جوادی، سید ابوالحسن؛ از شاگردان درس خارج فقه و اصول امام خمینی. سید ابوالحسن جوادی زاویه (میرصفی اراکی، ۲۳۳) معروف به جوادی خلخالی در سال ۱۳۰۶ ش در روستای زاویه سادات (زوایه پرعنبر) در شهرستان خلخال به دنیا آمد. اجداد او بنا بر اسناد و مدارک موجود، در قرن نهم قمری به دلایل گوناگون، از منطقه اردبیل به روستای زاویه مهاجرت کردند و در آنجا ساکن شدند. جد اعلای او علامه سید هاشم موسوی از عالمان بنام منطقه بود و مزارش زیارتگاه اهالی آنجاست (همان). جدش آقا سید جواد خلخالی معروف به موسوی، از علمای برجسته منطقه (جوادی زاویه، ۹) و از شاگردان شیخ مرتضی انصاری و از بزرگان اصول و حکمت و عرفان بود و در حفظ امنیت منطقه و جلوگیری از تجاوز اشرار و خوانین متجاوز و همچنین تعدیات ارتش شوروی و دست‌اندازی افراد متجاوز به مردم منطقه و رساندن مظلومیت اهالی منطقه به اطلاع حاکم آن‌وقت نقش زیادی داشت (میرصفی اراکی، ۲۳۴). پدرش آقا سید حسن خلخالی زاویه هم از علمای برجسته و زاهد و مورد احترام عام و خاص خلخال بود که در دوره رضاشاه، مدتی به دلایل واهی در خلخال زندانی شد (جوادی زاویه، ۹). سید ابوالحسن جوادی خلخالی در چنینی خانواده‌ای به دنیا آمد و دوران ابتدایی را در زادگاهش طی کرد. آنگاه به تحصیل دروس حوزوی روی آورد و مقدمات را در زادگاهش نزد پدر فراگرفت. او در سال ۱۳۲۲ ش برای تکمیل تحصیلات حوزوی راهی زنجان شد و در حوزه علمیه آنجا دروس سطح را نزد ابراهیم نحوی، میرزا علی‌اصغر فصاحتی معروف به میرزا علی‌اصغر مطول‌گو و میرزا احمد بزرگ فرجیان آموخت. پس از چهار سال حضور در زنجان، در سال ۱۳۲۶ ش به قم رفت و در حوزه علمیه آنجا رسایل شیخ انصاری را پیش سید محمدباقر سلطانی طباطبایی، مکاسب و کفایةالاصول را نزد میرزا محمد مجاهدی تبریزی و بخش دیگری از کفایه‌الاصول را پیش شیخ عبدالکریم خویینی زنجانی فراگرفت. شرح منظومه سبزواری و اسفار اربعه صدرالمتألهین را نزد علامه سید محمدحسین طباطبایی و کلام و عرفان را نزد آقا سید حسین قاضی فراگرفت. او سپس به فراگیری دروس خارج فقه و اصول پرداخت و در درس‌های خارج فقه و اصول آیت‌الله محمد حجت کوه‌کمری شرکت کرد و پس از رحلت ایشان از درس‌های خارج فقه (صلاه، خمس، بیع و قضا) و قسمتی از خارج اصول آیت‌الله سید حسین طباطبایی بروجردی و درس‌های خارج فقه (درس‌های بیع، مکاسب محرمه و طهارت) و یک دوره درس اصول امام خمینی بهره‌مند شد (میرصفی اراکی، ۲۳۹) و از شاگردان برجسته امام خمینی به شمار می‌رفت («حضرت آیت‌الله جوادی خلخالی علم و اخلاق را توأمان داشتند»، ۱۳؛ مجموعه مقالات همایش بزرگداشت آیت‌الله مشکینی، ج ۲، ۳۲۶). درباره سال‌های حضور او در درس خارج فقه یا اصول یا هر دو درس امام خمینی گزارشی در دست نیست، ولی می‌توان احتمال داد که در دهه ۱۳۳۰ ش در درس‌های ایشان در مساجد محمدیه و سلماسی قم شرکت می‌کرده است. وی درس‌های استادان خود را تقریر کرد (همان، ۳۲۷؛ جوادی زاویه، ۹) و ازجمله درس‌های بیع، طهارت و اصول فقه امام خمینی را تقریر نمود (همان). این تقریرها نشان می‌دهد که او در هر دو درس امام خمینی (خارج فقه و اصول) شرکت می‌کرده است. درباره انتشار این تقریرها گزارشی در دست نیست و به نظر می‌رسد مخطوط است. در کنار حضور در درس‌های آیات حجت کوه‌کمری، بروجردی و امام خمینی، مدتی نیز در درس‌های خارج فقه و اصول آیات سید کاظم شریعتمداری و سید شهاب‌الدین مرعشی نجفی شرکت داشت. جوادی خلخالی از برخی از مراجع تقلید اجازاتی در امور شرعیه دریافت کرد. او در کنار تحصیل به تدریس معالم، رسایل، کفایه‌الاصول، مکاسب و شرح منظومه پرداخت. وی در ایام تعطیلی حوزه علمیه قم به زنجان می‌رفت و در آنجا به تدریس کفایه‌الاصول می‌پرداخت. سپس تدریس درس خارج فقه را آغاز کرد (میرصفی اراکی، ۲۴۰). در کنار تحصیل و تدریس برای تبلیغ دین به برخی شهرها مانند تهران، اردبیل، خلخال، زنجان، رشت، ماسال، شاندرمن، همدان، بیجار کردستان و... می‌رفت و به تبیین معارف اسلامی می‌پرداخت. او در مناطق تبلیغی آشکارا به بیان مفاسد اجتماعی و آثار سوء برخی اقدامات حکومتی و نهی از منکرات می‌پرداخت. شرکت در مراسم حج به‌منظور ارشاد و راهنمایی حجاج از دیگر اقدامات فرهنگی تبلیغی جوادی خلخالی در سال‌های متمادی بود. وی در سال‌های نهضت اسلامی، ضمن مبارزه عملی و مدام و هدفمند با حکومت پهلوی و مقابله با اقدامات فرهنگی و قضایی و اداری آن، از رهنمودهای استادش امام خمینی حمایت می‌کرد (همان). جوادی خلخالی در ۲۶ اسفند ۱۳۴۳ و پس از انتصاب امیرعباس هویدا به نخست‌وزیری، همراه با جمعی از طلاب، محصلان و علمای زنجانی حوزه علمیه قم در نامه‌ای هویدا، ضمن انتقاد از سیاست‌های دولت‌های گذشته در برخورد با مخالفان حکومت پهلوی، با اشاره به تبعید غیرقانونی امام خمینی به خارج از کشور، خواستار بازگرداندن ایشان به کشور و آزادی زندانیان سیاسی شد (اسناد انقلاب اسلامی، ج ۳، ۱۳۹-۱۴۱) وی به سبب این فعالیت‌ها بارها توسط شهربانی و ساواک مورد تعقیب و احضار و بازجویی قرار گرفت. جوادی خلخالی پس از پیروزی انقلاب اسلامی به تدریس در حوزه علمیه قم ادامه داد و علی‌رغم تقاضا و پیشنهادهایی برای حضور و سکونت در تهران و تدریس در دانشگاه معقول و منقول وقت، از پذیرش آن خودداری کرد و تحصیل در قم و تبلیغ را ترجیح داد. سپس به تدریس درس خارج فقه در حوزه علمیه قم پرداخت. تقریرات درس خارج بیع و قسمتی از خارج اصول آیت‌الله حجت کوه‌کمری، تقریرات درس خارج فقه (خمس، بیع، قضا) و بخشی از درس اصول آیت‌الله بروجردی، تقریرات درس خارج فقه (بیع و مکاسب) و خارج اصول امام خمینی، توضیح‌المسایل (کامل)، مناسک حج (کامل) همراه با پاسخ به برخی استفتائات، مناسک حج (کامل)، خلاصةالاحکام با مقدمه‌ای کوتاه در اصول دین (تا پایان طهارت)، کتاب استدلالی زکات، حج، نکاح، طلاق، مکاسب محرمه، خیارات، قضا (تحقیقات و مکتوبات تدریس درس خارج فقه)، حواشی و تعلیقات بر مکاسب محرمه و بیع شیخ انصاری، حواشی و تعلیقات بر کفایه‌الاصول، رساله در ولایت و خلافت حضرت علی (علیه‌السلام)، رساله در خلافت امام علی (ع)، رساله‌ای درباره حضرت فاطمه زهرا (س) و نقش اجتماعی ایشان و بیان شرایط حکومت اسلامی از دیدگاه ایشان، دو رساله در موسیقی از دیدگاه اسلام، تفسیر سوره فاتحةالکتاب و برخی آیات قرآن مجید، رساله در بیان خلقت انسان، رساله در طینت و میثاق و رسایل و مقالات فراوان در موضوعات عالم برزخ، امربه‌معروف و نهی‌ازمنکر، اولین شبهه واقع‌شده، جهاد نفس، حب الهی، خوف، صبر، شکر، حسن خلق، صدق اللسان، عفو، حلم، تواضع، کظم غیض، نعمت، علم و تفکر، شیعه و تشیع، حالات قلب، تعریف اهل الله و اهل الدنیا، سجده و آثار آن، اشعار و روایات در موضوعات گوناگون، زندگینامه خودنوشت و خاطرات از بزرگان و دست‌نوشت‌هایی درباره واقعه ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ و کرامات و توجهات ائمه معصومین (ع) در ایام تبلیغ و... از آثار علمی اوست (میرصفی اراکی، ۲۴۲-۲۴۳). وی همچنین در حل اختلافات مردم در شهرهای مختلف به‌ویژه خلخال، اردبیل، زنجان، قم و رسیدگی به شکایات و تقاضای مردم از ادارات دولتی و اشخاص، رسیدگی به وضعیت مالی و معیشتی برخی طلاب و فضلای محترم و مردم عادی و اقدام و همکاری و تلاش در ساخت مساجد در روستاها و برخی شهرها، ایجاد و اصلاح ¬راه‌های روستایی، ایجاد حمام و امکانات آب آشامیدنی، کمک به اشتغال افراد و ایجاد صندوق‌های قرض‌الحسنه جهت طلاب محترم و مردم عادی و ایجاد و برگزاری جلسات و هیئات مذهبی از دیگر فعالیت‌های اجتماعی او بود (همان، ۲۴۸). سید ابوالحسن جوادی در ۲۷ اردیبهشت ۱۳۹۱ در قم درگذشت و پیکرش پس از اقامه نماز توسط سید موسی شبیری زنجانی در گلزار شهدای امام‌زاده علی بن جعفر آن شهر به خاک سپرده شد (همان، ۲۵۱؛ جوادی زاویه، ۹؛ «حضرت آیت‌الله جوادی خلخالی علم و اخلاق را توأمان داشتند»، ۱۳). منابع: اسناد انقلاب اسلامی (۱۳۷۴)، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ جوادی زاویه، سید محمدباقر (۱۳۹۲)، «فرزانگان: حضرت آیت‌الله حاج سید ابوالحسن جوادی خلخالی»، دوهفته‌نامه افق حوزه، سال یازدهم، شماره ۳۶۳، ۱۸ اردیبهشت؛ «حضرت آیت‌الله جوادی خلخالی علم و اخلاق را توأمان داشتند» (۱۳۹۱)، دوهفته‌نامه افق حوزه، سال یازدهم، شماره ۳۳۹، ۱۰ خرداد؛ مجموعه مقالات همایش بزرگداشت آیت‌الله مشکینی (۱۳۹۲)، ج ۲، قم، سازمان چاپ و نشر؛ میرصفی اراکی، سید اکبر (۱۳۷۷)، «آیت‌الله سید ابوالحسن جوادی زاویه خلخالی، ستاره فقاهت»، ستارگان حرم، ج ۲۹، قم، زائر.