تسلسل شناسه: تسلسل اجتماع و ترتب امور غیرمتناهی از سلسله‌های علّی و معلولی در خارج که وجود بالفعل و اجتماع در اجزاء دارند.
اهمیت و جایگاه تسلسل تسلسل در اصطلاح فلسفه به معنای اجتماع و ترتب امور غیرمتناهی از سلسله علت‌ها و معلول‌ها می‌باشد (حلی، کشف المراد، ص۱۷۷-۱۷۸؛ طباطبائی، نهایة الحکمه، ج۱، ص۲۱۷؛ مصباح یزدی، آموزش فلسفه، ج۲، ص۷۹). فلسفه در آثار خویش بحث‌های فراوانی درباره تسلسل، شروط و ابطال آن دارند و نتایج فراوانی بر آن مترتب ساخته‌اند (ابن‌سینا، الطبیعات شفا، ج۲، ص۲۱۲؛ فخر رازی، مباحث المشرقیه، ج۱، ص۴۷۷ و ۵۹۶؛ تفتازانی، شرح المقاصد، ج۲ ص۱۱۴-۱۱۵؛ میرداماد، القبسات، ص۲۲۸-۲۳۱؛ ملاصدرا، الحکمة المتعالیه، ج۲، ص۱۴۴-۱۴۵). امام‌خمینی نیز در آثار فلسفی خویش به بحث تسلسل و دور پرداخته و نتایج و ثمراتی بر آن مترتب ساخته است (امام‌خمینی، جواهر الاصول، ج۳، ص۲۰۷؛ مناهج الوصول، ج۳، ص۳۹۵؛ تقریرات فلسفه، ج۱، ص۳۴۲-۳۵۴).
اقسام و شرایط تسلسل فلاسفه اسلامی برای تسلسل اقسام و شرایطی قائل هستند؛ از جمله اینکه تسلسل به معنای ترتیبی را محال دانسته و سه شرط برای آن قائل‌اند؛ ۱- فعلیت اجزای سلسله ۲- اجتماع اجزای سلسله در وجود ۳- ترتب حقیقی میان اجزای سلسله (ابن‌سینا، طبیعیات شفاء، ج۲، ص۲۱۲؛ سبزواری، شرح منظومه، ج۲، ص۴۵۰-۴۵۲). تسلسل لایقفی تسلسلی است که اجزاء آن بالفعل موجود نباشند؛ اما تسلسل وضعی آن است که اجزای نامتناهی آن بالفعل موجود باشند (بخاری، شرح حکمت العین، ج۱، ص۱۹۲؛ زنوزی، لمعات الهبه، ص۳۱-۳۴). همچنین امام‌خمینی نیز با اشاره به اقسام تسلسل، معتقد است تسلسلی باطل است که ترتب در سلسله وجود داشته باشد و همه اجزا بالفعل موجود باشند؛ امّا تسلسل تعاقبی باطل نیست (امام‌خمینی، تقریرات فلسفه، ج۱، ص۳۴۲).
رابطه دور و تسلسل امام‌خمینی معتقد است دور نیز مستلزم تسلسل است به این بیان که اگر فرض شود که «الف» علت «ب» است، رتبه «الف» عقلاً بر رتبه «ب» مقدم خواهد بود و اگر فرض شود که «ب» هم علت «الف» است، رتبه «ب» نیز بر «الف» مقدم خواهد بود؛ بنابراین چون «ب» علت است، رتبه‌اش عقلاً مقدم بوده و چون فرضاً معلول «الف» است، رتبه «الف» نیز عقلاً مقدم خواهد بود و همچنین به مناط مقدم بودن «الف»، «ب» نیز مقدم خواهد بود و هکذا الی غیر نهایه در قوه عاقله انسان این سلسله مراتب لازم می‌آید، پس دلیل ابطال تسلسل، دور را هم باطل می‌کند (امام‌خمینی، تقریرات فلسفه، ج۱، ص۳۴۲).
ادله بر ابطال تسلسل فلاسفه اسلامی ادله‌های فراوانی بر ابطال تسلسل ارائه نموده‌اند (حلّی، کشف المراد، ص۱۷۷-۱۷۸). امام‌خمینی نیز چند دلیل بر ابطال تسلسل اقامه نموده است از جمله: دلیل تطبیق، دلیل حیثیات، دلیل وسط، دلیل ترتب، دلیل تضایف و دلیل أسد و أخضر (امام‌خمینی، تقریرات فلسفه، ج۱، ص۳۴۵-۳۵۴). ایشان در بیان دلیل تطبیق معتقد است؛ این دلیل به چند صورت تقریر شده است؛ از جمله اینکه یک سلسله علل فرض کرده که از یک طرف مقطوع بوده و یک طرف دیگر سلسله بی‌نهایت می‌باشد؛ بنابراین دو سلسله وجود دارد یکی کامل و دیگری ناقص، وقتی این دو سلسله رو هم تطبیق داده شود، اگر دو سلسله تا بی‌نهایت برود، لازم می‌آید دو سلسله مساوی باشند؛ درحالی‌که یکی کامل و یکی ناقص است و اگر دو سلسله تا بی‌نهایت نرود، پس یک سلسله در یک جایی متناهی می‌شود، سلسله کامل نیز متتاهی می‌شود؛ زیرا مقدار متناهی از سلسله ناقص فقط به مقداری از سلسله کامل متناهی است پس طبق قاعده «الزائد علی المتناهی بمقدار متناهٍ فهو متناهٍ»؛ لذا از فرض دو متناهی وجود تناهی لازم می‌آید و هر چیزی که از فرض عدمش وجود لازم می‌آید محال است، پس فرض تحقق سلسله غیرمتناهی از علل و معلول محال است (امام‌خمینی، تقریرات فلسفه، ج۱، ص۳۴۵-۳۴۶).
منابع: • ابن‌سینا، حسین‌بن‌عبدالله، طبیعیات شفا، قم، کتابخانه مرعشی، ۱۴۰۴ق. • امام‌خمینی، سیدروحالله، تقریرات فلسفه امام‌خمینی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۸۵ش. • امام‌خمینی، سیدروحالله، جواهر الأصول، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۸۶ش. • امام‌خمینی، سیدروحالله، مناهج الوصول الی علم الاصول، تقریر محمد فاضل لنکرانی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۸۷ش. • بخاری میرک، محمدبن‌مبارکشاه، شرح حکمت العین، مشهد، نشر زاهدی، ۱۳۵۳ش. • تفتازانی، سعیدالدین، شرح المقاصد، تصحیح عبدالرحمان عمیره، قم، شریف رضی، ۱۴۰۹ق. • زنوزی، عبدالله، المعات الهیه، تهران، مطالعات و تحقیقات فرهنگی، ۱۳۶۱ش. • سبزواری، ملاهادی، شرح منظومه، تصحیح طالبی، نشر ناب، ۱۴۲۲ق. • طباطبائی، محمدحسین، نهایة الحکمه، قم، انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین، ۱۴۲۷ق. • علامه حلّی، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۹ق. • فخر رازی، محمدبن‌عمر المباحث المشرقیه، انشارات بیدار، قم، ۱۴۱۱ق. • مصباح یزدی، محمدتقی، آموزش فلسفه، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام‌خمینی، ۱۳۷۴ش. • ملاصدرا، محمدبن‌ابراهیم، الحکمة المتعالیه فی الاسفار العقلیة الاربعه، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۱م. • میرداماد، محمدباقر، القبسات، به اهتمام مهدی محقق، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۶۷ش.
نویسنده: باقر صاحبی