موسوی ملایری، سید جمال‌الدین؛ از شاگردان درس خارج فقه امام خمینی. سید جمال‌الدین رئوف موسوی معروف به جمال‌الدین موسوی ملایری در ۱۳۱۰ ش در مشهد به دنیا آمد. پدرش آیت‌الله سید ابوالقاسم موسوی ملایری، از عالمان مشهد بود که پس از سال‌ها تحصیل در حوزه‌های علمیه خراسان و نجف اشرف نزد بزرگانی چون آیات محمدحسین نائینی و میرزا محمد آقازاده، در مشهد مقیم شد و به تدریس در آن سامان پرداخت. پدربزرگش سید عبدالله ملایری هم از عالمان خراسان به شمار می‌رفت. سید جمال‌الدین ملایری در چنین خانواده‌ای به دنیا آمد و خواندن و نوشتن را در مشهد آموخت. آنگاه مقدمات و سطوح حوزوی را در همان‌جا و نزد عالمانی چون محمدتقی ادیب نیشابوری، میرزا احمد مدرس یزدی و شیخ هاشم قزوینی فراگرفت. سپس در درس خارج فقه و اصول آیت‌الله سید محمدهادی حسینی میلانی شرکت کرد. حضور او در درس آیت‌الله میلانی کوتاه بود، چراکه در سال ۱۳۳۳ ش، به عراق رفت و در حوزه علمیه نجف اشرف، به تکمیل تحصیلات خود پرداخت. جمال‌الدین ملایری در حوزه علمیه نجف اشرف، در درس‌های خارج فقه و اصول آیات سید محسن طباطبایی حکیم، سید عبدالهادی شیرازی، سید محمود حسینی شاهرودی، شیخ حسین حلی، سید ابوالقاسم موسوی خویی و امام خمینی شرکت کرد (شریف رازی، ج ۷، ۱۷۲-۱۷۴). شریف رازی که کتاب خود را در سال‌های سخت‌گیری حکومت پهلوی نوشته است، از امام خمینی با عنوان آیت‌الله‌العظمی موسوی نام برده که منظور امام خمینی است. ملایری در سال ۱۳۵۱ ش، تحت فشار حکومت بعث عراق، به کشور بازگشت، بنابراین می‌توان احتمال داد که در سال‌های ۱۳۴۴- ۱۳۵۱ ش که در نجف اشرف به تحصیل اشتغال داشت، در درس خارج فقه (بیع مکاسب) امام خمینی که در مسجد شیخ انصاری معروف به مسجد ترک‌ها برگزار می‌شد، حضور می‌یافته است. وی همچنین موفق به دریافت اجازه تصدی امور حسبیه و شرعیه از امام خمینی شد (صحیفه امام، ج ۱، ۵۱۲). در واقع امام خمینی، اجازه‌نامه‌ای را که آیت‌الله شاهرودی به ملایری داده بودند، امضا کردند (همان). ملایری که داماد آیت‌الله سید حسن طباطبایی قمی از روحانیان برجسته مشهد بود (شریف رازی، ج ۷، ۱۷۴)، در انتقال برخی اخبار مشهد به نجف اشرف فعال بود. ازجمله وقتی حکومت پهلوی در سال ۱۳۴۵ ش، درصدد تصویب لایحه حقوق خانواده برآمد، آیت‌الله قمی با ارسال نامه‌ای به ملایری، از او خواست تا آیات شاهرودی و امام خمینی را در جریان لایحه فوق قرار دهد (یاران امام به روایت اسناد ساواک، کتاب ۵۵، ۲۱۵). پس از دستگیری آیت‌الله قمی، نامه‌ای را در این زمینه از آیت‌الله میلانی دریافت کرد؛ آیت‌الله میلانی در آن نامه از ملایری خواسته بود آیات حکیم و خویی را در جریان اقدام حکومت پهلوی در دستگیری آیت‌الله قمی قرار دهد. ملایری پس از دریافت این نامه، جمعی از طلاب علوم حوزوی، ازجمله سید مصطفی خمینی، فرزند امام خمینی را به منزل خود دعوت کرد و آنان را در جریان این امر قرار داد (سیر مبارزات یاران امام در آینه اسناد ساواک، ج ۴، ۱۱۵؛ آیت‌الله‌العظمی سید...، ج ۳، ۱۶). او در سال ۱۳۵۱ و در جریان اخراج ایرانیان مقیم نجف اشرف از عراق، از آن کشور اخراج شد و به کشور بازگشت و در مشهد مقیم شد. پس از مدتی حضور در آن شهر، به درخواست جمعی از اهالی غرب تهران (آریاشهر)، راهی آنجا شد و به اقامه نماز جماعت در مسجد امام صادق (ع) آریاشهر و تبلیغ دین در آنجا پرداخت (شریف رازی، ج ۷، ۱۷۳-۱۷۴). ملایری در تهران، همراه با روحانیان مبارز، به فعالیت علیه حکومت پهلوی پرداخت و ازجمله، اعلامیه‌هایی را همراه با آنان، علیه حکومت پهلوی یا در حمایت از امام خمینی امضا می‌کرد. ملایری در آبان ۱۳۵۶ و پس از رحلت مشکوک سید مصطفی خمینی، همراه با جمعی از روحانیان تهران، با صدور اعلامیه‌ای، مردم را به شرکت در مجلسی به آن مناسبت در بازار تهران دعوت کردند (یاران امام به روایت اسناد ساواک، کتاب ۵۹، ۵۱۶-۵۱۵). او همچنین ازجمله روحانیانی بود که پس از انتشار مقاله موهن روزنامه اطلاعات علیه امام خمینی، اعلامیه‌ای را در محکومیت آن صادر کردند (اسناد انقلاب اسلامی، ج ۳، ۲۳۶-۲۳۷). وی همچنین پس از سرکوبی تظاهرات مردم تبریز در ۲۹ بهمن ۱۳۵۶، همراه با جمعی از روحانیان مبارز تهران، نامه‌ای را به مراجع تقلید صادر و آن اقدام را محکوم کردند و با خانواده‌های شهدای آن روز ابراز همدری نمودند (همان، ۲۴۴-۲۴۵). یکی دیگر از اعلامیه‌هایی که توسط ملایری امضا شد، اعلامیه‌ای در تقبیح اقدام حکومت پهلوی در آتش زدن اماکن عمومی با هدف انتساب آن اقدامات به انقلابیان بود؛ وی همراه با روحانیان مبارز تهران، در آخرین روزهای دی ۱۳۵۷، اعلامیه‌ای را صادر کردند و به حکومت پهلوی در این زمینه هشدار دادند. آنان همچنین در آن اعلامیه، سرکوب تظاهرات مردم را محکوم کردند (دوانی، ج ۹، ۱۱۳-۱۱۶). درباره دیگر فعالیت‌های سید جمال‌الدین ملایری پس از پیروزی انقلاب اسلامی گزارشی در دست نیست. او در منطقه آریاشهر تهران، در کنار اقامه نماز و تبلیغ دین، به فعالیت‌های اجتماعی می‌پرداخت که از آن جمله می‌توان به تعمیر و تکمیل بنای مسجد امام صادق (ع) و همچنین تأسیس کتابخانه و سالن سخنرانی در مسجد فوق و تأسیس درمانگاهی در همان‌جا اشاره کرد (شریف رازی، ج ۷، ۱۷۴). منابع: اسناد انقلاب اسلامی (۱۳۷۴)، ج ۳، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ حضرت آیت‌الله‌العظمی آقای حاج سید محمدهادی میلانی به روایت اسناد ساواک (۱۳۸۱)، ج ۳، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات؛ دوانی، علی (۱۳۷۷)، نهضت روحانیون ایران، ج ۹، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ سیر مبارزات یاران امام خمینی در آینه اسناد به روایت اسناد ساواک (۱۳۹۳)، ج ۲ و ۳، تدوین: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی؛ شریف رازی، محمد (۱۳۵۴)، گنجینه دانشمندان (جلد هفتم)، قم، پیروز؛ صحیفه امام (۱۳۷۸)، ج ۱، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی؛ یاران امام به روایت اسناد ساواک: کتاب ۵۹، آیت‌الله سید محمدصادق لواسانی (۱۳۹۵)، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات؛ یاران امام به روایت اسناد ساواک: کتاب ۵۵، آیت‌الله حاج شیخ عباس واعظ طبسی (۱۳۹۴)، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات.