قیام پانزده خرداد ۱۳۴۲: تفاوت میان نسخه‌ها

'''پانزده خرداد'''، [[قیام]] مردم در اعتراض به [[بازداشت]] [[امام‌خمینی]] و سرآغاز نهضت اسلامی ایران، ۱۳۴۲.

قیام پانزده خرداد به دنبال بازداشت امام‌خمینی در سال ۱۳۴۲، به صورت خودجوش و مردمی در [[قم]]، [[تهران]]، [[ورامین]]، [[مشهد]]، [[شیراز]] و برخی از شهرهای دیگر شکل گرفت. زمینه‌های این قیام را اقدامات ضد دینی [[رژیم پهلوی]] در گذشته فراهم کرده بود. در سال ۱۳۳۸ [[جان اف کندی]] رئیس‌جمهور وقت [[امریکا]] طرح اصلاحات زیربنایی برای کشورهای زیر نفوذ امریکا را به منظور جلوگیری از شکل‌گیری جنبش‌های اعتراض‌آمیز مردمی و نفوذ [[کمونیسم]] [[شوروی]] مطرح کرد. [[محمدرضا پهلوی]] ناگزیر این طرح را پذیرفت و اجرای [[اصلاحات ارضی]] را آغاز آن قرار داد <ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۱۳۳-۱۳۶</ref>. نمایندگان پهلوی نزد [[سیدحسین بروجردی]]، [[مرجع تقلید]] وقت، رفتند و قصد رژیم را برای اقدام به اصلاحات ارضی به اطلاع وی رساندند؛ اما پاسخ صریح وی این بود که اصلاحات حکومتی و سیاسی بر اصلاحات ارضی تقدم دارد و همین موجب مسکوت‌ماندن این طرح شد <ref>فاضل، مصاحبه، ۱۶۰-۱۶۱؛ سلطانی طباطبایی، مصاحبه، ۵۶-۵۷</ref>.

پهلوی که مانع اجرای اصلاحات امریکایی را بروجردی می‌دید، پس از درگذشت وی برای در امان ماندن از انتقاد مراجع، با تسلیت به [[سیدمحسن حکیم]] در [[نجف]] به پندار خود مرجعیت را از ایران منتقل کرد <ref>معاونت پژوهش و برنامه‌ریزی شورای هماهنگی تبلیغات اسلامی، راهنمای بزرگداشت ایام‌الله، ۹۶؛ روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۱۷۵-۱۷۶</ref> و اجرای اصلاحات مورد نظر امریکا را آغاز کرد. لایحه اصلاحات ارضی در ۱۹ دی ۱۳۴۰ در [[دولت]] [[علی امینی]] تصویب شد و علاوه بر حمایت امریکا رسانه‌های شوروی نیز به تجلیل از اقدام پهلوی پرداختند <ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۱۹۶؛ خمینی، مقدمه کتاب کوثر، ۱/بیست و هفت</ref>. امام‌خمینی به سبب پرهیز از بهره‌برداری نادرست رژیم از آن، با این لایحه مخالفتی نکرد {{ببینید|متن=ببینید|اصلاحات ارضی}} .

<br>

<br>

رژیم پهلوی پس از شکست در اجرای لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی، بار دیگر در راستای قدرت‌نمایی و مقابله با [[روحانیت]]، بر آن شد که به مناسبت ۱۷ [[دی]]، [[روز کشف حجاب]]، از زنان بی‌حجاب برای رژه خیابانی و تظاهرات علیه لغو لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی استفاده کند. امام‌خمینی به دولت هشدار داد در برابر اجرای چنین برنامه‌ای عده‌ای از مردم تهران و شهرستان‌ها قصد دارند در همان روز به مناسبت یادبود [[فاجعه مسجد گوهرشاد]]، مجلسی برگزار کنند و جلوگیری از پیامدهای احتمالی آن، سخت خواهد بود <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۱۲۳؛ مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۱/۱۱۹</ref>. ایشان جشن ۱۷ دی را که برخی مطبوعات به آن دامن می‌زدند، سبب [[نفرت]] مردم از حکومت دانست و یادآور شد از این‌گونه کارها دست بردارند. ایشان در ادامه افزود ترقی کشور به ۱۷ دی نیست، بلکه به برخورداری از دانشگاه واقعی است <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۱۱۷</ref>.

<br>

با پخش‌شدن خبر اعتراضات امام‌خمینی در سراسر ایران، جوّ قم، تهران و بسیاری از شهرهای دیگر متشنج شد <ref>خمینی، مقدمه کتاب کوثر، ۱/بیست و هشت</ref>. با پیام امام‌خمینی در ۲۸ اردیبهشت ۱۳۴۲ به مناسبت [[ماه محرم]] و دستور ایشان به افشای جنایت‌های رژیم پهلوی <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۲۲۹</ref>، مطالب سخنرانی‌ها و نوحه‌ها جنبه انتقادی از حکومت پهلوی پیدا کرد و به گزارش‌های سازمان اطلاعات و امنیت کشور ([[ساواک]])، مراسم عزاداری تبدیل به مجالس حمله به دولت و حمله به رژیم پهلوی شد <ref>مرکز اسناد، آرشیو، پرونده ۱۱۲ و ۳۲؛ فلسفی، خاطرات و مبارزات، ۲۷۰-۲۸۴</ref>. [[تظاهرات]] بزرگ [[روز عاشورا]] در [[تهران]] با سازماندهی [[هیئت‌های مؤتلفه اسلامی]] برگزار شد. این تظاهرات به‌خصوص با همراهی هیئت‌های مذهبی بزرگ تهران، نظیر هیئت [[طیب حاج‌رضایی]]، اوج اعتراضات مردم را نشان داد <ref>عراقی، ناگفته‌ها، ۱۷۵-۱۷۶؛ مرکز اسناد. آرشیو، ۳۲؛ حزب ملل، اسنادی از جمعیتهای مؤتلفه اسلامی، ۵</ref>. این تظاهرات از لحاظ کثرت و تنوع شرکت‌کنندگان، از روحانیان و دانشگاهیان و کارگران، کم‌نظیر بود که برخی اجتماع‌کنندگانِ در مقابل مسجد جامع حاج‌ابوالفتح واقع در خیابان ری تهران را میان ۷۰ تا ۱۲۰ هزار تن برآورد کرده‌اند <ref>عراقی، ناگفته‌ها، ۱۷۹-۱۸۰؛ مقصودی، مصاحبه، ۳۸۳</ref>. اجتماع‌کنندگان از مقابل این مسجد به سمت [[دانشگاه تهران]] رفتند و پس از سخنرانیِ دو نفر در مقابل دانشگاه، تا اطراف [[کاخ مرمر]] به راهپیمایی و شعار ادامه دادند <ref>عراقی، ناگفته‌ها، ۱۸۰-۱۸۲</ref>. طبق گزارش ساواک، برخی از بازاریان تهران، در دیدار با امام‌خمینی اذعان کردند که گروه زیادی از مردم تهران در قالب دستجات مذهبی قصد حرکت به قم را دارند؛ اما امکان اقدام رژیم در حمله به این هیئت‌ها به عنوان گروه اوباش به قصد هتک علما وجود دارد. امام‌خمینی با تشبیه رژیم به دستگاه [[بنی‌امیه]] و [[یزید بن معاویه|یزید]]، تأکید کرد اگر رژیم قصد چنین کاری کند، چه افتخاری بالاتر از کشته‌شدن در راه استقلال مملکت <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۲۴۰-۲۴۱؛ مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۱/۲۱۵-۲۱۶</ref>.

امام‌خمینی در عصر عاشورای ۱۳۸۳ق/ ۱۳ خرداد ۱۳۴۲ش در [[مدرسه فیضیه قم]] در سخنرانی‌ای با لحن شدید، حکومت پهلوی را به دستگاه [[بنی‌امیه]] و [[یزید بن معاویه|یزید]] تشبیه و روابط پشت پرده و هم‌پیمانی و دوستی پهلوی با [[اسرائیل]] را افشا کرد و ضمن نصیحت به وی او را به عبرت‌گرفتن از سرانجام پدرش [[رضاخان پهلوی|رضاخان]] فرا خواند <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۲۴۳-۲۴۵؛ خمینی، مقدمه کتاب کوثر، ۱/بیست و هشت-بیست و نه</ref>. به دنبال این سخنرانی، در شب پانزده خرداد پس از نیمه شب تعداد زیادی کماندو، چترباز و سرباز گارد، مسلح به سلاح‌های سرد و گرم به قم رفتند و خانه امام‌خمینی را در یخچال‌قاضی محاصره <ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۵۰۸-۵۱۰</ref> و ایشان را در سحرگاه پانزده خرداد در خانه خود در قم [[بازداشت]] کردند و به تهران بردند <ref>نیری، مصاحبه، ۴۱۰-۴۱۱</ref>. هم‌زمان با بازداشت ایشان [[سیدحسن طباطبایی قمی]] و [[بهاءالدین محلاتی]] از مراجع مشهد و شیراز و برخی دیگر از روحانیان بازداشت شدند <ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۵۱۵</ref> {{ببینید|متن=ببینید|دستگیری امام‌خمینی}} .

==واکنش عمومی و شکل‌گیری قیام==

<br>

بازاریان تهران با تعطیلی مغازه‌ها و دانشجویان تهران با تعطیل‌کردن کلاس‌ها به تظاهرات پرداختند و به‌تدریج در میدان‌های اصلی و اطراف بازار و خیابان‌های نزدیک به میدان ارگ با هدف تصرف مرکز رادیو گرد آمدند و با شعار «یا مرگ یا خمینی» به تظاهرات پرداختند <ref>دوانی، نهضت روحانیون ایران، ۴-۳/۳۶۹-۳۷۰</ref>. این قیام خودجوش که برخاسته از احساس وظیفه دینی و شور ایمانی مردم بود و هیچ تشکیلاتی آن را سازماندهی نمی‌کرد <ref>خامنه‌ای، در مکتب جمعه، ۲/۱۷۶</ref> تا بعد از ظهر ادامه یافت. مردم که افزون بر اداره رادیو قصد تصرف کاخ‌های مرمر و [[کاخ گلستان|گلستان]] را داشتند؛ اما نیروهای نظامی و امنیتی به‌شدت آنان را سرکوب و تعدادی را [[شهید]] و مجروح کردند. افزون بر مردم تهران، در روز ۱۵ خرداد عده‌ای از اهالی کَن و [[جماران]] و دیگر روستاهای اطراف تهران <ref>دفتر عقیدتی، روزها و رویدادها، ۱/۴۸۸؛ مدنی، تاریخ سیاسی معاصر ایران، ۲/۵۷</ref> به‌ویژه گروهی از دهقانان اطراف ورامین به‌خصوص منطقه امامزاده جعفر (پیشوا) نیز با شنیدن خبر بازداشت امام‌خمینی، کفن‌پوش شدند و با شعار «یا مرگ یا خمینی» به سمت تهران حرکت کردند که در سه‌راه باقرآباد بر اثر تیراندازی نیروهای نظامی تعداد زیادی از آنان شهید شدند. در این گزارش، شمار کفن‌پوشان ورامینی چهار هزار تن شمرده شده است <ref>مرکز اسناد، آرشیو، پرونده ۵۰، ۸۴، ۱۱۷ و ۱۲۷</ref>. تظاهرات و اعتراض در شهرهای دیگر ازجمله مشهد، شیراز و [[تبریز]] <ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۵۶۱-۵۶۲</ref> و [[اصفهان]] <ref>آبراهامیان، ایران بین دو انقلاب، ۵۲۳</ref> نیز به وقوع پیوست و تا ۱۸ خرداد به صورت پراکنده ادامه داشت؛ ولی به‌تدریج نیروهای امنیتی قیام را سرکوب کردند <ref>آبراهامیان، ایران بین دو انقلاب، ۵۲۳؛ مرکز اسناد، آرشیو، پرونده ۲۶، ۳۱، ۳۹، ۹۹، ۱۰۱ و ۱۱۳</ref>.