الوهیت، عالی‌ترین مظهر ذات و حکم ایجادی در نظام آفرینش است که به اعتبار تجلی در مقام اسماء و صفات شایستگی عبارت را دارد.
اهمیت و جایگاه الوهیت
الوهیت در اصطلاح عرفانی، عالی‌ترین مظهر ذات و اینکه خداوند در هر یک از اوصاف خویش یگانه و بی‌همتا است و مبدأ ظهور تعینات تمام کمالات الهی است [۱] اهل معرفت در آثار خویش به بحث الوهیت، اقسام و ویژگی‌های آن پرداخته و رابطه میان وجود و الوهیت و حکم ایجادی آن در نظام آفرینش را مورد بررسی قرار داده‌اند [۲]
امام‌خمینی نیز در آثار خویش به بحث از الوهیت، اقسام و ویژگی‌های آن پرداخته است [۳]
مقام و مراتب الوهیت
اهل معرفت برای الوهیت دو مقام و اعتبار قائل‌اند؛ به یک اعتبار، مقام ذات بدون لحاظ تجلی و ظهور و به یک اعتبار اسما و صفات و لحاظ تجلی و ظهور می‌باشد [۴]
امام‌خمینی نیز برای اولوهیت دو مقام قائل است؛ یکی مقام الوهیت ذاتیه و دیگری الوهیت فعلیّه. به اعتقاد ایشان الوهیت به اعتبار اسم ذات من حیث هی هی و با قطع نظر از اسما و صفات به معنای «و له» و تحیّر است که عقول از درک آن مقام عاجزاند به این اعتبار حق‌تعالی در مقام غیبی خود معبود نیست؛ زیرا آن مقام قابل مشاهده یا شناخت نیست، درحالی‌که معبود و مشهود باید معروف باشد؛ لذا عبادت همه انسان‌ها حتی انسان کامل همواره در حجاب اسما و صفات صورت می‌گیرد. اما به اعتبار مقام تجلی و اسما و صفات به معنای «اله» یعنی عَبَد است و مراد از «مألوه» معبود می‌باشد. الوهیت به این معنا شایسته عبادت می‌باشد؛ ازاین‌رو سالک الهی باید با هر ریاضتی الوهیت را به قلب برساند و قلب را از بت‌های بزرگ و کوچک خواهش‌های نفس اماره و تصرفات شیطانی پاک کند تا لیاقت حضور حق را پیدا کند [۵]
توحید در الوهیت
توحید در الوهیت عبارت از اعتقاد به اینکه تنها معبود حقیقی و تنها موجودی که شایسته و سزاوار پرستیدن است خداوند می‌باشد (سعیدی‌مهر، کلام اسلامی، ج۱، ص۱۲۶-۱۲۷). امام‌خمینی نیز توحید در الوهیت را عبارت از این می‌داند که حق‌تعالی در فعل واحد بوده و وجود شریک در فعل او و تفویض فعل الهی به غیر محال است [۶]
ازاین‌رو سالک باید حقیقت «لا مؤثر فی الوجود إلا الله» را با برهان و ریاضت به قلب برساند تا قلب به آن ایمان آورد. در نگاه امام‌خمینی انحصار تأثیر و فاعلیت حق‌تعالی، با توجه به بحث علیت و اصالت وجود سامان می‌گیرد؛ زیرا حق‌تعالی فاعلی است که در مبدأ بودن برای همه اشیاء مستقل است و در ایجاد و الوهیت و علیتش قائم به ذات است و هیچ وابستگی به غیر ندارد، سپس مؤثری در عالم هستی جز او نیست بلکه اشیا دیگر تنها از استقلال نسبی برخوردارند، پس تأثیر و فاعلیت و الوهیت از شئون وجودی و منحصر در حق‌تعالی است [۷] پس توحید در الوهیت؛ یعنی همان تصرف تدبر در موجودات و خالق و آفرینده همه اشیا حتی افعال انسان‌ها خداوند متعال است [۸]
پانویس
- ↑ (جیلی، الانسان الکامل فی معرفة الاواخر و الاوائل، ج۱، ص۱۰۹؛ جامی، نقد النصوص، ص۳۹.
- ↑ (ابن‌عربی، فصوص الحکم، ج۱، ص۱۸۳؛ کتاب المعرفة، ص۵۹؛ جامی، نقد النصوص، ص۳۹؛ اشرف امامی، مقایسه دیدگاه عرفانی، ص۱۰۲-۱۰۵.
- ↑ (امام‌خمینی، آداب الصلاة، ص۱۳۰-۱۳۲؛ تعلیقات علی فصوص الحکم و مصباح الانس، ص۱۱۵-۱۱۶؛ شرح چهل حدیث، ص۳۹۳.
- ↑ (قیصری، شرح فصوص الحکم، ص۲۹۲؛ جامی، نقد النصوص، ص۳۹؛ فناری، مصباح الأنس، ص۲۰۳؛ جیلی، الانسان کامل فی معرفة الأواخر و الأوائل، ص۱۰۲-۱۰۳.
- ↑ (امام‌خمینی، تعلیقات علی شرح فصوص الحکم و مصباح الأنس، ص۱۱۵-۱۱۶؛ آداب الصلاة، ص۱۳۰-۱۳۲.
- ↑ (امام‌خمینی، تقریرات فلسفه، ج۲، ص۶۰ و ۷۹.
- ↑ (امام‌خمینی، شرح دعای سحر، ص۹۴؛ آداب الصلاة، ص۱۳۴ و ۳۷۲؛ صاحبی، حکمت معنوی، ص۴۳۸.
- ↑ (امام‌خمینی، شرح چهل حدیث، ص۵۳ و ۴۶۰.
منابع
- ابن‌عربی، عبدالرحمن، کتاب المعرفة، نشر التکوین، دمشق، ۲۰۰۳م.
- ابن‌عربی، محیی‌الدین، فصوص الحکم، به کوشش ابوالعلاء عفیفی، انتشارات الزهراء، ۱۳۷۰ش.
- اشرف امامی، علی، مقایسه دیدگاه‌های عرفانی عبدالکریم جیلی و ابن‌عربی، نشر کیمیای حضور، تهران، ۱۳۸۹ش.
- امام‌خمینی، سیدروحالله، آداب الصلاة، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۸۴ش.
- امام‌خمینی، سیدروحالله، تعلیقات علی شرح فصوص الحکم و مصباح الأنس، قم، پاسدار اسلام، ۱۴۱۰ق.
- امام‌خمینی، سیدروحالله، شرح چهل حدیث، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۸۸ش.
- امام‌خمینی، سیدروحالله، شرح دعای سحر، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۸۳ش.
- جامی، عبدالرحمان، نقد النصوص فی شرح نقش الفصوص، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۷۰ش.
- جیلی، عبدالکریم، الانسان الکامل فی معرفة الاواخر و الاوائل، به کوشش عبد الفتاح، مصر، مکتبة زهران، ۱۹۵۶م.
- سعیدی‌مهر، محمد، کلام اسلامی، نشر طه، قم، ۱۴۰۰ش.
- صاحبی، باقر، حکمت معنوی (درآمدی بر اندیشه فلسفی امام‌خمینی)، تهران، نشر عروج، ۱۴۰۱ش.
- فناری، محمدبن‌حمزه، مصباح الانس، تهران ، انتشارات مولی، ۱۳۷۴ش.
- قیصری، داوودبن‌محمود، شرح فصوص الحکم، تصحیح و تعلیق سیدجلال‌الّدین آشتیانی، تهران، نشر علمی و فرهنگی، ۱۳۷۵ش.
نویسنده: باقر صاحبی