دروس عقلی ـ تفسیری را هم نزد علامه سید محمدحسین طباطبایی آموخت و از شاگردان خصوصی علامه طباطبایی بود (ادهم‌نژاد، «واصف گیلانی، شیخ محمد»، ۱۲-۱۳). واصف گیلانی در سال‌های ۱۳۲۸ و ۱۳۲۹ ش که اوج فعالیت‌های حزب توده در ایران به‌ویژه خطه شمال بود، علاوه بر روشنگری در منابر، کتابی با عنوان احراق لانه‌های فساد تألیف کرد و در آن با شواهد و استدلال‌های عقلی و منطقی، اندیشه‌های حزب توده را مورد نقد قرار داد. همچنین مجوز نشریه‌ای به نام راه نجات را اخذ کرد و دو شماره از آن را انتشار داد، ولی مدتی بعد تعطیل شد (ادهم‌نژاد، «دانشور در آشنا...»، ۱۲۵-۱۲۶؛ همو، «حاج شیخ»، ۲۰-۲۱). او در همان زمان با همکاری و همیاری مردم منطقه آستانه اشرفیه، بیمارستان صاحب‌الزمان (علیه‌السلام) را در یکی از روستاهای آنجا احداث کرد. این بیمارستان اندک زمانی بعد توسط حکومت پهلوی تخریب و بیمارستانی به نام «شاه» در همان مکان احداث گردید (همان، ۲۸). واصف گیلانی سپس به تدریس دروس سطح (رسایل، مکاسب و کفایه) در حوزه علمیه قم پرداخت (همان، ۱۹) و از سال ۱۳۳۷ ش چاپخانه نشر اسلامی را در قم بنیان نهاد. او از سال ۱۳۴۱ ش اعلامیه‌های امام خمینی را منتشر می‌کرد و به همین سبب بارها دستگیر و چاپخانه نیز تعطیل شد (همان، ۲۱). در سال ۱۳۴۴ ش پس از عزیمت امام خمینی به عراق و استقرار ایشان در نجف اشرف، همراه با طلاب لاهیجانی و لنگرودی حوزه علمیه‌ی قم با ارسال نامه‌ای به امام خمینی، تبعید ایشان به خارج از کشور را محکوم کردند و خرسندی خود را از حضور آن مرجع مبارز در نجف اشرف اعلام نمودند (روحانی، ج ۲، ۱۳۱). در ۱۳۴۹ ش نیز پس از رحلت آیت‌الله سید محسن طباطبایی حکیم، همراه با جمعی از مدرسان حوزه علمیه قم در نامه‌ای به «مرجع بزرگ شیعه آقای خمینی متع الله المسلمین بطول بقائه»، رحلت آن مرجع را تسلیت گفتند (همان، ۵۷۶-۵۷۷؛ خسروشاهی، ج ۳، ۱۴۵؛ یاران امام به روایت اسناد ساواک، کتاب ۴۰، ۱۶۲-۱۶۳؛ سیر مبارزات یاران امام خمینی در آینه اسناد، ج ۵، ۳۶۶). او در ۱۳۵۰ ش از سوی آیت‌الله سید محمدرضا موسوی گلپایگانی به آلمان اعزام شد و مدت دو سال به فعالیت‌های تبلیغی در شهرهای فرانکفورت و اشتوتگارت پرداخت. هم‌زمان با تبلیغ در آلمان، وی جزوه‌هایی را در حوزه اعتقادات انتشار می‌داد (ادهم‌نژاد، «دانشور در آشنا...»، ۱۲۳). واصف گیلانی در جریان انتشار کتاب شهید جاوید، اثری سه‌جلدی درباره امام حسین (ع) نگاشت و جلد سوم آن را با عنوان فی هامش علم الامام، به علم امام اختصاص داد. دیگر تألیفات او عبارت است از: ۱- دیوان اشعار. ۲- شواهد الاسلام، یک هزار بیت عربی. ۳- شواهد الولایه، یک هزار بیت عربی. ۴- ارجوزه ظلم. ۵- ارجوزه فقه. ۶ ـ رقیه خاتون علیهاالسلام، در ۵ گویش. ۷ـ بیت الاحزان عاشقان. ۸ـ راهنمای میراث، ترجمه و شرح ارث لمعه. ۹ ـ رساله الانسان و اللحیه، در حرمت ریش‌تراشی. ترجمه آن تحت عنوان بهداشت صورت به‌وسیله آقای علی صحّت به چاپ رسیده است. ۱۰ـ ارجوزه القیامه، در اثبات معاد جسمانی و براهین آن (شعر عربی). ۱۱ـ رساله برنامه دعا ۱۲ـ چهل حدیث. ۱۳ـ البُوّه الصغیره فی الشیمی (منظوم عربی). ۱۴ـ ارجوزه الخیارات، هزار بیت عربی اقتباس از درس خارج اصول آیت‌الله میرزا هاشم آملی. ۱۵ـ دروس العقائد اسلامی و شیعی، به نثر عربی. همین کتاب به‌وسیله آقای یعقوب علی داداشی به زبان ترکی و به‌وسیله دکتر مجید صالحی، اهل کویت، به فرانسوی و به‌وسیله آقای اسماعیل نوری زنجانی به فارسی ترجمه و چاپ شده است. ۱۶ـ دلیل البکاء، به نظم عربی، در آثار روحی و جسمانی گریستن، به‌وسیله آقای محمد اسلامی تحت عنوان چرا می‌گرییم؟ ترجمه شده است و هر دو به چاپ رسیده‌اند ۱۷ـ ارجوزه فی درایه الحدیث. ۱۸ـ زبده الاصول. ۱۹ـ علم و عالم از نظر اسلام. ۲۰ـ اسرار دخترکشی عرب در جاهلیت. ۲۱ـ رساله‌ای در توضیح معنای جعل. ۲۲ـ طبّ النبی علیه‌السلام. ۲۳ـ فاطمه زهراعلیهاالسلام از نظر روایات اهل سنّت. ۲۴ـ عدالت و گناه. ۲۵ـ رساله‌ای در قرائت قرآن. ۲۶ـ اسرارالشهاده، پیرامون امام حسین علیه‌السلام. ۲۷ـ منظومه فی تحقیق الاراده. ۲۸ـ رساله الحبّ و ما ادراک ما الحّب. ۲۹ـ الصنیع فی فنّ البدیع. ۳۰ـ رساله باب الولایه. ۳۱ـ المناجات و الموعظه. ۳۲ـ ارجوزه فی توصیف العلم الحضوری. ۳۳ـ ارجوزه فی تحقیق الفرق بین السیاسه و النبوّه. ۳۴ـ منظومه‌ای در عشق و محبت. ۳۵ـ ترس و احکام تقیه. ۳۶ـ چهارده معصوم، در تاریخ ولادت و وفات معصومین علیهم السلام. ۳۷ـ تاریخ الائمه علیهم السلام. ۳۸ـ سیمای اخلاق اسلامی. ۳۹ـ احکام حقوق و اراضی. ۴۰ـ کفایه المیزان فی المنطق الصناعی. ۴۱ـ طناب الغیبه، در حرمت غیبت. ۴۲ـ ضامن آهو و صیاد (منظوم). ۴۳ـ شراب ننگین (منظوم). ۴۴ـ عدالت‌گستر معجزه می‌کند. ۴۵ـ یادی از گذشته (منظوم). ۴۶ـ زکات در اسلام، ترجمه زکات شرح لمعه. ۴۷ـ حدیقه‌الرّموز. ۴۸ـ هنر و مذهب در استخدام فنون. ۴۹ـ شواهد العقاید (منظوم). ۵۰ـ مدح القرآن الکریم (منظوم). ۵۱ـ فی نعت القرآن (منظوم). ۵۲ـ مأئه و عشره اصول و قواعد (منظوم). ۵۳ـ تنبیه الغافلین (منظوم عربی). ۵۴ـ اشباح الاشباه، در سی مسئله از مسائل فقهی. ۵۵ـ رساله الاستحقاق و الفضل. ۵۶ـ الظلم و ما ادراک ما الظلم، هزار بیت عربی. ۵۷ـ ارجوزه الفقه (منظوم). ۵۸ـ هماهنگی هیئت علمی. ۵۹ـ در راه حق چکار کردیم؟ ۶۰ـ فایده سفر انسان از مرز برون به اندرون، در فایده روزه. ۶۱ـ رساله قرائت قرآن. ۶۲ـ انواع عبادت. ۶۳ـ جواب المعترض، در ردّ اشکالات به روحانیت. ۶۴ـ حرمت زنا و حُسن نکاح از نظر ادیان آسمانی. ۶۵ـ عقاید اسلامی (به‌صورت سؤال و جواب). ۶۶ـ نماز مستحبّی (شامل ۷۰ نماز مستحبّی). ۶۷ـ راهنمای تصریف. ۶۸ـ سخنانی از خورشید ولایت (ترجمه چند خطبه نهج‌البلاغه). ۶۹ـ چهارده بند در نعت چهارده معصوم علیهم السلام (منظوم عربی). ۷۰ـ شبه الاشباه الفقهیه. ۷۱ـ اعتقاد به خداوند کافی است یانه؟ ۷۲ـ ظلم نکنید. ۷۳ـ مختصری از تاریخ زندگانی حضرت محمد صلی‌الله و علیه و آله و سلم. ۷۴ـ چهره‌ای از زندگانی آیت‌الله لنگرودی. ۷۵ـ الفلتات. ۷۶ـ ارجوزه فی حول الانسان. ۷۷ـ از چه شخصی باید تقلید کنیم؟ (پیرامون اجتهاد و تقلید). ۷۸ـ طریق نجات. ۷۹ـ الخمسون برهانا علی عدم الحُجیه الذاتیه للیقین. ۸۰ـ وافوریه (فکاهی در مذمّت تریاک). ۸۱ـ علل حُرمت گوشت خوک و شراب. ۸۲ـ نجاست منی و دستور ختنه در اسلام. ۸۳ـ شیعه در انتظار عدالت جهانی. ۸۴ـ اثبات معاد. ۸۵ـ ارجوزه القیاس (منظوم عربی). ۸۶ـ کاپیتولاسیون (منظوم). ۸۷ـ شکّیات (منظوم). ۸۸ـ بشر و آزادی. ۸۹ـ العوائد علی الفرائد. ۹۰ـ ازدواج مشروع. ۹۱ـ احراق لانه‌های فساد، در ردّ ماتریالیست دیالکتیک. ۹۲ـ چرخ‌های اقتصاد (رساله پول حلال). ۹۳ـ عفّت در خانواده. ۹۴ـ موثّق‌الرجال (که به‌صورت شجری برای تسهیل در باب رجال موثّق است). ۹۵ـ پیشگویی بعضی از اولیای خدا درباره تاریخ اسلام. ۹۶ـ لماذا وضع له الکل (رساله تحقیقی). ۹۷ـ پیرامون زندگانی امیرالمؤمنین علیه‌السلام. ۹۸ـ حسن و حسین علیهماالسلام (ترجمه کتاب دانشمند عرب از محمدرضا مصری). ۹۹ـ انقلاب مقدّس حسین علیه‌السلام. ۱۰۰ـ تأثیر دعا و زیارت از نظر ابن‌سینا. ۱۰۱ـ علی علیه‌السلام در میدان جنگ. ۱۰۲ـ ارجوزه فی اثبات وجود العنقا (منظوم). ۱۰۳ـ رضاع در مسائل حقوقی. ۱۰۴ـ ترجمه لمعه شهید اوّل (فقه جامع). ۱۰۵ـ رساله اعتقاد، در عقاید مذهبی. ۱۰۶ـ الاربعون برهانا علی ابطال التسلسل. ۱۰۷ـ نصیحت به فرزند. ۱۰۸ـ سرمنزل عشق (منظوم). ۱۰۹ـ بیان الحقیقه (منظوم عربی). ۱۱۰ـ زمین‌خواری (غصب زمین). ۱۱۱ـ رساله عید نوروز. ۱۱۲ـ الفرق بین الملک و الحکم و الحق (در ۳۰ فصل). ۱۱۳ـ مکتوبات اربعه، در ولایت‌فقیه. ۱۱۴ـ توضیح المراح (شرح کتاب مراح الارواح). ۱۱۵ـ اعلان جنگ تریاکی‌ها با دولت (اشعار فکاهی فارسی). ۱۱۶ـ رساله صیغه النکاح. ۱۱۷ـ رساله در نعت اهل البیت علیهم السلام. ۱۱۸ـ بضعه النبی؛ در حالات دختران پیامبر (در ۳ جلد). ۱۱۹ـ راهنمای شرح نظّام. ۱۲۰ـ راهنمای علم اعلال. ۱۲۱ـ دُرّ الاعلال (بی‌نقطه). ۱۲۲ـ راهنمای صرف میر. ۱۲۳ـ رساله فی علم الاجتماع. ۱۲۴ـ زخم دل (اشعار). ۱۲۵ـ مرحم دل (اشعار). ۱۲۶ـ توجه امام زمان به مسجد جمکران (درباره وجود امام زمان علیه‌السلام از کتب عامه و ظهور آن حضرت). ۱۲۷ـ توجه به نماز مسجد جمکران. ۱۲۸ـ اصول الاشتباه لمتفکری العالم. ۱۲۹ـ اربعون برهانا علی تجرّد النفس. ۱۳۰ـ زخم مغلطه. ۱۳۱ـ اشکال القرئه. ۱۳۲ـ رساله پیرامون زندگانی امامزاده ابراهیم گیلان. ۱۳۳ـ امامزاده ابراهیم از حجاز تا گیلان. ۱۳۴ـ از دل تا کربلا و از کربلا تا دل. ۱۳۵ـ فلسفه شهادت امام حسین علیه‌السلام. ۱۳۶ـ شیربچه کربلا. ۱۳۷ـ اشعار اصولیه گیلکی (به مناسبت یادبود آیت‌الله میرزای رشتی). ۱۳۸ـ صرف و نحو (منظوم). ۱۳۹ـ هزار و یک منزل در راه محبوب (منازل سلوک الی الله). ۱۴۰ـ الفیه منازل سلوک الی الله. ۱۴۱ـ شجره طوبی، صفحات مشجّر در خواص زیارت و تربت حسین علیه‌السلام. ۱۴۲ـ مقدمه‌ای بر جمال الصالحین، حکیم متألّه ملا حسن لاهیجی. ۱۴۳ـ مقدمه‌ای بر ترجمه تسهیل المسالک، ملافتح‌الله کاشانی. ۱۴۴ـ دیوان هنری واصف (در ۵ جلد). ۱۴۵ـ هنر در خدمت خلق. ۱۴۶ـ منافق مطلق. ۱۴۷ـ پرتوی از حقیقت. ۱۴۸ـ شیرزنان کربلا. ۱۴۹ـ اراجیز الفلک المتفال. ۱۵۰ـ یادی از گذشته. ۱۵۱ـ منظومه فی الکلام. ۱۵۲ـ محرّمات النکاح. ۱۵۳ـ تاریخ کشفیات و اختراعات. ۱۵۴ـ تجدّد و عوام‌فریبی. ۱۵۵ـ شرح مبحث البرائت. ۱۵۶ـ شرح مبحث استصحاب. ۱۵۷ـ ترجمه علل الشرایع و شرح آن (در ۲ جلد). ۱۵۸ـ اندیشه‌های نوابغ. ۱۵۹ـ پیام قرآن. ۱۶۰ـ حاشیه بر رسایل، مبحث قطع و ظن. ۱۶۱ـ راهنمای علم الکتابه. ۱۶۲ـ تعبیر الرؤیا منسوب به امام الصادق علیه‌السلام. ۱۶۳ـ چگونه به جهان دیگر راه توان یافت؟ ۱۶۴ـ شمع الجمع فی نعت الائمه الاطهار علیهم السلام. ۱۶۵ـ فی حوله الدم المتوسط. ۱۶۶ـ حقایق گفتنی. ۱۶۷ـ فاطمه زهرا علیهاالسلام، از نظر آیات قرآن. ۱۶۸ـ رساله‌ای در لبس خز. ۱۶۹ـ ارث شجری (شامل ۶۰۰ مسئله). ۱۷۰ـ ارث جدولی (شامل ۵۰۰ مسئله) ۱۷۱ـ رضاع شجری. ۱۷۲ـ موثقات الرجال جری. ۱۷۳ـ نحو شجری. ۱۷۴ـ صرف شجری. ۱۷۵ـ حجّ شجری و ده‌ها شجریات دیگر. ۱۷۶ـ الفیه در اصول الفقه. ۱۷۷ـ دروس الاعتقاد. ۱۷۸ـ الفلک المستبدع. ۱۷۹ـ تقریرات فقهی و اصولی حضرت آیت‌الله بروجردی. ۱۸۲ـ تقریرات فقهی و اصولی حضرت آیت‌الله مرتضوی لنگرودی. ۱۸۳ـ تقریرات فقهی و اصولی امام خمینی. ۱۸۴ـ تقریرات فقهی و اصولی حضرت آیت‌الله محقق داماد. ۱۸۵ـ تقریرات فقهی و اصولی حضرت آیت‌الله میرزا هاشم آملی. ۱۸۶ـ تقریرات تفسیری علامه طباطبایی. ۱۸۷ـ تقریرات فلسفی علامه طباطبایی. ۱۸۸ـ تقریرات فقهی و اصولی آیت‌الله بهجت (جواهرکلام، ۱۸۸۱ ـ ۱۸۸۴؛ ادهم‌نژاد، «حاج شیخ...»، ۳۴-۴۳). واصف گیلانی در ۲ آبان ۱۳۷۵ در قم از دنیا رفت و پیکرش پس از اقامه نماز آیت‌الله محمدتقی بهجت، در مقبره العلمای قبرستان ابوحسین به خاک سپرده شد (همان، ۴۴). منابع: ادهم‌نژاد، محمد (۱۳۸۲) دانشور دردآشنا؛ آیت‌الله حاج محمد واصف گیلان، مبلغان، شماره ۴۳، تیر؛ ادهم‌نژاد، «حاج شیخ محمد واصف گیلانی، آیت هنر» (۱۳۸۲)، ستارگان حرم، ج ۱۴، قم، انتشارات زائر ـ آستانه مقدسه قم؛ اسناد انقلاب اسلامی (۱۳۷۴)، ج ۳، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ جواهرکلام، سید عبدالحسین (۱۳۸۲)، تربت پاکان قم، ج ۳، قم، انصاریان؛ خسروشاهی، سید هادی (۱۳۹۰)، اسناد نهضت اسلامی، ج ۳، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ روحانی (زیارتی)، سید حمید (۱۳۶۴)، نهضت امام خمینی، ج ۲، تهران، واحد فرهنگی بنیاد شهید با همکاری سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی؛ سیر مبارزات یاران امام خمینی در آینه اسناد به روایت اسناد ساواک (۱۳۹۳)، ج ۵، تدوین: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی؛ شریف رازی، محمد (۱۳۵۲)، گنجینه دانشمندان، ج ۲، تهران، اسلامیه؛ یاران امام به روایت اسناد ساواک: کتاب ۴۰: معلم اخلاق آیت‌الله حاج میرزا علی فیض مشکینی اردبیلی (۱۳۸۸)، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات.