رفق و مدارا به معنای نرمی و لطافت و از امور مهمی است که سالک باید رعایت کرده و زاید بر طاقت نفس تحمیل نکند.
اهمیت و جایگاه رفق و مدارا
رفق در اصطلاح دینی و اخلاقی به معنای نرمی و لطافت در برابر خشونت و سختی می‌باشد.[۱] قرآن کریم عامل موفقیت پیامبر اسلام(ص) و رمز نفود ایشان در مردم را رفق و مدارا می‌داند.[۲] در روایات نیز مدارا و رفق مورد توجه بود و هم‌ردیف ورع و تقوا شمرده شده است.[۳] علمای اخلاق نیز در آثار خویش به بحث رفق و مدارا توجه داشته و آثار و فوائد فراوانی بر آن مترتب ساخته‌اند.[۴] امام‌خمینی نیز در آثار خویش با رویکرد اخلاقی و عرفانی به رفق و مدارا توجه داشته است و با توجه به متون دینی به تفسیر و تحلیل آن پرداخته است.[۵]
فطری بودن رفق و مدارا
در حوزه اخلاق و عرفان مدارا امری فطری است و از صفات عالی اخلاقی است که از پیشتوانه عقلی برخوردار است.[۶] امام‌خمینی نیز با فطری شمردن رفق و مدارا، معتقد است، رفق و مدارا و همراهی، از جَلَوات رحمت رحمانی حق است، قلبی که در آن جلوه رحمت افتاده باشد، به بندگان خدا با نظر رحمت و عطوفت می‌نگردد؛ زیرا رفق و مدارا از لوازم فطرت الهی و فطریات مخموره در وجود آدمی است و تمام قلوب انسان‌ها مخمور به رَحم و مدارا هستند و عالم هستی نقشه رحمت رحمانی حق است؛ البته آن قلبی که آلوده به بغض و عداوت با بندگان خدا باشد و با عنف و خشونت وارد با آنها رفتار می‌کند، از فطرت الهی خارج و به واسطه آلودگی به دنیا از اصل فطرت محتجب شده است و به حب نفس و خودخواگی و خودپسندی مشغول است. سالک باید به محبت الهی برسد؛ زیرا لازمه محبت رفق و مدارا است.[۷]
رفق و مدارا لازمه سلوک
از اهم اموری که سالک باید در سیر و سلوک رعایت کند، رفق و مدارا با نفس خویش است. امام‌خمینی در باب سیر و سلوک با اشاره به نکته‌ای در مورد رعایت احوال دل، در تمامی سیر و سلوک و عبادات و تسرّی به جمیع حالات سلوکی، و به عنوان قاعده‌ای عرفانی از آن مدد جسته و آن را مراعات نامیده است، همان مدارا و رفق است که رمز موفقیت در مسیر سیر و سلوک است تا سالک از سلوک منزجر نگردد و از راه باز نماند و معتقد است سالک در هر مرتبه که باشد چه در ریاضت و مجاهدات علمی و چه ریاضیت عملی، باید مراعات حال خود بکند و با رفق و مدارا، با نفس رفتار نماید و زاید بر طاقت و حالت خود تحمیل آن نکند، خصوصاً برای سالک مبتدی، که اگر با رفق و مدارا با نفس رفتار نکند و از حفوظ طبیعت به مقدار لازم استفاده نکند، گرفتار خطر بزرگی خواهد شد که جبران غیرممکن است و آن خطر آن است که گاهی نفس به واسطه سختگیری فوق‌العاده و عنان‌گیری بی‌اندازه، عنان گسیخته شود و زمام اختیار را از دست بدهد و اقتضائات طبیعت که متراکم شده و آتش شهوت نیز که در تحت فشار بی‌اندازه ریاضت واقع شده بود، به ناچار محترق شود و سالک سقوط کند. از این جهت است که سالک باید استاد داشته باشد و خود نیز طبیب حاذقی باشد که هر روز نبض خود را در ایام سلوک بگیرد و از روی اقتضائات احوال و ایّام سلوک، با نفس رفتار کند.[۸]
آثار و فوائد رفق و مدارا
علمای اخلاق برای رفق و مدارا آثار و فوائد متعددی بر شمرده‌اند؛ نظیر اینکه رفق و مدارا کلید بعضی از گرفتاری‌ها است، مدارا سختی را آسان می‌کند، موجب فلاح و رستگاری شخص می‌شود و موجب زیادی برکت و سلامت می‌شود.[۹] همچنین رفق و مدارا یکی از مهم‌ترین اصول اخلاقی در راستای رشد و بهبود روابط انسانی با همنوعان خود می‌باشد که تأثیر ویژه‌ای بر آداب معاشرات اجتماعی دارد.[۱۰]
امام‌خمینی نیز برای رفق و مدارا آثار و ثمرات فراوانی برشمرده است از جمله:
- رفق و مدارا سبب اُنس و محبت با حق و فتح باب معارف الهی شده و کسی که نصیب او رفق و مدارا باشد، ایمان نصیب او خواهد شد.
- رفق و مدارا در پیشرفت مقاصد، مؤثر است به ویژه مقاصد دینی از قبیل ارشاد و هدایت مردم؛ زیرا بدون آن این مقصد شریف عملی نخواهد شد، بگونه‌ای خداوند متعال پس از آن که حضرت موسی و هارون را مأمور فرمود که پیش فرعون بروند و او را دعوت به توحید کنند از آنها خواست با رفق و مدارا با او برخورد کنند و با نرمی و رفق سخن بگویند.
- مهم‌ترین وسیله هادیان راه حق در معاشرت با جاهلان و بی‌خردان رفق و مدار است.
- در باب امر به معروف و نهی از منکر، یکی از مهم‌ترین امر، همین رفق و مدارا کردن است. آمر به معروف و ناهی از منکر باید مطالب را با رفق و مدارا و حسن خُلق بگوید تا کلامش اثر و دل سخت معصیت‌کار را نرم کند.[۱۱]
پانویس
- ↑ کلینی، الکافی، ج۳، ص۱۷۹؛ مجلسی، بحار الانوار، ج۷۵، ص۴۰۱؛ مرآة العقول، ج۸، ص۲۳۳.
- ↑ آل عمران: ۱۵۹.
- ↑ کلینی، ج۲، ص۱۱۶؛ ری‌شهری، میزان الحکمه، ص۷۳۹۶.
- ↑ سبحانی، فروغ ابدیت، ج۱، ص۲۶۷؛ حجتی، تعلیم و تربیت در اسلام، ص۳۴-۳۸؛ حیدری نراقی، رساله حقوق امام سجاد، ص۳۱۱؛ فیض کاشانی؛ الوافی، ج۲۶ و ۲۳۶.
- ↑ امام‌خمینی، شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص۳۱۳-۳۲۴؛ آداب الصلاة ص۲۵.
- ↑ مبشری، تحلیلی بر مؤلفه رفق و مدارا از منظر صحیفه سجادیه، ص۷۷.
- ↑ امام‌خمینی، شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص۳۱۸-۳۲۰.
- ↑ امام‌خمینی، آداب الصلاة، ص۲۵؛ شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص۳۲۱؛ صاحبی، اوج معرفت، ص۴۵۳-۴۵۴.
- ↑ سبحانی، فروغ ابدیت، ج۱، ص۲۶۷؛ ری‌شهری، میزان الحکمه، ص۷۳۹۲؛ حجتی، تعلیم و تربیت در اسلام، ص۳۴-۳۵.
- ↑ فیض کاشانی، الوافی، ج۲۶، ص۲۳۶؛ حیدری، رساله حقوق امام سجاد، ص۳۱۱.
- ↑ امام‌خمینی، شرح چهل حدیث، ص۳۱۶-۳۲۲.
منابع
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، آداب الصلاة، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۸۴ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، شرح حدیث جنود عقل و جهل، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۸۷ش.
- حجتی، محمدباقر، تعلیم و تربیت در اسلام، قم، فرهنگ اسلامی، ۱۳۹۸ش.
- حیدری نراقی، علی‌محمد، رساله حقوق امام سجاد(ع)، قم، دار العرفان، ۱۳۹۳ش.
- ری‌شهری، محمد، میزان الحکمه، قم، نشر اعلام الاسلامی، ۱۳۶۷ش.
- سبحانی، جعفر، فروغ ابدیت، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۵ش.
- صاحبی، باقر، اوج معرفت، تهران، نشر عروج، ۱۳۹۸ش.
- فیض کاشانی، محسن، الوافی، اصفهان، نشر امام امیرالمؤمنین، ۱۴۰۶ش.
- کلینی، محمدبن‌یعقوب، اصول کافی، تصحیح علی‌اکبر غفاری، تهران، دار الکتب الإسلامیه، ۱۴۰۷ق.
- مبشری، تحلیلی بر مؤلفه رفق و مدارا از منظر صحیفه سجادیه، قم، نشر آموزش علوم انسانی، ۱۳۹۹ش.
- مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت موسسة الوفاء، ۱۴۰۴ق.
- مجلسی، محمدباقر، مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول، تهران، دارالکتب الإسلامیه، ۱۴۰۴ق.
نویسنده: باقر صاحبی