مدرسه فیضیه از مهم‌ترین مدارس علوم دینی و نماد حوزه علمیه قم.
معرفی
مدرسه فیضیه قم از مدارس دینی قدیمی و مهم ایران محسوب می‌شود و از پرآوازه‌ترین حوزه‌های علوم دینی تشیع در جهان اسلام است.[۱] نخستین بار عبدالجلیل قزوینی مؤلف کتاب نقض (۵۵۹–۵۶۶ق) از مدرسه‌ای با عنوان مدرسه ستّی (مخفف سیّدتی به معنای بانوی من) فاطمه معصومه دختر موسی‌بن‌جعفر (ع) در کنار آستانه مقدسه نام‌برده که در قسمت شمالی بارگاه و در کنار قبرستان بابلان قرار داشته[۲] و در آغاز قرن دهم این مرکز علمی به نام مدرسه آستانه شناخته می‌شده‌است.[۳] در دوره شاه‌طهماسب صفوی (۹۳۰–۹۸۴ق) این مدرسه بازسازی شد. بر اساس تاریخی که در کتیبه سر در مدرسه فیضیه از طرف صحن عتیق آمده‌است (۹۳۴ق) بازسازی مدرسه فیضیه در همان آغاز حکومت صفویه و تنها چهار سال پس از آغاز سلطنت دومین پادشاه صفوی، شاه‌طهماسب بوده‌است.[۴] امام‌خمینی نیز در سخنرانی ۱۱ آبان و ۲۱ آذر ۱۳۵۸ در فیضیه، به کتیبه یادشده از نظر اوج هنری آن اشاره کرده‌است.[۵] در قرن یازدهم هجری گروهی از علمای بزرگ شیعه ازجمله بهاءالدین عاملی معروف به شیخ بهایی، سلطان‌العلماء، قاضی‌سعید قمی، ملاعبدالرزاق لاهیجی و ملامحسن فیض کاشانی در مدرسه فیضیه تدریس می‌کرده‌اند.[۶]
مدرسه فیضیه در سیل بزرگ‌سال ۱۰۴۵ق به‌کلی ویران شد.[۷] پس از آن ملامحسن فیض کاشانی با حمایت شاه‌عباس دوم (۱۰۵۲–۱۰۷۶ق)، به جای آن مدرسه‌ای بنا کرد که به سبب کوشش‌های وی در ساخت آن یا سکونت در آن، مدرسه فیضیه نامیده شد.[۸] به باور برخی این مدرسه به دلیل همجواری با مشهد فیض آثار حرم فاطمه معصومه (س) چنین نامیده شده‌است.[۹]
فتحعلی‌شاه قاجار در سال ۱۲۱۴ق ضمن زیارت حضرت معصومه (س) و بازدید از قم و مدرسه فیضیه، دستور نوسازی و گسترش آن را صادر کرد که این عملیات، در سال ۱۲۱۷ق به پایان رسید.[۱۰] صحن و حجره‌های این مدرسه بار دیگر در دوره محمدشاه قاجار در سال ۱۲۵۵ق به سرمایه میرزاعلی‌محمد قرغی عموی میرزاعلی‌اکبر فیض (از نویسندگان، شاعران و خوشنویسان آن عصر) و متولی مقبره فتحعلی‌شاه تعمیر شد.[۱۱]
حوزه علمیه قم پس از درگذشت میرزاابوالقاسم قمی (م۱۲۳۱ق) نویسنده قوانین الاصول از رونق افتاد تا جایی که مدرسه فیضیه محل اسکان افراد بی‌کسب و کار،[۱۲] انبار مغازه‌داران و محل عبور و مرور مردم شد[۱۳] و عمارت بزرگ آن رو به خرابی رفت؛[۱۴] تا اینکه در سال ۱۳۳۶ق میرزامحمد فیض (از علمای تراز اول قم) مدرسه را تعمیر کرد و در سمت شمال و شرق مدرسه در طبقه بالا حجره‌هایی به آن افزود.[۱۵] فیضیه پس از مدتی دوباره دچار فراموشی و رکود و رخوت شد و به مرور تبدیل به خرابه متروکه‌ای شد و حجره‌های آن محل سکونت دراویش و گدایان گشت.[۱۶]
مدرسه فیضیه کنونی از سمت غرب به رودخانه قمرود و خیابان ساحلی، از شرق به میدان آستانه، از شمال به مدرسه دارالشفا و از جنوب به صحن عتیق (کهنه) منتهی می‌شود. از چهار طرف نیز درِ ورودی دارد؛ ولی در زمان مرجع تقلید وقت؛ سیدحسین بروجردی درِ صحن عتیق بسته شد؛ اما در اصلی این مدرسه اکنون، از سمت شرقی و از میدان آستانه است. کتیبه‌ها، کاشی‌کاری، گچکاری، نوع خط و دیگر ابعاد هنری مدرسه جلوه‌ای از هنر معماری ایرانی ـ اسلامی است.[۱۷] این بنا ۷۵ ذرع (نزدیک به ۸۰ متر) طول و پنجاه ذرع عرض و دارای چهل اتاق در طبقه پایین و چهل اتاق در طبقه بالا و چهار ایوان بلند و حوضی مربع به اندازه دوازده ذرع در دوازده ذرع است.[۱۸] در دهه ۱۳۷۰، زیرزمینی وسیع در حیاط مدرسه ساخته شد و ساختمان جدیدی برای کتابخانه در قسمت شمال شرقی مدرسه در نظر گرفته شد و به نام کتابخانه آیت‌الله حائری یزدی نام‌گذاری شد.[۱۹]
پس از هجرت عبدالکریم حائری یزدی از اراک به قم در رجب ۱۳۴۰ ق (فروردین ۱۳۰۰) مدرسه فیضیه رونق گرفت. به دستور وی مدرسه برای چندمین بار به‌سرعت بازسازی شد و طبقه دوم با همان سبک معماری در سه قسمت دیگر با چهل حجره ساخته شد و ظرفیت آن به بیش از هشتاد حجره و محل سکونت سیصد نفر از طلبه‌ها گردید. کتابخانه‌ای عمومی نیز در بالای مدرس مدرسه فیضیه به دست وی با پنج هزار کتاب تأسیس شد.[۲۰] حائری در فیضیه نماز جماعت اقامه می‌کرد و او پس از ورود سیداحمد خوانساری از اراک به قم، امامت جماعت در فیضیه را به او واگذار کرد.[۲۱] با درگذشت حائری و حضور سیدحسین بروجردی در قم، تعمیر کتابخانه فیضیه و افزودن چندین هزار عنوان کتاب جدید به آن[۲۲] از اقدامات نخستین بروجردی بود. مدرسه فیضیه در دوره مرجعیت و زعامت وی، پایگاه عمومی طلبه‌ها شد و بیشتر آنان در مدرسه فیضیه حضور می‌یافتند و ضمن مباحثه دروس خود، در نماز جماعت محمدعلی اراکی شرکت می‌کردند.[۲۳]
در این دوره امام‌خمینی و عده‌ای از فضلای جوان تأکید می‌کردند که مدرسه فیضیه (به عنوان مرکز حوزه علمیه قم) نظم و ترتیب پیدا کند؛ از این‌رو به همراه چند تن از علما به بروجردی پیشنهاد کردند عده‌ای از طلاب انقلابی را برای نظم و تربیت آن معین کند که وی در آغاز با این پیشنهاد موافقت کرد و نوشته‌ای دراین‌باره داد؛ ولی پس از مدتی از آن صرف نظر کرد و نوشته را پس گرفت.[۲۴]
پس از پیروزی انقلاب اسلامی به دستور امام‌خمینی مدرسه فیضیه بازسازی شد و کار خود را در تحصیل و اسکان طلاب از سر گرفت. بازسازی جزئی ایوان شرقی آن در سال ۱۳۶۱ و تعمیرات کلی ایوان شرقی در سال ۱۳۶۳ به دستور امام‌خمینی زیر نظر هیئت مدیره جدید، متشکل از دو نماینده از سوی ایشان و دو نماینده از سوی سیدمحمدرضا گلپایگانی، با مشارکت مردم انجام گرفت.[۲۵] در دوران جنگ هشت‌ساله عراق علیه ایران، دارالشفا یک سال در اختیار مهاجران جنگی قرار گرفت. در سال ۱۳۶۱، بنای مدرسه به دلیل خشت و گلی‌بودن، به‌کلی تخریب شد و ساخت آن با نظارت و اشراف حسینعلی منتظری و گسترش مساحت آن با خرید املاک اطراف به دست وی، در فضایی به مساحت ۷۵۰۰ متر و زیربنای ۲۲۰۰ متر آغاز شد که در سال ۱۳۷۱ با ساخت سه بخش آموزشی، اداری و حجره‌های مسکونی به پایان رسید.[۲۶]
این مدرسه در نهم بهمن ۱۳۸۶، با شماره ثبت ۲۰۷۱۵ یکی از آثار ملی ایران شناخته شد.[۲۷]
حضور امام‌خمینی در مدرسه فیضیه
امام‌خمینی در سال ۱۳۰۱ برای ادامه تحصیل از اراک به قم سفر کرد[۲۸] و چند سال در مدرسه فیضیه و مدرسه دارالشفا ساکن شد.[۲۹] ایشان بخش پایانی کتاب مطوّل را نزد ادیب تهرانی موسوم به آقامیرزامحمدعلی[۳۰] و درس‌های سطح را نزد سیدمحمدتقی خوانساری در مدرسه فیضیه[۳۱] و بخشی را از آقامیرزاسیدعلی یثربی کاشانی[۳۲] فرا گرفت؛ همچنین ریاضیات و حساب و هیئت را نزد میرزاعلی‌اکبر حکمی یزدی خواند.[۳۳] ایشان تحصیلات درس خارج را در مدرسه فیضیه و از درس عبدالکریم حائری یزدی و دیگر استادان بهره گرفت؛ چنان‌که در درس سیدحسین بروجردی واقع در مدرسه فیضیه، عصرها شرکت می‌کرد.[۳۴]
- (ببینید: استادان امام‌خمینی)
امام‌خمینی در حدود سال ۱۳۱۱، به اصرار شش تن از طلاب ازجمله محمود و جواد حجت همدانی، فضل‌الله خوانساری و سه تن از سادات قمی، تدریس باب النفس اسفار را صبح‌ها پس از درس حائری در مدرسه فیضیه آغاز کرد؛[۳۵] همچنین از سال ۱۳۱۵ در مدرسه فیضیه، در مدرس زیر کتابخانه به مدت دو سال روزهای پنج‌شنبه و جمعه بر اساس کتاب منازل السائرین درس اخلاق می‌گفت[۳۶] و چون ایشان در ضمن درس، عملکرد رژیم پهلوی را نقد می‌کرد، مأموران رضاشاه پهلوی این درس را تعطیل کردند و این درس به مدرسه ملاصادق در خیابان چهارمردان انتقال یافت و پس از سقوط رضاشاه در شهریور ۱۳۲۰، دوباره در فیضیه برقرار گردید.[۳۷]
- (ببینید: تدریس امام‌خمینی)
امام‌خمینی در یکی از حجره‌های ضلع شرقی مدرسه فیضیه عصرها برای مرتضی مطهری و عده‌ای دیگر به صورت خصوصی تدریس می‌کرد.[۳۸] ایشان بار دیگر در همین مدرسه حدود سال ۱۳۱۷–۱۳۱۸ به درخواست حسینعلی منتظری و مرتضی مطهری «باب نفس» اسفار را برای بار دوم برای ایشان و عده‌ای دیگر ازجمله عبدالجواد جبل‌عاملی و عباس ایزدی نجف‌آبادی تدریس کرده‌است؛[۳۹] چنان‌که از سال ۱۳۲۳ش/ ۱۳۶۳ق در حجره مطهری در مدرسه فیضیه به درخواست چند تن از فضلای جوان، تدریس درس خارج اصول را از جلد اول کفایة الاصول آغاز کرد که جنبه خصوصی داشت. هسته اولیه این درس را مطهری، منتظری، اسدالله نوراللهی اصفهانی، جواد و حسین خندق‌آبادی، ابراهیم امینی، ابوالقاسم خزعلی، سیدمحمدرضا سعیدی و سیدمحمد حسینی بهشتی تشکیل می‌دادند.[۴۰] ایشان با اتمام تدریس جلد اول در سال ۱۳۲۶ش/ ۱۳۶۶ق تدریس دوره نخست درس خارج اصول برای عموم را از جلد دوم کفایة الاصول (مباحث عقلی) آغاز کرد.[۴۱] با افزایش تعداد شاگردان، درس خارج فقه به مسجد محمدیه و درس خارج اصول نیز پس از دو سال، به مسجد سلماسی منتقل شد.[۴۲] ایشان همچنین نمازهای ظهر و عصر و مغرب و عشا را در مدرسه فیضیه به امامت سیدمحمدتقی خوانساری اقامه می‌کرد و در غیاب وی، امامت جماعت را بر عهده داشت.[۴۳]
فیضیه در نهضت اسلامی
مدرسه فیضیه با تربیت صدها طلبه و دانشمند دینی، به رشد و ارتقای فکری و فرهنگی جامعه خدمات زیادی ارائه کرده و همواره مرکز اتفاقات و تصمیم‌گیری‌های مهم و از مهم‌ترین مراکز اجتماع طلاب دینی، به‌ویژه طلاب جوان و انقلابی در همان آغاز شکل‌گیری حرکت‌های ضد استبدادی، بوده‌است.[۴۴] از نگاه امام‌خمینی نیز فیضیه فراز و نشیب‌های بسیاری داشته و شاهد حوادث و قضایای فراوانی بوده‌است که اگر توان بازگویی داشت، همگان را متأثر می‌کرد.[۴۵] ایشان در مناسبت‌های مختلف از فیضیه یاد کرده و مظلومیت فیضیه و طلاب را بیان می‌کرد و از خوی ددمنشی رژیم پهلوی پرده برمی‌داشت.[۴۶] ایشان در پیام بیستم تیر ۱۳۵۴ش/ رجب ۱۳۹۵ق، ضمن ابراز تأسف از حمله رژیم پهلوی به مدرسه دارالشفا و مدرسه فیضیه، از این دو مدرسه به عنوان دو کانون تربیت اسلامی و ایستادگی در برابر ظلم و استبداد یاد کرد.[۴۷] ایشان فیضیه و دارالشفا را مهد تربیت اسلامی و تعلیم احکام الهی و پایگاه فقه اسلامی[۴۸] و مکانی برای آزادگان و جوانان فداکار می‌دانست[۴۹] و معتقد بود اصلاح و استقلال کشور به اصلاح آن بستگی دارد.[۵۰]
امام‌خمینی فیضیه را همگام با دانشگاه‌ها، سنگر علم و دانش اسلامی می‌دانست که اگر درست مدیریت شود همه اهل علم را جذب می‌کند و مهاجرت برای کسب دانش به دیگرکشورها را متوقف خواهد کرد.[۵۱] ایشان خواستار وحدت فیضیه و دانشگاه بود و آن دو را مثل دو بال جامعه علمی کشور می‌شمرد که در صورت وحدت و هماهنگی‌هایِ لازم می‌توانند کشور را به استقلال حقیقی و آزادی برسانند.[۵۲] از نظر ایشان نخستین صدای انقلاب از مدرسه فیضیه بلند شد[۵۳] و روحانیان در صف نخست مبارزه با استبداد بودند؛ بنابراین رژیم پهلوی در صدد آن بود که مدرسه فیضیه را با حمله‌های گوناگون نابود سازد و مردم را از اسلام و روحانیت دور نگه دارد.[۵۴] ایشان به همین جهت این مدرسه را «قتلگاه مقدس فیضیه» و «برجسته‌ترین سنگر مبارزات روحانیت»، نامید.[۵۵]
با آغاز نهضت امام‌خمینی و مبارزات روحانیان از سال ۱۳۴۱، چند بار از سوی رژیم پهلوی به این مدرسه حمله شد:
- به دنبال اعلام همه‌پرسی انقلاب سفید از سوی محمدرضا پهلوی و موضع‌گیری شدید امام‌خمینی علیه آن[۵۶] که تعطیلی بازار قم به پیروی از بازار تهران، همچنین مراجعه مردم و طلاب به منازل مراجع دینی را در پی داشت،[۵۷] نیروهای رژیم پهلوی در روز ۳/۱۱/۱۳۴۱ جمعیتی را که در میدان آستانه بودند و شعار می‌دادند «ما تابع قرآنیم رفراندوم نمی‌خواهیم»، به گلوله بستند و به مدرسه فیضیه حمله کردند و در صحن مدرسه به تیراندازی و زدن طلاب پرداختند و در و پنجره‌های بعضی از حجره‌ها را در هم شکستند.[۵۸] امام‌خمینی با آگاهی از این جریان در بیانیه‌ای که با جمله «إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیهِ راجِعُونَ»[۵۹] آغاز می‌شد، با اشاره به چگونگی حمله به مردم قم و مدرسه فیضیه از مظلومیت طلاب بی‌پناه و مردم ستم‌دیده قم یاد کرد و از خداوند حفظ اسلام و استقلال مملکت را خواستار شد.[۶۰]
- به دنبال حمله رژیم پهلوی به مدرسه فیضیه در پایان اسفند ۱۳۴۱، امام‌خمینی در پیامی به روحانیان و نامه‌ای به محمدتقی فلسفی و یک سخنرانی در آستانه سال نو، عید نوروز را عزای عمومی اعلام کرد؛[۶۱] از این‌رو رژیم پهلوی برای تثبیت قدرت خویش در ۲/۱/۱۳۴۲ به مردم و طلاب عزادار که به دعوت سیدمحمدرضا گلپایگانی به مناسبت سالروز شهادت امام‌جعفرصادق(ع) طبق سال‌های گذشته در مدرسه فیضیه اجتماع کرده بودند، حمله کرد که به کتک‌زدن طلاب و مجروح‌شدن آنان، هتک حرمت روحانیان و سوزاندن کتاب‌های اسلامی منجر شد.[۶۲] ایشان یک هفته بعد برای همدردی با طلاب مدرسه فیضیه به این مدرسه رفت[۶۳] و به مناسبت چهلمین روز شهدای فیضیه در ۲۵/۲/۱۳۴۲ در پایان درس، محمدرضا پهلوی را دشمن اصلی اسلام و مسلمانان و مقصر اصلی حمله به فیضیه دانست.[۶۴] در پی این حمله و آسیب‌هایی که از سوی مأموران رژیم به مدرسه وارد شده بود، امام‌خمینی حسابی را در یکی از بانک‌های قم جهت دریافت کمک‌های مردمی گشود و از محمدتقی فلسفی نیز خواست که آن را اعلام کند.[۶۵] فاجعه حمله به فیضیه، زمینه‌های قیام ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ را فراهم کرد؛ قیامی که به انقلاب اسلامی و پیروزی آن در سال ۱۳۵۷ منتهی شد.[۶۶] در ۱۳ خرداد ۱۳۴۲، مصادف با عاشورای سال ۱۳۸۳ق امام‌خمینی در حضور هزاران تن از مشتاقان در مدرسه فیضیه سخنرانی کرد و رژیم پهلوی را نوکر اسرائیل دانست و گفت همه آنان با اساس اسلام و مردم مسلمان مخالف‌اند و قرآن و روحانیت را سد راه خود می‌دانند و برای قبضه‌کردن اقتصاد و ثروت مملکت معتقدند باید اسلام، قرآن و روحانیت از میان بروند.[۶۷] این سخنان برای رژیم وحشت‌آفرین بود و سبب شد ایشان را بازداشت و به تهران منتقل کنند. (ببینید: دستگیری امام‌خمینی) پس از آزادی امام‌خمینی از زندان و بازگشت ایشان به قم در فروردین ۱۳۴۳ مجالس شادمانی از هجده فروردین به مدت سه روز در مدرسه فیضیه و غیر آن برپا شد و ایشان خود در شب آخر در مجلس فیضیه شرکت کرد.[۶۸] (ببینید: دستگیری امام خمینی)
- در سال ۱۳۴۶ سازمان اطلاعات و امنیت کشور (ساواک) قم به دلیل اینکه مدرسه فیضیه محل تجمع طلاب طرفدار امام‌خمینی بود، به بهانه تعمیرات، مدرسه را خالی کرد و طلابی که در حجره‌های خود تصویر امام‌خمینی و برگه‌های ضد رژیم داشتند، بازداشت کرد؛ ولی با پافشاری طلاب مدرسه، مخالفت علما و مراجع و نرفتن روحانیان به مساجد، فیضیه تحویل طلاب شد.[۶۹]
- در سال ۱۳۵۴ به دنبال تظاهرات و فعالیت‌های گسترده‌ای که در روزهای ۱۵ تا ۱۷ خرداد علیه رژیم پهلوی انجام گرفت، مدرسه فیضیه به دست ساواک بسته شد. در سال ۱۳۵۶ در جریان تشییع جنازه ابوالفضل زاهدی، امام جماعت مسجد امام‌حسن عسکری(ع)، درِ مدرسه از سوی تشییع‌کنندگان گشوده و پیکر زاهدی پس از سخنرانی فرزند وی، محمود زاهدی برای دفن ـ در قبرستان شیخان ـ به بیرون از فیضیه منتقل شد؛ ولی عده‌ای از طلاب در فیضیه ماندند و پس از اقامه نماز ظهر و عصر و سخنرانی محسن قرائتی، مدرسه دوباره تا پیروزی انقلاب اسلامی بسته شد.[۷۰]
- (ببینید: هفده خرداد)
امام‌خمینی در ۱۲ بهمن ۱۳۵۷ به ایران بازگشت و در تهران در مدرسه علوی مستقر شد و پس از پیروزی انقلاب در ۱۰/۱۲/۱۳۵۷ به قم رفت و مدرسه فیضیه محل دیدار عمومی ایشان شد. ایشان در این‌روز در نخستین سخنرانی خود پس از چهارده سال دوری، در مدرسه فیضیه به تبیین مبارزات ملت و برنامه‌ها و اهداف نظام جمهوری اسلامی پرداخت[۷۱] و تا ۳/۱۱/۱۳۵۸ که در قم اقامت داشت، در مدرسه فیضیه سخنرانی‌های متعددی کرد.[۷۲]
- (ببینید: سخنرانی‌ها)
پانویس
- ↑ شریف رازی، آثار الحجه، ۱/۷۲.
- ↑ رازی قزوینی، نقض، ۱۹۵؛ فیض قمی، گنجینه آثار قم، ۱/۲۷۱–۲۷۲.
- ↑ فقیهی، تاریخ مذهبی ۱۹۴؛ فیض قمی، گنجینه آثار قم، ۱/۶۷۰.
- ↑ دفتر آستانه، راهنمای قم، ۸۱؛ ناصرالشریعه، تاریخ قم، ۱۵۵.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۰/۴۳۳–۴۳۷ و ۱۱/۲۲۰–۲۲۱.
- ↑ مدرسی طباطبایی، مدرسه آستانه مقدسه (فیضیه)، ۱۲۸.
- ↑ فیض قمی، گنجینه آثار قم، ۱/۶۷۵.
- ↑ فیض قمی، گنجینه آثار قم، ۱/۶۷۳–۶۷۵.
- ↑ ناصرالشریعه، تاریخ قم، ۱۵۶؛ شریف رازی، گنجینه دانشمندان، ۱/۴۱.
- ↑ شریف رازی، آثار الحجه، ۱/۷۲؛ فیض قمی، گنجینه آثار قم، ۱/۶۷۵.
- ↑ مؤسسه تنظیم، همراه با امام در شهر قم، ۲۱.
- ↑ ریحان یزدی، همراه با امام در شهر قم، ۳۳.
- ↑ عفتی، مجله حضور، ۱۶۸–۱۶۹.
- ↑ ریحان یزدی، همراه با امام در شهر قم، ۳۳.
- ↑ فیض قمی، گنجینه آثار قم، ۱/۶۷۷.
- ↑ شریف رازی، آثار الحجه، ۱/۷۲.
- ↑ فیض قمی، گنجینه آثار قم، ۱/۶۷۲–۶۷۶.
- ↑ زنده‌دل، مجموعه راهنمای جامعه ایرانگردی استان قم، ۱۵۶.
- ↑ پایگاه اطلاع‌رسانی، اداره امور کتابخانه‌ها.
- ↑ ناصرالشریعه، تاریخ قم، ۲۹۹؛ بصیرت‌منش، علما و رژیم رضاشاه، ۲۵۵؛ فیض قمی، گنجینه آثار قم، ۱/۶۸۱.
- ↑ عقیقی بخشایشی، فقهای نامدار شیعه، ۵۱۱.
- ↑ ناصرالشریعه، تاریخ قم، ۲۹۹–۳۰۰؛ فیض قمی، گنجینه آثار قم، ۶۸۱.
- ↑ جوادی‌راد، مصاحبه، مجله حریم امام، ۶.
- ↑ واعظ‌زاده خراسانی، مصاحبه، چاپ‌شده در پابه‌پای آفتاب، ۶/۱۰۶.
- ↑ مؤسسه تنظیم، همراه با امام در شهر قم، ۲۲–۲۳.
- ↑ مؤسسه تنظیم، همراه با امام در شهر قم، ۳۴؛ امیری، دارالشفا در گذر تاریخ، ۶.
- ↑ سازمان میراث فرهنگی، پایگاه اطلاع‌رسانی.
- ↑ روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۳۹–۴۰.
- ↑ سبحانی، پابه‌پای آفتاب، ۳/۳۰۰؛ روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۳۹–۴۰؛ ذاکری، طلوع خورشید، ۴۶.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۹/۴۲۷؛ مرادی‌نیا، منزل به منزل با خمینی، ۳۷.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۹/۴۲۷؛ عفتی، اساتید و مشایخ امام‌خمینی، ۱۳۸.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۹/۴۲۷.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۹/۴۲۷؛ روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۳۵.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۹/۴۲۷؛ واعظ‌زاده خراسانی، مصاحبه، چاپ‌شده در پابه‌پای آفتاب، ۶/۱۰۴؛ عفتی، اساتید و مشایخ امام‌خمینی، ۲۹۲.
- ↑ حجت همدانی، سلسله موی دوست، ۶۹؛ حجت همدانی، حضور، ۳۸.
- ↑ خوانساری، خاطرات، چاپ‌شده در سلسله موی دوست۹۲–۹۳؛ بدلا، هفتاد سال خاطره از آیت‌الله سیدحسین بدلا، ۲۲۴؛ شریف رازی، آثار الحجه، ۲/۴۵.
- ↑ مؤسسه تنظیم، همراه با امام در شهر قم، ۲۶؛ روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۵۷–۵۶.
- ↑ رسولی محلاتی، پابه‌پای آفتاب، ۲/۲۸۵۰.
- ↑ ایزدی، خاطرات، چاپ‌شده در سلسله موی دوست، ۴۳.
- ↑ اشرفی اصفهانی، سلسله موی دوست، ۱۰، امینی، سلسله موی دوست، ۲۱، رسولی محلاتی، سلسله موی دوست، ۱۰۶، سبحانی، سلسله موی دوست، ۱۲۰–۱۲۱ و ۱۲۸.
- ↑ سبحانی، سلسله موی دوست، ۱۲۷–۱۲۸.
- ↑ امامی کاشانی، مصاحبه، چاپ‌شده در پابه‌پای آفتاب، ۱۶؛ مؤمن، خاطرات، چاپ‌شده در صحیفه دل، ۱۳۷.
- ↑ حجت همدانی، حضور، ۳۸.
- ↑ مرکز بررسی اسناد تاریخی، مدرسه فیضیه به روایت اسناد ساواک، سه؛ رجائی‌نژاد و میرموسوی، نقش سیاسی و تاریخی مدرسه فیضیه در تجدید حیات شیعه، ۵۳، ۶۷ و ۷۰.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه امام، ۹/۱۴۹.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه امام، ۲/۱۳۵–۱۳۶، ۱۵۵–۱۵۶ و ۳۶۶.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه امام، ۳/۱۰۱ و ۱۷۱.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه امام، ۳/۱۱۳–۱۱۴.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه امام، ۳/۱۷۱.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۴/۴۳۲ و ۱۷/۴۶۸.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۴/۱۷۰.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۷/۱۱۱.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه امام، ۷/۲۴۵ و ۱۸/۱۳۶.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱/۲۴۶ و ۳/۲۴۱–۲۴۲.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه امام، ۲۱/۶۸۳.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱/۱۳۵–۱۳۸؛ روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۲۵۹–۲۶۱.
- ↑ روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۲۷۳–۲۷۴.
- ↑ روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۲۷۴–۲۷۶.
- ↑ بقره، ۱۵۶.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱/۱۴۲.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱/۱۵۵–۱۶۵.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱/۱۶۶–۱۶۷؛ ۳/۱۰۰–۱۰۲ و ۹/۱۴۹.
- ↑ روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۴۴۶؛ رجائی‌نژاد، روزشمار زندگی اجتماعی و سیاسی امام‌خمینی، ۶۰/۱۲۰.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱/۱۹۶–۱۹۸
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱/۲۴۲.
- ↑ روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۴۱۵–۴۱۶ و ۴۴۷–۴۴۹؛ روحبخش، تبعیدی‌های نهضت روحانیت، ۷۴–۷۵ و ۷۸–۷۹.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱/۲۴۳–۲۴۸؛ رجائی‌نژاد، روزشمار زندگی اجتماعی و سیاسی امام‌خمینی، ۶۰/۱۲۴–۱۲۵.
- ↑ روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۸۳۱–۸۳۲ و ۸۳۹–۸۴۰.
- ↑ مرکز بررسی اسناد، مدرسه فیضیه به روایت اسناد ساواک، ۵۸۰–۶۴۲؛ رجائی‌نژاد، روزشمار زندگی اجتماعی و سیاسی امام‌خمینی، ۶۱/۱۱۶–۱۱۷ و ۶۲/۱۹۴.
- ↑ شیرخانی، حماسه ۱۷خرداد ۱۳۵۴ مدرسه فیضیه، ۱۶۵–۱۶۷؛ رجائی‌نژاد، روزشمار زندگی اجتماعی و سیاسی امام‌خمینی، ۶۰/۱۲۹.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه امام، ۶/۲۶۹.
- ↑ ← امام‌خمینی، صحیفه امام، ۶/۲۹۷، ۲۹۹، ۳۱۸، ۳۲۳ و….
منابع
- قرآن کریم.
- اداره امور کتابخانه‌ها، پایگاه اطلاع‌رسانی، ۱۴/۴/۱۳۹۷ش.
- اشرفی اصفهانی، عطاءالله، خاطرات، چاپ‌شده در سلسله موی دوست
- خاطرات دوران تدریس امام‌خمینی، تدوین مجتبی فراهانی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش.
- امامی کاشانی، محمد، مصاحبه، چاپ‌شده در پابه‌پای آفتاب، تدوین امیررضا ستوده، تهران، پنجره، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
- امیری، ابراهیم، دارالشفا در گذر تاریخ، روزنامه جمهوری اسلامی، ۹/۲/۱۳۸۱ش.
- امینی، ابراهیم، خاطرات، چاپ‌شده در سلسله موی دوست؛ خاطرات دوران تدریس امام‌خمینی، تدوین مجتبی فراهانی، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
- ایزدی نجف‌آبادی، عباس، خاطرات، چاپ‌شده در سلسله موی دوست؛ خاطرات دوران تدریس امام‌خمینی، تدوین مجتبی فراهانی، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
- بدلا، سیدحسین، هفتاد سال خاطره از آیت‌الله سیدحسین بدلا، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۸ش.
- بصیرت‌منش، حمید، علما و رژیم رضاشاه؛ نظری بر عملکرد سیاسی ـ فرهنگی روحانیون در سال‌های ۱۳۰۵–۱۳۲۰ش، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ اول، ۱۳۷۶ش.
- جوادی‌راد، علی، مصاحبه، مجله حریم امام، شماره ۷۹، ۱۳۹۲ش؛
- حجت همدانی، محمود، خاطرات، چاپ‌شده در سلسله موی دوست؛ خاطرات دوران تدریس امام‌خمینی، تدوین مجتبی فراهانی، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
- حجت همدانی، محمود، مصاحبه، مجله حضور، شماره ۵–۶، سال ۱۳۷۱ش.
- خوانساری، سیدمصطفی، خاطرات، چاپ‌شده در سلسله موی دوست؛ خاطرات دوران تدریس امام‌خمینی، تدوین مجتبی فراهانی، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
- دفتر آستانه مقدسه، راهنمای قم، چاپ اول، ۱۳۱۷ش.
- ذاکری، علی‌اکبر، طلوع خورشید، سال‌شمار زندگانی امام‌خمینی قدس سره، قم، بوستان کتاب، چاپ دوم، ۱۳۹۱ش.
- رازی قزوینی، عبدالجلیل، نقض، به کوشش سیدجلال‌الدین محدث، تهران، انجمن آثار ملی؛ چاپ اول، ۱۳۵۸ش.
- رجائی‌نژاد، محمد، روزشمار زندگی اجتماعی و سیاسی امام‌خمینی، مجله حضور، شماره‌های ۶۰، ۶۱ و ۶۲، ۱۳۸۶ش.
- رجائی‌نژاد، محمد و سیدعلی میرموسوی، نقش سیاسی و تاریخی مدرسه فیضیه در تجدید حیات شیعه، مجله علمی ترویجی شیعه‌پژوهی، شماره ۵، ۱۳۹۴ش.
- رسولی محلاتی، سیدهاشم، خاطرات، چاپ‌شده در سلسله موی دوست؛ خاطرات دوران تدریس امام‌خمینی، تدوین مجتبی فراهانی، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
- رسولی محلاتی، سیدهاشم، مصاحبه، چاپ‌شده در پابه‌پای آفتاب، تدوین امیررضا ستوده، تهران، پنجره، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
- روحانی، سیدحمید، نهضت امام‌خمینی، تهران، مؤسسه تنظیم … چاپ پانزدهم، ۱۳۸۱ش.
- روحبخش، رحیم، تبعیدی‌های نهضت روحانیت، بررسی علل و پیامدهای تبعید روحانیون مبارز، مجله حضور، شماره ۵۲، ۱۳۸۴ش.
- ریحان یزدی، علیرضا، آینه دانشوران، مقدمه، تعلیقات و اضافات ناصر باقری بیدهندی، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، چاپ سوم، ۱۳۷۲ش.
- زنده‌دل، حسن و دستیاران، مجموعه راهنمای جامعه ایرانگردی استان قم، قم، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.
- سازمان میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری ایران، پایگاه اطلاع‌رسانی، ۱۴/۴/۱۳۹۷ش.
- سبحانی، جعفر، خاطرات، چاپ‌شده در سلسله موی دوست؛ خاطرات دوران تدریس امام‌خمینی، تدوین مجتبی فراهانی، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
- سبحانی، جعفر، مصاحبه، چاپ‌شده در پابه‌پای آفتاب، تدوین امیررضا ستوده، تهران، پنجره، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
- شریف رازی، محمد، آثار الحجة و دائرةالمعارف حوزه علمیه قم، قم، دارالکتاب، چاپ سوم، ۱۳۳۲ش.
- شریف رازی، محمد، گنجینه دانشمندان، تصحیح سیدهدایت‌الله مسترحمی، تهران، کتابفروشی اسلامیه، ۱۳۵۲ش.
- شیرخانی، علی، حماسه ۱۷ خرداد ۱۳۵۴ مدرسه فیضیه، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۷ش.
- عفتی، قدرت‌الله، اساتید و مشایخ امام‌خمینی، قم، مارینا، چاپ اول، ۱۳۹۳ش.
- عفتی، قدرت‌الله، آیت‌الله مؤسس، حائری یزدی، شیخ‌عبدالکریم، مجله حضور، شماره ۵۷، ۱۳۸۵ش.
- عقیقی بخشایشی، عبدالرحیم، فقهای نامدار شیعه، قم، نوید اسلام، چاپ سوم، ۱۳۷۶ش.
- فقیهی، علی‌اصغر، تاریخ مذهبی قم؛ بخش اول از تاریخ جامع قم، قم، زائر، چاپ دوم، ۱۳۷۸ش.
- فیض قمی، عباس، گنجینه آثار قم، قم، مهر استوار قم ـ بنگاه چاپ قم، چاپ اول، ۱۳۴۹ش.
- مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی (دفتر قم)، همراه با امام در شهر قم، ۱۳۸۲ش.
- مؤمن، محمد، خاطرات، چاپ‌شده در صحیفه دل، به کوشش حمید بصیرت‌منش و احمد میریان، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ اوّل، ۱۳۷۹ش.
- مدرسی طباطبایی، سیدحسین، مدرسه آستانه مقدسه (فیضیه)، مجله وحید، شماره ۸۸، ۱۳۵۰ش.
- مرادی‌نیا، محمدجواد، منزل به منزل با خمینی، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ سوم، ۱۳۸۷ش.
- مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، مدرسه فیضیه به روایت اسناد ساواک، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
- ناصرالشریعه، محمدحسین، تاریخ قم، تهران، رهنمون، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
- واعظ‌زاده خراسانی، محمد، مصاحبه، چاپ‌شده در پابه‌پای آفتاب، تدوین امیررضا ستوده، تهران، پنجره، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
ستار عودی ـ قاسمعلی صادق‌زاده