خضوع و خشوع

خضوع و خشوع، فروتنی و افتادگی در برابر خداوند متعال و عبادت او.

مفهوم‌شناسی

خضوع به معنای فروتنی، نرمش، اطاعت و فرمانبرداری و مقابل آن، تطاول، به معنای فخر و بزرگی‌کردن است. خشوع، به معنای انداختن چشم و یا سر به سمت زمین و یا صدا را پایین‌آوردن آمده است. در اصطلاح علم اخلاق و عرفان، خضوع به معنای ذلّت و انقیاد در برابر حق و یا خوف همیشگی در قلب و خشوع به معنای شکستن، تواضع و فروتنی قلب است. البته خشوع به معنای خضوعی که همراه با خوف و یا محبت است نیز به کار می‌رود که در واقع حالت ویژه‌ای از خضوع به حساب می‌آید. امام‌خمینی خشوع را خضوع تام به همراه حب یا خوف می‌داند که در مورد خداوند از ادراک عظمت و هیبت جمال و جلال او به دست می‌آید.

برخی اندیشمندان میان خضوع و خشوع فرق‌هایی برشمرده‌اند. آنان خضوع را به اعضای بدن و خشوع را به قلب اختصاص داده‌اند. برخی، قلمرو خضوع را تنها بدن و جایگاه خشوع را افزون بر بدن، در صدا و نگاه دانسته‌اند. همچنین به واسطه آنکه خشوع با خوف از عظمتِ شخص مقابل همراه است، در آن تکلف راه ندارد، اما در خضوع به سبب اینکه گاهی انسان در برابر شخصی که عقیده‌ای به برتری او ندارد، خضوع می‌کند، ممکن است همراه با تکلف باشد.

خضوع با واژه‌های دیگری همچون تواضع مرتبط است؛ زیرا خضوع، تواضع همراه با تسلیم است و دارای مراتبی است که پایین‌ترین مرتبه آن، تواضع است. بعضی نیز فرق خشوع و خضوع با تواضع را در این دانسته‌اند که خشوع حالتی است که از توجه شخص به عظمت شخص مقابل به دست می‌آید و همراه با محبت است. در خضوع نیز این حالت وجود دارد، اما توجه به عظمت در آن بیشتر و محبت مخفی‌تر است. در تواضع نیز این توجه به عظمت و محبت موجود است، ولی محبت از خضوع نیز مخفی‌تر است

پیشینه

در طول تاریخ بشر، انسان‌ها در چارچوب آداب و رسوم و عقاید مختلف در برابر معبود خود، خضوع و کرنش می‌کردند (توفیقی، آشنایی با ادیان بزرگ جهان، ۱۳ ـ ۱۴) که در این میان، می‌توان به ادیان بودایی و چینی اشاره کرد. یهودیان بر خضوع در برابر پروردگار تأکید کرده‌اند و از خضوع تمام اولاد داوود(ع) در برابر سلیمان(ع) یاد کرده‌اند. در عهد جدید، دستور خضوع در برابر پروردگار و رؤسای روحانی (نامه به عبرانی‌ها، ب ۱۳، ۱۷)، همچنین خضوع زنان در برابر همسران‌شان و خدمتکاران در برابر سروران‌شان آمده است. در قرآن کریم بر خضوع و خشوع در پیشگاه خداوند تأکید شده است؛ چنانچه برای کسانی که در پیشگاه خدا و پیامبرش(ص) خاضع هستند، رزق کریمانه آماده می‌شود؛ همچنین یکی از صفات مؤمنان رستگار، خشوع آنان در نماز است. در منابع روایی نیز روایات فراوانی درباره اهمیت و فضیلت خضوع و خشوع در برابر خداوند متعال آمده است.

اهل معرفت در بحث منازل از خضوع و خشوع سخن گفته‌اند. بعضی، خضوع برای خداوند را در ظاهر و باطن لازم دانسته‌اند و خشوع را در مقامات عرفانی، یکی از منازل اهل سلوک معرفی کرده‌اند. علمای اخلاق نیز خضوع و خشوع را از فضایل اخلاقی و از اموری می‌دانند که در حقیقت و روح نماز مؤثرند.

امام‌خمینی در آثار خویش از منظر اخلاقی ـ عرفانی به موضوع خضوع و خشوع پرداخته است. ایشان در آداب الصلاة فصل مستقلی به خشوع اختصاص داده، در آن از حقیقت خشوع و لزوم خشوع و خضوع سالک در نماز بحث کرده است. همچنین ایشان در کتب فقهی خود به مناسبت‌هایی چون احکام نماز (امام خمینی، تعلیقه عروه، ۳۴۶، ۳۷۶ و ۳۸۹) و تشییع جنازه میت به موضوع خضوع و خشوع اشاره کرده است

اقسام خضوع و خشوع

از آنجا که ماهیت برخی عبادات چون سجده نوعی خضوع است، بنابراین از برخی آیات برداشت می‌شود خضوع، دو قسم تکوینی و تشریعی دارد؛ به این معنا که افزون بر نظام تشریع که در آن، موجودات دارای عقل، مکلّف به خضوع در برابر حضرت حق‌اند، در نظام تکوین نیز همه موجودات ـ اعم از عاقل و غیر عاقل ـ در برابر آفریدگار خاضع و ساجدند.

امام‌خمینی به هر دو نوع خضوع تکوینی و تشریعی پرداخته است. ایشان در خصوص خضوع تشریعی، ثنای معبود و خضوع در برابر منعم و عظیم مطلق را فطری دانسته، با این همه، از آنجایی که چگونگی ثنای ذات الهی فرع بر معرفت به ذات و صفات اوست و این برای کسی جز از راه وحی ممکن نیست، ایشان عبادات را توقیفی دانسته است. از این‌رو لازم است چگونگی خضوع و عبادات تشریعی تنها از ناحیه خداوند بیان شود. اهل معرفت نیز خضوع و خشوع را به دو صورت بالذات (به‌طبع) و بالعرض (به‌تکلّف) دانسته‌اند و هر کسی علمش از دیگری بیشتر باشد، ورودش به عبودیت حق ـ که خضوع و خشوع ذاتی است ـ کامل‌تر خواهد بود.

خضوع به اعتبار دیگری، به خضوع ممدوح و مذموم تقسیم می‌شود. خضوع ممدوح، خضوع در برابر حق و حقیقت و خضوع بنده در برابر خداوند و خضوع مکلف در برابر پیامبر(ع)، امام(ع)، عالمان و فقها، در دوران غیبت است و خضوع مذموم، خضوع در برابر ستمکاران است؛ چنان‌که در برخی روایات، خضوع در برابر ظالم نکوهش شده است. خضوع در برابر پروردگار مورد ترغیب و توجه معصومان(ع) بوده است؛ چنان‌که در دعاها و مناجات خود با خضوع و خشوع حوایج خود را از خداوند طلب می‌کردند. علمای اخلاق نیز خضوع در برابر پروردگار و بندگان مؤمن را خضوع ممدوح و خضوع در برابر ظالمان را خضوع و خشوع مذموم شمرده‌اند.

امام‌خمینی نیز به دو قسم خضوع در برابر خداوند و خضوع در برابر مردم اشاره کرده، خضوع در برابر خداوند را طریق هدایت سالک و خضوع در برابر کامل و جمیل مطلق را از فطریات شمرده است. ایشان خضوع در برابر ظالمان و اهل دنیا را خضوع مذموم می‌داند و معتقد است اگر توحید در قلب انسان وارد شود و سالک خداوند را مؤثر حقیقی عالم، بداند، این مقدار برای اهل دنیا خضوع نخواهد کرد و این خضوع به سبب مؤثردانستن اسباب ظاهری است و ادعای ایمان و توحید در آنها، نفاقی بیش نیست.

به عقیده امام‌خمینی حالت خشوع، دو قسم حبّی و خوفی دارد که در خشوع حبیّ، حق‌تعالی با اسمای جمالی خود تجلی می‌کند و این سبب هیبتی آمیخته به شوق می‌شود که در نتیجه دل عاشق، خایف می‌گردد. البته این خوف و وحشت، غیر از خوف‌های عادی است. در خشوع خوفی نیز حق‌تعالی با اسمای جلالی و عظمت تجلی می‌کند و آن تجلی، هیمانِ آمیخته به خوف و حیرتِ آمیخته به حزن را در پی دارد. ایشان قلوب اولیای الهی(ع) را در ادراک جمال و جلال حق‌تعالی مختلف می‌داند و معتقد است برای بعضی از قلوب، تجلیات اسمای جلالی و قهری چیرگی دارد؛ لذا خشوع خوفی خواهند داشت؛ مانند حضرت یحیی(ع) و بعضی از قلوب، تجلیات اسمای جمالی آنها را فرا می‌گیرد و پس از اضطراب به طمأنینه و سکون می‌رسند و خشوع حبّی خواهند داشت؛ مانند حضرت ابراهیم(ع).

درجات و مراتب

اندیشمندان اسلامی برای خضوع و خشوع، درجات و مراتبی برشمرده‌اند و بالاترین مرتبه خضوع را عبادت دانسته‌اند و از آنجا که مراتب جلال و جمال الهی غیر متناهی است، خضوع و خشوع در برابر حق‌تعالی نیز غیر متناهی خواهد بود. از این‌رو در اولیای خدا، به‌خصوص پیامبر(ص) و امامان(ع) به عالی‌ترین صورت ظهور می‌یابد؛ زیرا معرفت آنان به خداوند و صفات جمال و جلال او در عالی‌ترین مرتبه است. در بیان حالات آنان آمده است که در هنگام وضو و نماز، رنگ رخسارشان تغییر می‌کرد و هنگام عبادت نیز بدنشان از شدّت خوف پروردگار می‌لرزید.

امام‌خمینی نیز خضوع را دارای مراتبی می‌داند که بالاترین مرتبه آن در عبادت است. ایشان معتقد است هرچه نور عظمت و کبریایی حق در قلب بنده بیشتر تجلی کند و انوار تجلیات بر قلب غلبه کند، خضوع و تذلل بیشتر می‌شود.

عارفان برای خشوع نیز درجاتی برشمرده‌اند: درجه اول، تذلل و تسلیم در برابر امر و حکم الهی است؛ اینکه بنده خداوند را به گونه‌ای عبادت کند که گویا او را می‌بیند؛ درجه دوم، ظاهرشدن آفات نفس و کاستی‌های اعمال است که با علم به نقایص خود به دست می آید؛ درجه سوم، حفظ حرمت در هنگام مکاشفات و مخفی نگاه داشتن کرامات از مردم است؛ به اینکه آنچه به دست آورده را از خداوند بداند، نه از استحقاق و عمل خود.

امام‌خمینی مراتب خشوع را بر حسب مراتب ادراک عظمت، جلال و جمال حق می‌داند که گاهی مرتبه خشوع از طریق علم و ایمان به دست می‌آید. به اعتقاد ایشان، علم تنها، خشوع نمی‌آورد، بلکه باید علم به عظمت و جلال و جمال حق را به قلب رساند و به آن ایمان یافت تا قلب خاشع شود. مرتبه بعد، مشاهده جمال و جلال حق است که سالک با مشاهده هیبت و عظمت جمال حق، خاشع می‌گردد. این امر در اوایل امر، به صورت تزلزل و اضطراب قلب ظاهر می‌شود و پس از تمکین (استمرار و ثبات حالات سالک) به حالت انس و سکینه تبدیل می‌گردد.

رابطه خضوع و خشوع با عبادت

برخی اندیشمندان، عبادت را نوعی خضوع در برابر خداوند متعال و حقیقت آن را خضوع و فروتنی دانسته‌اند. بعضی نیز خضوع را لازمه معنای عبادت شمرده‌اند.

از دیدگاه امام‌خمینی خشوع ازجمله اموری است که برای سالک الی الله در همه عبادات، به‌ویژه نماز لازم است. ایشان عبودیت را خضوع کامل همراه با اطاعت و عبادت را نوعی خضوع دانسته است که مخصوص خداوند تبارک و تعالی است که در بالاترین مرتبه وجود قرار دارد. ایشان حقیقت عبادت را چیزی جز خضوع در برابر خداوند نمی‌داند که این نوع خضوع، ملازم اله یا خدا دانستن معبود است؛ از این‌رو مطلق خضوع و تواضع و احترام در برابر غیر خدا بدون اعتقاد به خداوندی او، هرچند به غایت خضوع هم برسد، همچون احترام و خضوع در برابر بزرگان دین و اولیای الهی، باعث کفر و شرک نمی‌شود؛ زیرا این امر با اعتقاد به این است که آنان بنده‌ای از بندگان خداوندند و در اصل وجود و کمالات خود نیازمند حق بوده، تنها به واسطه عبودیت، مورد عنایت حق‌تعالی قرار گرفته‌اند.

منشأ و راه‌های رسیدن

قرآن کریم خشوع را ناشی از معرفت به خداوند و مختص علما می‌داند. بعضی روایات تواضع را محل روییدن خضوع و خشوع شمرده‌اند (مجلسی، بحارالانوار، ۷۲/۱۲۱). برخی اندیشمندان معتقدند خضوع در برابر عظمت شخص بزرگ، ریشه در فطرت آدمی دارد؛ موجوداتی که صاحب ادراک‌اند، در برابر قوی‌تر و عظیم‌تر از خود خاضع و تسلیم هستند، و انسان به علت دارابودن درکی عمیق‌تر، خضوعش جلوه‌هایی گسترده‌تر و روشن‌تر دارد. همچنین برای خضوع علت‌های دیگری همچون یاد مرگ و قیامت نیز بیان شده است.

امام‌خمینی منشأ خضوع در برابر حق‌تعالی را معرفت منعم و صفات او و شناخت عظمت جمال و جلال حق می‌داند؛ چنان‌که تجلیّات نور و عظمت حق در قلب سالک نیز سبب خضوع می‌گردد و هرچه انوار تجلّیات در قلب بیشتر تجلی کند، خضوع و عبودیت، افزون می‌گردد. همچنین منشأ خشوع، علم و ایمان است؛ زیرا کسی که عظمت و جلال و جمال حق را ادراک کند، در برابر آن خاشع خواهد شد. البته علم به تنهایی کافی نیست، بلکه این علم باید به قلب برسد تا قلب خاشع گردد؛ چنان‌که شیطان با وجود برخورداری از علم به مبدأ و معاد، خشوع ندارد. به اعتقاد ایشان، خشوع گاهی از تجلیات جلالی و قهری و گاهی از تجلیات حبّی و جمالی به دست می‌آید؛ چنان‌که خشیت حضرت یحیی(ع) ناشی از تجلیات جلالی بوده است.

بعضی علمای اخلاق، راه‌های دست‌یابی خضوع را همنشینی با اهل تقوا و صلاح و بهره‌بردن از سیره آنها در خضوع و تواضع می‌دانند. امام‌خمینی راه رسیدن خضوع و خشوع ـ به‌ویژه در نماز ـ را تحصیل علم و ایمان به عظمت و جلال حق می‌داند و معتقد است اگر انسان به قلب خود بفهماند که موجودات دیگر نیز مانند او ناتوان و نیازمند هستند و از خود قدرتی ندارند تا نیاز او را برآورده سازند، در برابر آنها خضوع نمی‌کند و تنها در برابر خداوند خاضع خواهد بود. ایشان نماز و تکرار آن را یکی از اسبابی می‌داند که موجب پیدایش ملکه خضوع است؛ این امر نیازمند تمرین، ریاضت و جدیت، به‌ویژه در نماز است. ایشان شکر و قدردانی از منعم حقیقی ـ خداوند متعال ـ را راه دیگری برای خضوع و خشوع قلب می‌داند.

موانع

بعضی اندیشمندان اسلامی، پیروی از هوای نفس را از موانع خضوع و قساوت قلب را مانع خشوع دانسته‌اند. امام‌خمینی یکی از موانع خضوع را خودبینی و خودخواهی می‌داند که موجب می‌شود انسان از خضوع در برابر اولیای او سر باز زند؛ همچنان‌که علت عدم خضوع شیطان در برابر آدم(ع) نیز خودبینی و خودخواهی او بود. به اعتقاد ایشان، اگر انسان مطیع شهوات و هواهای نفسانی شود و تحت سلطه آنها قرار گیرد، در برابر آنها خاضع شده، اطاعت آنها را بر اطاعت خداوند مقدم می‌دارد. ایشان توجه به دنیا و زینت‌های آن را موجب قساوت قلب و عدم خشوع آن در برابر خداوند و موعظه‌های قرآنی می‌شمارد.

آثار و نشانه‌ها

در بعضی روایات، آثار خضوع و خشوع در دعا آن هم در تاریکی شب، اجابت دعا و قرب خداوند معرفی شده، خشوع از عوامل شکستن نفس و هوای آن شمرده شده است. علمای اخلاق، خضوع را سبب خروج از ظلمت‌های غرور و فریب و خشوع را سبب رسیدن قلب به انوار الهی می‌دانند و این انوار کلید مکاشفات و اسرار ربوبیت است؛ این مکاشفات به‌خصوص در سجود که اعلی درجه خشوع و خضوع است، به دست می‌آید.

امام‌خمینی معتقد است وقتی در قلب حالت خضوع و خشوع شکل گرفت، حالت نشاطی برای شخص به وجود می‌آید که موجب قرب به حق می‌گردد؛ همچنان‌که اگر اوامر الهی با خشوع قلبی انجام شود، موجب قطع تصرفات شیطان می‌گردد. در بعضی روایات، علامت خشوع در نماز، خضوع در جوارح دانسته شده است. بعضی علمای اخلاق نیز نشانه‌هایی برای خضوع و خشوع ذکر کرده‌اند؛ ازجمله:

1. بستن چشم از محرمات؛
2. صرف نظر کردن از علاقه‌های دنیا و شئون آن
3. خاموش‌شدن آتش شهوت
4. رام‌شدن آرزوها
5. تجلی نور الهی در دل
6. جاری‌شدن اشک از دیدگان
7. رام‌شدن بدن و دل برای خداوند.

امام‌خمینی ورع و تقوا را از نشانه‌های خشوع می‌داند و اظهار خشوعی را که با ورع همراه نباشد،نوعی ریا و نفاق می‌شمارد. ایشان خضوع در برابر اهل دنیا را منافی خضوع در برابر خداوند شمرده، معتقد است نشانه کسی که ادعای خضوع قلبی در برابر خداوند دارد، عدم خضوع در برابر دیگران است.

خضوع و خشوع در سیره امام‌خمینی

امام‌خمینی در دعاهای خود با بیان بی‌نیازی و قدرت و سلطنت خداوند و ضعف و فقر و بندگی خود، خضوع و خشوع خود را در برابر خداوند اظهار می‌کرد و اول وقت با خشوع و خضوع و حضور قلب، نمازشان را برگزار می‌کرد. در عبادات خود به‌ویژه عبادات شبانه، چنان با گریه و خضوع و خشوع قیام، رکوع و سجود را انجام می‌داد که وصف‌ناپذیر بود و این حالت پیوسته ایشان بود. ایشان همچنان‌که خود در برابر تکالیف الهی و احکام شرع خضوع داشت، در سخنرانی‌های خود نیز خضوع در برابر احکام شرع و اوامر الهی و خضوع در برابر مردم را یادآور ساخته، از خضوع در برابر طاغوت و حکومت زور و حاکمان ظالم، منع می‌کرد.

منابع

رحمت‌الله ضیائی اُرزگانی