محمداسماعیل صائنی، از شاگردان درس خارج اصول امام‌خمینی.
او در سال ۱۳۱۱ ش در شهر زنجان به دنیا آمد. پدرش شیخ اسحاق از عالمان برجسته زنجان و از مدرسان علوم معقول و منقول بود. محمد اسماعیل دوران ابتدایی را در دبستان توفیق که زیر نظر رضا روزبه اداره می‌شد، طی کرد. دوره دبیرستان را هم در زنجان گذراند و هم‌زمان نزد پدرش به تحصیل دروس حوزوی پرداخت و کتاب‌هایی چون گوهر مراد، شرح الهدایه میبدی و قسمتی از اشارات را نزد ایشان خواند. هیئت قدیم و قسمتی از هندسه اقلیدسی را هم نزد میرزا محمود حکیم، از ریاضی‌دانان زنجانی آموخت. آنگاه به حوزه علمیه زنجان رفت و در آنجا بخشی از دروس سطح را (تا رسایل و مکاسب) نزد پدرش و دیگر استادان آن حوزه فراگرفت («روش‌های تفسیر قرآن»، ۴).
صائنی در سال ۱۳۲۹ ش برای تکمیل تحصیلات حوزوی به قم رفت و با کمک سیداحمد حسینی زنجانی، در مدرسه حجتیه مقیم شد (همان). او از ابتدای ورود به قم، در درس علامه سیدمحمدحسین طباطبایی حاضر شد و منظومه ملاهادی سبزواری، الهیات شفا و نیز یک دوره کامل اسفار را در محضر ایشان آموخت («گفتگویی در فلسفه»، ۸). هم‌زمان در جلسات هفتگی علامه طباطبایی که با حضور افرادی چون مرتضی مطهری، حسینعلی منتظری، انصاری شیرازی و... با هدف پاسخ‌گویی به اشکالات علمی و بحث و بررسی درباره مکتب‌های الحادی تشکیل می‌شد، شرکت می‌کرد (خاطرات آیت‌الله ابراهیم امینی، ۱۰۷-۱۰۸). او هم‌زمان با تحصیل فلسفه، در درس خارج فقه آیت‌الله سیدحسین طباطبایی بروجردی و درس خارج اصول (بحث استصحاب و تعادل و تراجیح) امام‌خمینی حضور می‌یافت و آن درس را تقریر نمود («روش‌های تفسیر قرآن»، ۳-۴). صائنی در یکی از نامه‌هایش به امام‌خمینی، از ایشان با عنوان «سیدنا الاستاد» نام برده است (بیات، ۳۰۳-۳۰۴) که نشان از جایگاه استادی امام‌خمینی نزد وی دارد. درباره سال‌های حضور او در درس امام‌خمینی گزارش دقیقی در دست نیست، ولی به نظر می‌رسد از اواخر دهه ۱۳۳۰ تا تبعید امام‌خمینی به خارج از کشور (در ۱۳ آبان ۱۳۴۳)، از درس خارج اصول ایشان که ابتدا در مسجد سلماسی و سپس در مسجد اعظم قم برگزار می‌شد، بهره می‌برده است. او در کنار حضور در درس امام‌خمینی، در درس خارج فقه و اصول آیت‌الله سیدمحمد محقق داماد شرکت می‌کرد («روش‌های تفسیر قرآن»، ۳-۴). او در سال ۱۳۴۳ ش و به‌احتمال‌زیاد، مدتی پس از تبعید امام‌خمینی به خارج از کشور، به درخواست مردم زنجان، به زادگاهش بازگشت و امامت مسجد نوبنیاد رسول‌الله (ص) آن شهر را بر عهده گرفت و به تدریس فقه، اصول و فلسفه و همچنین تفسیر قرآن در آن مسجد پرداخت («روش‌های تفسیر قرآن»، ۴؛ «گفتگویی در فلسفه»، ۸). همچنین وی از سخنرانان حسینیه ارشاد در تهران بود و در سال ۱۳۴۸ ش به مدت دو هفته به سخنرانی در آنجا پرداخت (بیات، ۲۲۳). همچنین در جلسات علامه طباطبایی با هانری کربن، فیلسوف فرانسوی نیز حضور می‌یافت («گفتگو با فیلسوف گفتگو دکتر غلامحسین ابراهیمی دینانی»، ۲۰؛ خسروشاهی، ۱۳۹۱، ۱۳۵). علاوه بر آن، از معدود روحانیانی بود که در جلسات تدریس خصوصی فلسفه علامه طباطبایی که هر هفته روزهای پنجشنبه و جمعه در قم برگزار می‌شد شرکت می‌جست (همان، ۱۹). محمد اسماعیل صائنی با آغاز نهضت امام‌خمینی به حمایت از آن پرداخت. در خرداد ۱۳۴۳ درحالی‌که سیدمحمود علایی طالقانی به جرم فعالیت‌های سیاسی در زندان بود، نامه‌ای خطاب به او ارسال کرد و درگذشت یکی از بستگان وی را تسلیت گفت (خسروشاهی، ۱۳۹۲، ۲۶). پس از تبعید امام‌خمینی به خارج از کشور (۱۳ آبان ۱۳۴۳)، نخستین جلسه مدرسان حوزه علمیه قم برای واکنش به آن اقدام حکومت پهلوی در حجره او در مدرسه حجتیه تشکیل شد («روش‌های تفسیر قرآن»، ۴). وی در سال‌های ۱۳۵۶-۱۳۵۷ از روحانیانی بود که نقش پررنگی در مبارزات سیاسی در زنجان داشت. ازجمله پس از درگذشت مشکوک سیدمصطفی خمینی، با صدور اعلامیه‌ای آن واقعه را به امام‌خمینی که از ایشان با عنوان «سیدنا الاستاد آیت‌الله‌العظمی مدظله‌العالی» نام برد، تسلیت گفت و اعلام کرد در روز دهم آبان ۱۳۵۶، مجلس تذکری در مسجد رسول‌الله (ص) برگزار خواهد کرد (بیات، ۳۰۳-۳۰۴). وی همچنین در اردیبهشت ۱۳۵۷ و در پی حمله مأموران حکومت پهلوی به خانه‌های مراجع تقلید در قم، همراه با دیگر روحانیان زنجان با ارسال نامه‌ای به آیات سیدکاظم شریعتمداری و سیدمحمدرضا موسوی گلپایگانی، آن اقدام را محکوم کردند و سپس خود در نامه‌ای جداگانه به آیت‌الله شریعتمداری، ضمن محکوم کردن مجدد حمله مأموران حکومت پهلوی به بیت ایشان، همدردی خود و جامعه روحانیت زنجان را با آن مرجع اعلام کرد و تعطیلی بازار زنجان را در اعتراض به آن اقدام به اطلاع ایشان رساند (بیات، ۳۱۵-۳۱۷).
ساواک زنجان در ۲۹ مهر ۱۳۵۷ فهرستی از طرفداران امام‌خمینی در سراسر کشور تهیه کرد که نام صائنی هم در این فهرست به چشم می‌خورد (سیر مبارزات یاران امام‌خمینی در آینه اسناد، ج ۱۳، ۶۱-۶۵). او در تاسوعا (۱۹ آذر) سال ۱۳۵۷ ش در تظاهرات مردم زنجان علیه حکومت پهلوی شرکت داشت (بیات، ۴۰۷-۴۰۸) و پس از پیروزی انقلاب اسلامی در سامان‌بخشی به امور شهر زنجان نقش داشت. ازجمله در ادغام کمیته‌های انقلاب اسلامی و تشکیل کمیته مرکزی انقلاب اسلامی زنجان نقش ایفا نمود (همان، ۴۵۵ و ۴۶۶). او پس از آن به تدریس و تحقیق در زنجان ادامه داد و تقریرات درس فقه آیت‌الله محقق داماد، تقریرات درس اصول آیت‌الله محقق داماد («درگذشتگان: درگذشت...»، ۹۲) و تقریرات درس خارج اصول امام‌خمینی از آثار اوست («روش‌های تفسیر قرآن»، ۳-۴). صائنی زنجانی در ۱۷ تیر ۱۳۷۷ در زنجان درگذشت و پیکرش پس از اقامه نماز توسط سیداسماعیل موسوی زنجانی، امام جمعه زنجان، در آن شهر به خاک سپرده شد («درگذشتگان: درگذشت...»، ۹۲). منابع: بیات، مسعود (۱۳۸۶)، انقلاب اسلامی در زنجان، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ خاطرات آیت‌الله ابراهیم امینی (۱۳۹۲)، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ خسروشاهی، سیدهادی (۱۳۹۱)، خاطرات مستند سیدهادی خسروشاهی درباره علامه سیدمحمدحسین طباطبایی، قم، کلبه شروق؛ خسروشاهی، سیدهادی (۱۳۹۲)، خاطرات مستند سیدهادی خسروشاهی درباره آیت‌الله علی‌اکبر مشکینی، قم، کلبه شروق؛ «درگذشتگان: درگذشت آیت‌الله صائنی» (۱۳۷۷)، دوماهنامه آینه پژوهش، شماره ۵۱، مرداد و شهریور؛ «روش‌های تفسیر قران» (۱۳۷۱)، دوماهنامه کیهان اندیشه، شماره ۴۴، مهر و آبان؛ «گفتگو با فیلسوف گفتگو دکتر غلامحسین ابراهیمی دینانی» (۱۳۸۹)، تهیه و تدوین: علی اوجبی، فصلنامه میثاق، شماره ۱۷، زمستان؛ «گفتگویی در فلسفه» (۱۳۷۱)، دوماهنامه کیهان فرهنگی، شماره ۴۵، آذر و دی؛ سیر مبارزات یاران امام‌خمینی در آینه اسناد به روایت اسناد ساواک (۱۳۹۳)، ج ۱۳، تدوین: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی.