نیّت، تصمیم و عزم برای شروع به سیر الی الله و شاکله وجود و شخصیتی هر انسانی می‌باشد که مقوم و روح عمل بوده و عمل بدون نیت فاقد ارزش است.
اهمیت و جایگاه نیّت
نیت و قصد در اصطلاح عرفانی به معنای تصمیم و عزم جدّی برای شروع به سیر الی الله جهت بندگی و اطاعت پایدار می‌باشد.[۱] اهل معرفت در بحث‌های خود نیت و قصد سلوکی را از مهم‌ترین امور سلوکی می‌دانند که روح عمل سلوکی به آن وابسته است.[۲] امام‌خمینی نیز در آثار عرفانی خویش به بحث نیت و قصد سلوکی و رابطه آن با عمل، مراتب نیت و تجسم نیات پرداخته است.[۳]
نیت و رابطه آن با عمل
برخی اهل معرفت با استناد به آیه «قل کل یعمل علی شاکلة» (اسراء: ۸۴) شاکله را به نیت تفسیر کرده‌اند و معتقدند هر کس مطابق نیت و اندیشه خود کار می‌کند.[۴] و با استناد به روایاتی شخصیت انسان را همان نیت او می‌دانند؛ ازاین‌رو عمل بدون نیت فاقد ارزش می‌باشد.[۵] امام‌خمینی نیز در بیان رابطه متقابل عمل و نیت با استناد به آیه «کل یعمل علی شاکله».[۶] معتقد است هر یک از ظاهر و باطن انسان از یکدیگر متأثرند، و اعمال قلبی و نیت کمال خود را از طریق عمل و روزنه های قوای ظاهری نمایش می‌دهد.[۷] و براین باور است که نسبت نیت به ظاهر اعمال، همانند روح به بدن، باطن به ظاهر، و قلب به قالب است.[۸]
امام‌خمینی در تبیین کیفیت تجسم اعمال تأکید فراوانی بر تأثیر نیت بر ماهیت عمل تجسم یافته دارد؛ زیرا به اعتقاد ایشان کمال و حسن اعمال، به نیت‌ها و اقبال قلب و حفظ حدود است؛ چون نیت اراده برانگیزاننده به عمل است که تابع اهداف و غایات اخیر است و این غایات تابع ملکات نفسانی‌اند که باطن ذات انسان و شاکله آن را تشکیل می‌دهند و افعال صادر از انسان تابع همان غایات است و داعی و محرک او همان مطلوب نفسانی است و اعمال او برای رسیدن به آن مطلوب انجام می‌شود. این نیت صورت عمل را تشکیل می‌دهد و از آنجا که حقیقت هر چیز به صورت آن است نه به ماده آن، پس تمام حقیقت اعمال را صورت عمل و جنبه ملکوتی آن یعنی نیت تشکیل می‌دهد و این معنای حدیث مشهوری است که نیت را از عمل مهم‌تر می‌داند. بر این اساس تجسم، منحصر در اعمال نیست؛ بلکه شامل اعتقادات، اخلاق و نیت‌ها نیز می‌باشد.[۹]
مراتب نیت
امام‌خمینی همسو با اهل معرفت خالص کردن نیت از تمام مراتب شرک و ریا و مراقبت از نیت خالص و باقی ماندن بر آن را از امور بسیار دشوار می‌داند که برخی مراتب آن تنها برای برخی اولیای الهی ممکن است؛ زیرا انسان تا آخر عمر خود از شرّ شیطان و نفس امّاره ایمن نیست و گاهی به کمترین مناسبتی عمل خالص خود را با ریا باطل می‌کند. ایشان با استناد به آیه «الا لله الدین الخالص».[۱۰] معتقد است خداوند فقط دین خالص را می‌پذیرد و عبادت ظاهری که انسان انجام می‌دهد، ملاک خلوص نیست، بلکه باطن و جوهر دین، ملاک اخلاص است و اگر یکی از حظوظ نفسانی و شیطانی در دین باشد خالص نخواهد بود.[۱۱] امام‌خمینی برای نیت در عبادت مراتبی قائل است از جمله: ۱- نیت در عبادت عامه؛ که همان پاک بودن از شرک آشکار و پنهان، همچنین ریا و خودبینی است. ۲- نیت در عبادت اهل خواص؛ که عبارت است از نیتی که آلوده به طمع بهشت و خوف از دوزخ نباشد؛ زیرا نیت بر پایه طمع به بهشت و ترس از دوزخ خالص نیست. ۳- نیت در عبادت اصحاب قلوب؛ که عبارت است از پاک بودن آنان از انانیت و انیت؛ زیرا خودبینی و خودپسندی در نظر سلوک اهل معرفت شرک و کفر بزرگی است . ۴- نیت در عبادت انسان‌های کامل؛ که عبارت است از تصفیه و پاکسازی نیت از بندگی و خودبینی در عبادات است؛ زیرا نه تنها نباید بندگی خود را ببیند بلکه نباید جهان وجود و ماسوی‌الله را نیز ببیند.[۱۲]
پانویس
- ↑ کاشانی، شرح منازل السائرین، ص۴۲۵؛ لطائف الاعلام، ص۴۷۵.
- ↑ مستملی، شرح التعرف لمذهب و التصوف، ج۳، ص۹۳۷؛ کاشانی، شرح منازل، ص۴۳۰؛ نسفی، ارشاد در معرفت، ص۲۰.
- ↑ امام‌خمینی، سرّ الصلاة ص۷۴-۷۵؛ آداب الصلاة، ص۱۵۶-۱۶۰؛ شرح چهل حدیث، ص۳۳۱.
- ↑ طیب، أطیب البیان فی تفسیر القرآن، ج۲، ص۲۴۳)
- ↑ مستملی، شرح التعرف لمذهب التصوف، ج۳، ص۹۳۷؛ اردستادنی، شرح الکنوز و بحر الرموز، ص۵۱؛ کاشانی، تأویلات کاشانی، ج۱، ص۴۰۹.
- ↑ اسراء: ۸۴)
- ↑ امام‌خمینی، شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص۳۸۸-۳۸۹؛ شرح چهل حدیث، ص۳۳۱-۳۳۲)
- ↑ امام‌خمینی، سرّ الصلاة، ص۷۵.
- ↑ امام‌خمینی، شرح چهل حدیث، ص۹۵ و ۴۳۹-۴۴۰؛ صحیفه امام، ج۱۷، ص۱۸۵؛ صاحبی، حکمت معنوی ص۷۸۳-۷۸۴.
- ↑ زمر: ۳)
- ↑ امام‌خمینی، شرح چهل حدیث، ص۳۲۸-۳۲۹؛ سرّ الصلاة، ص۷۵؛ آداب الصلاة، ص۱۶۱.
- ↑ امام‌خمینی، سرّ الصلاة، ص۷۵-۷۶).
منابع
- اردستانی، پیرجمال‌الدّین، شرح الکنوز و بحر الرموز، تهران، مجلس شورای اسلامی، ۱۳۸۸ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، آداب الصلاة، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۸۴ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، سرّالصلاة، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۷۸ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، شرح چهل حدیث، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۸۸ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، شرح حدیث جنود عقل و جهل، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۸۷ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۸۹ش.
- صاحبی، باقر، حکمت معنوی، تهران، نشر عروج، ۱۴۰۱ش.
- طیب، سیدعبدالحسین، أطیب البیان فی تفسیر القرآن، قم، انتشارات مؤسسه جهانی سبطین، ۱۳۸۸ش.
- کاشانی، عبد الزراق، لطائف الاعلام فی اشارات اهل الالهام، تصحیح مجید هادی‌زاده، تهران، میراث مکتوب، ۱۳۷۹ش.
- کاشانی، عبدالرزاق، تأویلات کاشانی، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۲۰۰۶م.
- کاشانی، عبدالرزاق، شرح منازل السائرین، تحقیق بیدارفر، انتشارات بیدار، قم، ۱۳۸۵ش.
- مستملی بخاری، اسماعیل، شرح التعرف لمذهب و التصوف، تهران ، انتشارات أساطیر، ۱۳۶۳ش.
- نسفی، عبدالله‌بن‌محمد، ارشاد در معرفت و وعظ و اخلاق، میراث مکتوب، ۱۳۸۵ش.
نویسنده: باقر صاحبی