قیام پانزده خرداد ۱۳۴۲: تفاوت میان نسخه‌ها

'''پانزده خرداد'''، [[قیام]] مردم در اعتراض به [[بازداشت امام‌خمینی]] و سرآغاز نهضت اسلامی ایران، ۱۳۴۲.

قیام پانزده خرداد به دنبال بازداشت امام‌خمینی در سال ۱۳۴۲، به صورت خودجوش و مردمی در [[قم]]، [[تهران]]، [[ورامین]]، [[مشهد]]، [[شیراز]] و برخی از شهرهای دیگر شکل گرفت. زمینه‌های این قیام را اقدامات ضد دینی [[رژیم پهلوی]] در گذشته فراهم کرده بود. در سال ۱۳۳۸ [[جان اف کندی]] رئیس‌جمهور وقت [[امریکا]] طرح اصلاحات زیربنایی برای کشورهای زیر نفوذ امریکا را به منظور جلوگیری از شکل‌گیری جنبش‌های اعتراض‌آمیز مردمی و نفوذ کمونیسم [[شوروی]] مطرح کرد. [[محمدرضا پهلوی]] ناگزیر این طرح را پذیرفت و اجرای [[اصلاحات ارضی]] را آغاز آن قرار داد <ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۱۳۳-۱۳۶</ref>. نمایندگان پهلوی نزد [[سیدحسین بروجردی]]، [[مرجعیت|مرجع تقلید]] وقت، رفتند و قصد رژیم را برای اقدام به اصلاحات ارضی به اطلاع وی رساندند؛ اما پاسخ صریح وی این بود که اصلاحات حکومتی و سیاسی بر اصلاحات ارضی تقدم دارد و همین موجب مسکوت‌ماندن این طرح شد <ref>فاضل، مصاحبه، ۱۶۰-۱۶۱؛ سلطانی طباطبایی، مصاحبه، ۵۶-۵۷</ref>.

پهلوی که مانع اجرای اصلاحات امریکایی را بروجردی می‌دید، پس از درگذشت وی برای در امان ماندن از [[انتقاد]] مراجع، با تسلیت به [[سیدمحسن حکیم]] در [[نجف]] به پندار خود [[مرجعیت]] را از ایران منتقل کرد <ref>معاونت پژوهش و برنامه‌ریزی شورای هماهنگی تبلیغات اسلامی، راهنمای بزرگداشت ایام‌الله، ۹۶؛ روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۱۷۵-۱۷۶</ref> و اجرای اصلاحات مورد نظر امریکا را آغاز کرد. لایحه اصلاحات ارضی در ۱۹ دی ۱۳۴۰ در دولت [[علی امینی]] تصویب شد و علاوه بر حمایت امریکا رسانه‌های شوروی نیز به تجلیل از اقدام پهلوی پرداختند <ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۱۹۶؛ خمینی، مقدمه کتاب کوثر، ۱/بیست و هفت</ref>. امام‌خمینی به سبب پرهیز از بهره‌برداری نادرست رژیم از آن، با این لایحه مخالفتی نکرد.{{ببینید|متن=ببینید|اصلاحات ارضی}} <br>در این دوره علی امینی با فشار امریکا در رأس دولت قرار گرفته بود؛ [[محمدرضا پهلوی]] که از وی وحشت داشت با سفر به امریکا متعهد شد با کنار گذاشته‌شدن امینی همه خواسته‌های امریکا را عملی سازد. با اطمینان دولت امریکا از فرمانبرداری او، امینی کنار گذاشته شد و [[اسدالله علم]] جای او را گرفت <ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۱۵۸-۱۵۹؛ ذاکری، طلوع خورشید، ۱۴۹-۱۵۰</ref>. دولت علم در ۱۶ مهر ۱۳۴۱ [[لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی]] را تصویب کرد. روح اصلی لایحه را اسلام‌زدایی تشکیل می‌داد. ازجمله با تصویب آن شرط [[اسلام]] از انتخاب‌شوندگان و انتخاب‌کنندگان و [[سوگند]] به [[امانت]] و [[صداقت]] با هر [[کتاب آسمانی]]، رسمیت می‌یافت. هدف اصلی رژیم پهلوی ارزیابی شرایط و زمینه‌سازی برای اجرای طرح‌های ضد اسلامی بعدی بود <ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۱۶۶-۱۶۷؛ خمینی، مقدمه کتاب کوثر، ۱/بیست و هفت</ref>.

امام‌خمینی به‌شدت با این لایحه به مخالفت برخاست و مراجع تقلید و [[حوزه‌های علمیه]] و مردم را دعوت به [[قیام]] کرد <ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۱۶۹؛ خمینی، مقدمه کتاب کوثر، ۱/بیست و هفت</ref>. در پی [[پیام‌ها و اعلامیه‌های امام‌خمینی|اعلامیه‌ها]] و سخنرانی‌های امام‌خمینی و همراهی مراجع و مردم، رژیم مجبور به عقب‌نشینی شد و پس از دو ماه مقاومت در ۱۰ آذر ۱۳۴۱ لایحه را لغو کرد <ref>مؤسسه تنظیم، کوثر، ۱/۲۳؛ مرکز اسناد، اسناد انقلاب، ۱/۴۴</ref> <br>

رژیم پهلوی پس از شکست در اجرای [[انجمن‌های ایالتی و ولایتی|لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی]]، بار دیگر در راستای قدرت‌نمایی و مقابله با [[روحانیت]]، بر آن شد که به مناسبت ۱۷ دی، [[روز کشف حجاب]]، از زنان بی‌حجاب برای رژه خیابانی و [[تظاهرات]] علیه لغو لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی استفاده کند. امام‌خمینی به دولت هشدار داد در برابر اجرای چنین برنامه‌ای عده‌ای از مردم تهران و شهرستان‌ها قصد دارند در همان روز به مناسبت یادبود [[فاجعه مسجد گوهرشاد]]، مجلسی برگزار کنند و جلوگیری از پیامدهای احتمالی آن، سخت خواهد بود <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۱۲۳؛ مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۱/۱۱۹</ref>. ایشان جشن ۱۷ دی را که برخی [[مطبوعات]] به آن دامن می‌زدند، سبب نفرت [[مردم]] از حکومت دانست و یادآور شد از این‌گونه کارها دست بردارند. ایشان در ادامه افزود ترقی کشور به ۱۷ دی نیست، بلکه به برخورداری از دانشگاه واقعی است <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۱۱۷</ref><br>با شکست‌های پیاپی رژیم پهلوی در برنامه‌های خود، تبلیغات علیه روحانیت شدت گرفت. امریکا نیز بر سیاست‌های جدید خود اصرار می‌کرد. پهلوی این بار برای تحقق اصلاحات امریکایی که آن را [[انقلاب سفید]] (مشتمل بر شش اصل) خواند، دست به [[همه‌پرسی]] زد <ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۲۴۹-۲۵۰</ref>. هدف او از این کار ضمن کسب تأیید مردم، ناموجه جلوه‌دادن کارهای مخالفان بود. اعلام انقلاب سفید و تصمیم به همه‌پرسی برای تأیید آن، واکنش مراجع و علما را در پی داشت <ref>مرکز اسناد، اسناد انقلاب، ۱/۵۷-۷۰</ref> {{ببینید|متن=ببینید|انقلاب سفید}} . [[امام‌خمینی]] با توجه به عواقب سلطه [[امریکا]] و نگرانی از وضع آینده [[حوزه‌های علمیه]]، مردم را با اعلامیه‌ها و سخنرانی‌های متعدد، به قیام عمومی علیه حکومت دعوت کرد. حوزه‌های علمیه، مردم و بسیاری از جریان‌های سیاسی برای قیام آماده شدند <ref>خمینی، مقدمه کتاب کوثر، ۱/بیست و هفت-بیست و هشت؛ روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۲۶۲-۲۶۴</ref>.  

عوامل رژیم پهلوی به عنوان دهقانان ساوه، در اقدامی شتابزده و وحشیانه در روز دوم فروردین ۱۳۴۲ سالروز شهادت [[امام جعفر صادق(ع)|امام‌صادق(ع)]] (۲۵شوال) به [[مدرسه فیضیه]] حمله کردند <ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۳۶۵؛ خمینی، ۱/بیست و هشت</ref> {{ببینید|متن=ببینید|حمله به مدرسه فیضیه}} . امام‌خمینی به همین مناسبت در پیامی به علمای تهران، سازش‌ناپذیری خود را اعلام کرد و یادآور شد «شاه‌دوستی یعنی غارتگری و تجاوز به احکام اسلام و کوبیدن روحانیت» و به‌صراحت اعلام کرد در برابر زورگویی‌های [[رژیم پهلوی]] تسلیم نخواهد شد و احکام خدا را هرچند کشته شود، در موقعیت‌های مناسب بیان خواهد کرد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۱۷۷-۱۷۹</ref>. ایشان در فاصله فروردین تا خرداد ۱۳۴۲، به دفعات اعتراض و [[انتقاد]] خود را به شرایط کشور و سیاست‌های ضد اسلامی رژیم اعلام کرد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۱۸۰، ۱۸۲، ۱۹۱، ۱۹۶-۲۰۲، ۲۰۶-۲۱۶، ۲۲۰-۲۲۱ و ۲۲۳-۲۲۴</ref>.

با پخش‌شدن خبر اعتراضات امام‌خمینی در سراسر ایران، جوّ قم، تهران و بسیاری از شهرهای دیگر متشنج شد <ref>خمینی، مقدمه کتاب کوثر، ۱/بیست و هشت</ref>. با پیام امام‌خمینی در ۲۸ اردیبهشت ۱۳۴۲ به مناسبت [[ماه محرم]] و دستور ایشان به افشای جنایت‌های رژیم پهلوی <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۲۲۹</ref>، مطالب سخنرانی‌ها و نوحه‌ها جنبه انتقادی از حکومت پهلوی پیدا کرد و به گزارش‌های [[ساواک|سازمان اطلاعات و امنیت کشور]] (ساواک)، [[عزاداری|مراسم عزاداری]] تبدیل به مجالس حمله به دولت و حمله به رژیم پهلوی شد <ref>مرکز اسناد، آرشیو، پرونده ۱۱۲ و ۳۲؛ فلسفی، خاطرات و مبارزات، ۲۷۰-۲۸۴</ref>. [[تظاهرات تاسوعا و عاشورا|تظاهرات بزرگ روز عاشورا]] در [[تهران]] با سازماندهی [[هیئت‌های مؤتلفه اسلامی]] برگزار شد. این تظاهرات به‌خصوص با همراهی هیئت‌های مذهبی بزرگ تهران، نظیر هیئت [[طیب حاج‌رضایی]]، اوج اعتراضات مردم را نشان داد <ref>عراقی، ناگفته‌ها، ۱۷۵-۱۷۶؛ مرکز اسناد. آرشیو، ۳۲؛ حزب ملل، اسنادی از جمعیتهای مؤتلفه اسلامی، ۵</ref>. این تظاهرات از لحاظ کثرت و تنوع شرکت‌کنندگان، از روحانیان و دانشگاهیان و [[کار و کارگر|کارگران]]، کم‌نظیر بود که برخی اجتماع‌کنندگانِ در مقابل مسجد جامع حاج‌ابوالفتح واقع در خیابان ری تهران را میان ۷۰ تا ۱۲۰ هزار تن برآورد کرده‌اند <ref>عراقی، ناگفته‌ها، ۱۷۹-۱۸۰؛ مقصودی، مصاحبه، ۳۸۳</ref>. اجتماع‌کنندگان از مقابل این مسجد به سمت [[دانشگاه تهران]] رفتند و پس از سخنرانیِ دو نفر در مقابل دانشگاه، تا اطراف کاخ مرمر به راهپیمایی و [[شعار]] ادامه دادند <ref>عراقی، ناگفته‌ها، ۱۸۰-۱۸۲</ref>. طبق گزارش ساواک، برخی از بازاریان تهران، در دیدار با امام‌خمینی اذعان کردند که گروه زیادی از مردم تهران در قالب دستجات مذهبی قصد حرکت به قم را دارند؛ اما امکان اقدام رژیم در حمله به این هیئت‌ها به عنوان گروه اوباش به قصد هتک علما وجود دارد. امام‌خمینی با تشبیه رژیم به دستگاه [[بنی‌امیه]] و [[یزید بن معاویه|یزید]]، تأکید کرد اگر رژیم قصد چنین کاری کند، چه افتخاری بالاتر از کشته‌شدن در راه استقلال مملکت <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۲۴۰-۲۴۱؛ مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۱/۲۱۵-۲۱۶</ref>.

امام‌خمینی در عصر عاشورای ۱۳۸۳ق/ ۱۳ خرداد ۱۳۴۲ش در [[مدرسه فیضیه قم]] در سخنرانی‌ای با لحن شدید، حکومت پهلوی را به دستگاه بنی‌امیه و یزید تشبیه و روابط پشت پرده و هم‌پیمانی و دوستی پهلوی با [[اسرائیل]] را افشا کرد و ضمن نصیحت به وی او را به عبرت‌گرفتن از سرانجام پدرش [[رضاخان پهلوی|رضاخان]] فرا خواند <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۲۴۳-۲۴۵؛ خمینی، مقدمه کتاب کوثر، ۱/بیست و هشت-بیست و نه</ref>. به دنبال این سخنرانی، در شب پانزده خرداد پس از نیمه شب تعداد زیادی کماندو، چترباز و سرباز گارد، مسلح به سلاح‌های سرد و گرم به قم رفتند و [[خانه امام‌خمینی]] را در یخچال‌قاضی محاصره <ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۵۰۸-۵۱۰</ref> و ایشان را در سحرگاه پانزده خرداد در خانه خود در قم بازداشت کردند و به تهران بردند <ref>نیری، مصاحبه، ۴۱۰-۴۱۱</ref>. هم‌زمان با بازداشت ایشان [[سیدحسن طباطبایی قمی]] و [[بهاءالدین محلاتی]] از مراجع مشهد و شیراز و برخی دیگر از روحانیان بازداشت شدند <ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۵۱۵</ref> {{ببینید|متن=ببینید|دستگیری امام‌خمینی}} .

با انتشار گسترده و سریع خبر [[بازداشت امام‌خمینی]]، بازار تهران تعطیل شد و این تعطیلی چهارده روز ادامه یافت <ref>نیری، مصاحبه، ۴۱۱؛ زاهد، جنبش‌های اجتماعی معاصر ایران، ۱۸۲</ref>. مردم همان روز در تهران و برخی دیگر شهرها به خیابان‌ها ریختند و قیام پانزده خرداد شکل گرفت. در قم نیز که مردم زودتر از شهرهای دیگر از بازداشت امام‌خمینی اطلاع یافته بودند، بی‌درنگ به طرف خانه ایشان و از آنجا به همراه فرزند بزرگ ایشان، [[سیدمصطفی خمینی]]، به سوی [[حرم فاطمه معصومه(س)]] حرکت کردند <ref>مرکز اسناد، آرشیو، پرونده ۲۰۲ و ۱۲۷</ref>. مراجع تقلید و علمای حوزه نیز در خانه [[سیدمحمدرضا گلپایگانی]] جمع شدند و پس از تنظیم اعلامیه‌ای که اقدام دولت در بازداشت امام‌خمینی را زشت می‌شمرد، همگی راهی صحن حرم فاطمه معصومه(س) شدند و شهر قم حالت انقلاب به خود گرفت <ref>دوانی، نهضت روحانیون ایران، ۴-۳/۳۶۱-۳۶۲</ref>. زنان نیز در این قیام شرکت فعال داشتند، به گونه‌ای که نخستین شهدای این قیام چهار نفر از [[زن|بانوان]] قم بودند <ref>منتظری، خاطرات، ۱۲۷؛ ذاکری، طلوع خورشید، ۲۳۲</ref>. سیدمصطفی خمینی در سخنرانی کوتاهی شرح حادثه را بازگو کرد. مردم نیز با [[شعار]] «یا مرگ یا خمینی» ضمن درگیری با نیروهای نظامی و انتظامی، کلانتری منطقه سه قم را محاصره کردند <ref>مرکز اسناد، آرشیو، پرونده ۲۰۲، ۱۲۷</ref> که به درگیری با [[قوای مسلح|نیروهای مسلح]] انجامید و عده‌ای کشته و زخمی شدند <ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۵۱۵-۵۱۸</ref>. گفته شده رژیم پهلوی که در سرکوب قیام مردم قم ناتوان بود، قصد داشت در صورت لزوم شهر را با هواپیما بمباران کند <ref>←روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۵۱۸-۵۱۹</ref>.

بازاریان تهران با تعطیلی مغازه‌ها و دانشجویان تهران با تعطیل‌کردن کلاس‌ها به [[تظاهرات]] پرداختند و به‌تدریج در میدان‌های اصلی و اطراف بازار و خیابان‌های نزدیک به میدان ارگ با هدف تصرف مرکز رادیو گرد آمدند و با شعار «یا مرگ یا خمینی» به تظاهرات پرداختند <ref>دوانی، نهضت روحانیون ایران، ۴-۳/۳۶۹-۳۷۰</ref>. این قیام خودجوش که برخاسته از احساس وظیفه دینی و شور ایمانی مردم بود و هیچ تشکیلاتی آن را سازماندهی نمی‌کرد <ref>خامنه‌ای، در مکتب جمعه، ۲/۱۷۶</ref> تا بعد از ظهر ادامه یافت. مردم که افزون بر اداره رادیو قصد تصرف کاخ‌های مرمر و [[کاخ گلستان|گلستان]] را داشتند؛ اما نیروهای نظامی و امنیتی به‌شدت آنان را سرکوب و تعدادی را [[شهید]] و مجروح کردند. افزون بر مردم تهران، در روز ۱۵ خرداد عده‌ای از اهالی کَن و [[جماران]] و دیگر روستاهای اطراف تهران <ref>دفتر عقیدتی، روزها و رویدادها، ۱/۴۸۸؛ مدنی، تاریخ سیاسی معاصر ایران، ۲/۵۷</ref> به‌ویژه گروهی از دهقانان اطراف ورامین به‌خصوص منطقه امامزاده جعفر (پیشوا) نیز با شنیدن خبر بازداشت امام‌خمینی، کفن‌پوش شدند و با شعار «یا مرگ یا خمینی» به سمت تهران حرکت کردند که در سه‌راه باقرآباد بر اثر تیراندازی نیروهای نظامی تعداد زیادی از آنان شهید شدند. در این گزارش، شمار کفن‌پوشان ورامینی چهار هزار تن شمرده شده است <ref>مرکز اسناد، آرشیو، پرونده ۵۰، ۸۴، ۱۱۷ و ۱۲۷</ref>. تظاهرات و اعتراض در شهرهای دیگر ازجمله مشهد، شیراز و [[تبریز]] <ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۵۶۱-۵۶۲</ref> و [[اصفهان]] <ref>آبراهامیان، ایران بین دو انقلاب، ۵۲۳</ref> نیز به وقوع پیوست و تا ۱۸ خرداد به صورت پراکنده ادامه داشت؛ ولی به‌تدریج نیروهای امنیتی قیام را سرکوب کردند <ref>آبراهامیان، ایران بین دو انقلاب، ۵۲۳؛ مرکز اسناد، آرشیو، پرونده ۲۶، ۳۱، ۳۹، ۹۹، ۱۰۱ و ۱۱۳</ref>.

در پی این وقایع، مراجع تقلید قم، مشهد و نجف، با صدور اعلامیه‌هایی اقدامات رژیم پهلوی را محکوم کردند. این اعلامیه‌ها که از طرف [[سیدمحسن حکیم]]، [[سیدابوالقاسم خویی]]، [[سیدمحمدرضا گلپایگانی]]، [[سیدشهاب‌الدین مرعشی نجفی]]، [[سیدکاظم شریعتمداری]]، [[سیدمحمدهادی میلانی]] و برخی دیگر صادر شدند، بر [[استقامت]] مردم تأکید می‌کردند و بر این تصریح داشتند که تمام علمای شیعه و ملت «مسلمان ایران و جهان» اعتراضات شرعی و قانونی امام‌خمینی را تأیید می‌کنند و خواستار آزادی سریع ایشان‌اند. این مراجع با اشاره به تعدی و ظلم دولت، دولت را خائن خواندند و خودداری از همکاری با این دولت خائن را [[واجب]] دانستند <ref>مرکز اسناد، اسناد انقلاب، ۱/۱۱۹-۱۲۸ و ۵/۶۸-۷۱؛ مرعشی نجفی، مصاحبه، ۲/۲۴۸-۲۴۹</ref>. علما در حوزه علمیه کربلا و کاظمین نیز تشکیل جلسه دادند و با تلگرام‌هایی به پادشاهان و رؤسای جمهور کشورهای اسلامی و سازمان‌های بین‌المللی، حمایت خود از امام‌خمینی را اعلام و رفتارهای وحشیانه رژیم پهلوی را محکوم کردند <ref>دفتر عقیدتی، روزها و رویدادها، ۲/۲۴۸-۲۴۹</ref>. همچنین بیش از پنجاه تن از مراجع و علمای تراز اول ایران در اعتراض به بازداشت امام‌خمینی و به منظور رایزنی‌های لازم برای آزادی و پیشگیری از [[اعدام]] ایشان و دو مرجع تقلید دیگر [[سیدحسن قمی]] از مشهد و [[بهاءالدین محلاتی]] از شیراز، به تهران [[مهاجرت]] کردند <ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۶۶۸-۶۷۳</ref>. [[مهدی عراقی]] و یاران او با فرستادن پیک‌هایی به شهرستان‌ها و گفتگو با علما زمینه هجرت آنان را به تهران فراهم کردند <ref>عراقی، ناگفته‌ها، ۱۹۳</ref>. [[حسینعلی منتظری]] نیز در دفاع از امام‌خمینی تحصنی را در نجف‌آباد راه‌اندازی کرد و به هنگام مهاجرت علما او نیز به تهران آمد و در تنظیم اطلاعیه‌های مهاجران در دفاع از امام‌خمینی همراه فرزندش [[محمد منتظری]] فعال بود <ref>منتظری، خاطرات، ۱۲۹-۱۳۲</ref>.

در برابر تهدید رژیم پهلوی به اعدام امام‌خمینی <ref>مرکز بررسی اسناد، قیام ۱۵ خرداد، ۳/۱۵</ref> چهار نفر از مراجع، [[سیدمحمدهادی حسینی میلانی]]، [[سیدشهاب الدین مرعشی نجفی]]، محمدتقی آملی و [[سیدکاظم شریعتمداری]] به صورت کتبی به [[اجتهاد]] و [[مرجعیت]] ایشان شهادت دادند <ref>محلاتی، خاطرات و مبارزات، ۵۴؛ ملایی، نهضت امام‌خمینی، ۳۷۵</ref>. علمای مهاجر به تهران، [[روح‌الله کمالوند]] را برای اطلاع از سلامتی امام‌خمینی به نمایندگی نزد پهلوی فرستادند. او نگرانی و درخواست علما را که آزادی امام‌خمینی بود به اطلاع پهلوی رساند؛ اما وی، چنان‌که گفته شده، ضمن گلایه از رویارویی علما با نظام حاکم، گفت ایشان را برای اینکه امامزاده نشود نمی‌کشد؛ ولی او را در میان مردم بدنام خواهد کرد <ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۶۷۳-۶۷۴</ref>. علمای مهاجر با صدور اعلامیه بر [[مرجعیت امام‌خمینی]] تأکید کردند و پس از اطمینان از رفع خطر [[اعدام]] ایشان، به شهرهای خود بازگشتند. امام‌خمینی، سیدحسن قمی و بهاءالدین محلاتی، پس از مدتی نزدیک دو ماه، به منزلی در قیطریه تهران انتقال یافتند <ref>مرکز اسناد، آرشیو، پرونده ۲۶، ۳۱، ۳۹، ۹۹، ۱۰۱ و ۱۱۳</ref>. امام‌خمینی پس از آزادی از حصر و بازگشت به قم، در فروردین ۱۳۴۳ با فرستادن تلگرامی، از [[محمدتقی فلسفی]] و دیگر واعظان به سبب حمایت از قیام پانزده خرداد قدردانی کرد <ref>← امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۲۶۳</ref>.

[[اسدالله علم]]، پیش از پانزده خرداد در صدد [[بازداشت امام‌خمینی]] بود؛ اما چون برای او روشن بود که این کار واکنش شدید علما و مردم در قم و دیگر شهرها را در پی خواهد داشت، از [[محمدرضا پهلوی]] اجازه گرفت که واکنش مردم را به‌شدت سرکوب کند <ref>علم، یاداشت‌های اسدالله علم، ۱/۴۷-۴۸</ref>. رژیم پهلوی هم‌زمان با بازداشت امام‌خمینی حدود شصت نفر دیگر از مراجع، علما و واعظان را نیز از دیگر شهرها برای جلوگیری از هر گونه اقدام احتمالی بازداشت کرد <ref>بادامچیان، خاطرات منتظری و نقد آن، ۲۶۸</ref>. علم در روز پانزده خرداد به [[نعمت‌الله نصیری]] رئیس شهربانی دستور داد تا به تظاهرکنندگان تیراندازی کنند و در برابر تردید او یادآور شد به عنوان نخست‌وزیر دستور تیراندازی می‌دهد. پس از زدن و مجروح‌کردن و کشتار مردم در تهران و دیگر شهرها، تانک‌ها را در شهرها مستقر کردند و هواپیماها با پرواز بر فراز برخی از شهرها اقدام به شکستن دیوار صوتی کردند <ref>علم، یاداشت‌های اسدالله علم، ۱/۴۷-۴۸؛ دفتر عقیدتی، روزها و رویدادها، ۱/۴۴۷-۴۴۸</ref>. برای انحراف [[افکار عمومی]] و توجیه جنایات صورت‌گرفته و ارتجاعی نشان‌دادن قیام، عده‌ای از مأموران [[ساواک]] با پیراهن سیاه به میان انبوه مردم تظاهرات‌کننده تهران رفتند و اقدام به آشوب و بلوا و به‌آتش‌کشیدن مغازه‌ها، کتابخانه‌ها و اتومبیل‌ها کردند <ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۵۳۵-۵۳۶</ref>.

برخی از دولت‌مردان رژیم معتقد بودند حادثه بزرگی اتفاق افتاده است و با حکومت‌نظامی کار پایان نمی‌پذیرد و باید محاکمه بزرگی برپا شود <ref>دفتر هیئت دولت، متن کامل مذاکرات، ۳۴</ref>. رژیم پهلوی در راستای خنثی‌کردن قیام مردمی پانزده خرداد و مقابله با آن، در ۲۸ خرداد راهپیمایی‌هایی در کشور در حمایت از محمدرضا پهلوی به راه انداخت <ref>مرکز بررسی اسناد، قیام ۱۵ خرداد، ۳/۱۵</ref>. گروهی از بازاریان و اهالی میدان بار تهران که بازداشت‌شده بودند، به زندان و اعدام محکوم شدند؛ ازجمله طیب حاج‌رضایی و اسماعیل رضایی که در یازدهم آبان ۱۳۴۲ اعدام شدند <ref>دوانی، نهضت روحانیون ایران، ۴-۳/۵۳۰-۵۳۲؛ ذاکری، طلوع خورشید، ۲۵۳</ref>.

در قیام پانزده خرداد، هفده نفر از کسبه بازار و میدان‌بار تهران ازجمله [[طیب حاج‌رضایی]] و [[اسماعیل رضایی]] بازداشت شدند؛ پس از [[شهادت]] آن دو، [[حوزه علمیه قم]] به احترام آنان تعطیل و در تهران، تبریز و اصفهان نیز مراسمی برگزار شد <ref>عراقی، ناگفته‌ها، ۱۹۱؛ روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۷۹۰</ref>. [[نهضت آزادی ایران]] نیز در محکوم‌کردن این حوادث، اطلاعیه‌ای با عنوان «دیکتاتور خون می‌ریزد» صادر و از [[امام‌خمینی]] و دیگر مراجع حمایت کرد <ref>دوانی، نهضت روحانیون ایران، ۴-۳/۴۳۱-۴۳۲</ref>؛ البته سران نهضت آزادی در دادگاه اعلامیه یادشده و چند اعلامیه مشابه آن در حمایت از نهضت امام‌خمینی را تکذیب کردند و آن را ساختگی خواندند <ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۶۴۹</ref> {{ببینید|متن=ببینید|نهضت آزادی}} ؛ ولی [[حزب توده]] با اینکه با سیاست‌های [[محمدرضا پهلوی]] مخالف بود، این قیام را حرکتی مرتجعانه، ضد انقلابی، مخالف حرکت توده‌ها و طرفدار مالکان بزرگ خواند <ref>مرکز اسناد، آرشیو، پرونده ۱۱۸، ۱۷۹؛ فیق‌دوست، خاطرات، ۵۸</ref> و [[جبهه ملی]] نیز ضمن تکذیب حضور [[دانشجویان]] طرفدار این تشکل در تظاهرات، این حرکت را بی‌معنا و بیهوده دانست <ref>رفیق‌دوست، خاطرات، ۵۹؛ ذاکری، طلوع خورشید، ۲۳۸</ref>. برخی از روشنفکران نیز نه تنها از هر نوع همکاری خودداری کردند، بلکه خواستار اقدام دولت علیه آن بودند <ref>دفتر هیئت دولت، متن کامل مذاکرات، ۲۶</ref> که این رفتار آنان انتقاد [[جلال آل‌احمد]] را در پی داشت <ref>آل‌احمد، در خدمت و خیانت روشنفکران، ۲۷۷-۲۷۸</ref>. افرادی نیز در حوزه‌های علمیه به دلیل [[جدایی دین از سیاست|جدادانستن دین از سیاست]] قادر به درک این قیام نبودند و کارشکنی می‌کردند <ref>خمینی، مقدمه کتاب کوثر، ۱/سی و هفت-سی و هشت</ref>.

در خارج از کشور قیام پانزده خرداد بازتاب وسیعی داشت. شیعیان [[پاکستان]] به حمایت از امام‌خمینی تظاهرات کردند که با مقابله پلیس پاکستان مواجه شدند <ref>مرکز اسناد، آرشیو، پرونده ۱۱۷، ۳۲۰</ref>؛ [[محمود شلتوت]]، رئیس [[دانشگاه الازهر مصر]]، اقدام مستبدانه دولت ایران را علیه رهبران مذهبی تقبیح و طی تلگرامی از پهلوی خواست تا از تجاوز به حریم [[روحانیت]] و علمای اسلام که پاسداران قوانین الهی‌اند خودداری و علمای بازداشت‌شده را هرچه زودتر آزاد کند <ref>مرکز اسناد، آرشیو، پرونده ۱۱۸، ۲۰۱</ref>. روزنامه الاهرام مصر در ۱۶/۳/۱۳۴۲ تهران را عرصه شدیدترین تظاهراتِ ضد شاه در اعتراض به بازداشت زعیم دینی، «سیدروح‌الله خمینی» و یاوران او خواند <ref>ذاکری، طلوع خورشید، ۲۳۴</ref>. روزنامه لوموند پاریس در ارزیابی خود، علت قیام را بی‌عدالتی و بحران اقتصادی و فساد در دستگاه حکومتی و اصلاحات امریکایی دانست <ref>مرکز اسناد، آرشیو، پرونده ۱۱۷ و ۲۲۴</ref>؛ ولی نشریه‌های غربی از قیام پانزده خرداد به‌شدت بدگویی کردند و آن را نبردی بر ضد پیشرفت و مخالف اصلاحات اجتماعی و از [[محمدرضا پهلوی]] به عنوان مصلح یاد کردند <ref>رجبی، زندگی‌نامه سیاسی امام‌خمینی، ۲۲۲؛ ایرانی، تلبیس‌های مطبوعات امریکا، ۶۳-۶۷</ref>. روزنامه «ایزوستیا» نشریه رسمی دولت [[شوروی]] در حمایت از اصلاحات محمدرضا پهلوی روحانیان را [[ارتجاع|مرتجع]] خواند <ref>کیهان، روزنامه،۱۸/۳/۱۳۴۲، ۱۰</ref> که این تحلیل سبب خوشحالی او شد <ref>کیهان، روزنامه، ۲۶/۳/۱۳۴۲، ۱</ref>. روزنامه «اورشلیم پست» در واکنش به حوادث ایران، اظهار امیدواری کرد این جریان بر روابط ایران با [[اسرائیل]] اثری نداشته باشد <ref>مرکز اسناد، آرشیو، پرونده ۱۱۸ و ۲۲۶</ref>.

درباره تعداد شهدای این قیام آمار متفاوتی ذکر شده است. به گزارش برخی از تاریخ‌نگاران و شاهدان عینی در این حادثه هزاران نفر کشته و زخمی شدند <ref>آبراهامیان، ایران بین دو انقلاب،۵۲۳</ref>. روزنامه الاهرام مصر تعداد [[شهدا]] را صدها تن می‌داند <ref>ذاکری، طلوع خورشید، ۲۳۴</ref> و برخی بین چهار تا پانزده هزار نفر ذکر می‌کنند <ref>لطفی، گذری بر رویدادهای معاصر ایران، ۱۳۴</ref>. امام‌خمینی در موارد گوناگون به مناسبت پانزده خرداد، شهدای این قیام را با تعبیر «بنا به نقل» یا «آنچه مشهور است»، پانزده هزار تن ذکر کرده است <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۲۵۵؛ ۴/۱۲۹ و ۸/۵۰</ref>. که نشان‌دهنده عدم اعتماد به این رقم است. خبرگزاری فرانسه بدون در نظرگرفتن اجسادی که پنهانی [[دفن]] شده‌اند، تعداد شهدای سراسر کشور را ۱۵۰ نفر و شهدای قم و تهران را ۸۶ نفر اعلام کرد. در اسناد [[ساواک]] تعداد کشتگان صدها تن ذکر شده است <ref>مرکز اسناد، آرشیو، پرونده ۱۱۸ و ۱۹۲</ref>. پیکرهای شهدای تهران را پس از جمع‌آوری به شکل دسته‌جمعی در گورستان مسگرآباد تهران در منطقه مشیریه دفن کردند <ref>سپهر سیاست، پایگاه اطلاع‌رسانی تعداد شهدای ۱۵ خرداد</ref>.

یکی از پیامدهای قیام، روشن‌شدن ماهیت واقعی [[رژیم پهلوی]] برای مردم بود. افزون بر آن قیام پانزده خرداد انسجام گروه‌ها و نیز افراد مخالف رژیم و افراد دارای مشی دینی واحد را در پی داشت و سبب شد کار تشکیلاتی بیشتر شود <ref>فیق‌دوست، خاطرات، ۵۹</ref>. این قیام اگرچه به‌ظاهر سرکوب شد، تأثیرات بلندمدت خود را بر روند اوضاع سیاسی اجتماعی ایران باقی گذاشت <ref>خلجی، ۱۵ خرداد ۴۲ مقدمه انقلاب اسلامی، ۳</ref>. به نظر برخی از تحلیلگران، خاطره کشتار پانزده خرداد ۱۳۴۲ همچون آتش زیر خاکستر باقی ماند تا در فرصتی مناسب شعله‌ور شود؛ همچنان‌که [[نهضت تحرم تنباکو|بحران تنباکو]] تمرینی برای [[انقلاب مشروطه]] بود. رویدادهای خرداد ۱۳۴۲ نیز تمرینی برای [[انقلاب اسلامی ایران|انقلاب اسلامی]] ۱۳۵۷ بود <ref>آبراهامیان، ایران بین دو انقلاب، ۵۲۴</ref> {{ببینید|متن=ببینید|نهضت تحریم تنباکو}}. این قیام نموداری از پیوند معنوی توده‌های مردم مسلمان با مرجعیت دینی بود که موجب سست‌شدن پایه‌های رژیم پهلوی <ref>معاونت پژوهش و برنامه‌ریزی شورای هماهنگی تبلیغات اسلامی، راهنمای بزرگداشت ایام‌الله، ۱۰۳</ref> و آگاهی اقشار مختلف مردم از مسائل سیاسی-اجتماعی شد <ref>مرکز اسناد، اسناد انقلاب، ۴/۲۸۸-۲۹۰</ref>. حضور گسترده زنان مسلمان در مبارزه با رژیم و همه‌گیرشدن فرهنگ شجاعت و [[شهادت‌طلبی]] از نتایج و تأثیرات قیام پانزده خرداد بود <ref>معاونت پژوهش و برنامه‌ریزی شورای هماهنگی تبلیغات اسلامی، راهنمای بزرگداشت ایام‌الله، ۱۰۳-۱۰۴</ref>. این واقعه یکی از حوادث عجیب تاریخ است و برای دولت وقت و ناظران جهانی مایه ناباوری بود که با وجود محیط خفقان و [[دیکتاتوری]] چنان قیام مردمی ایجاد شد و اگر درست هدایت می‌شد انقلاب اسلامی همان روز به پیروزی می‌رسید <ref>هاشمی رفسنجانی، خطبه‌های نماز جمعه، ۴/۲۵۰-۲۵۴</ref>. در حقیقت قیام پانزده خرداد نقطه عطفی در مبارزات ملت ایران در برابر حکومت پهلوی بود که استمرار یاد و خاطره آن به قیام سراسری ۱۳۵۷ و [[انقلاب اسلامی ایران|پیروزی انقلاب اسلامی]] انجامید و این قیام بذر [[نظام جمهوری اسلامی ایران|جمهوری اسلامی]] را کاشت، به گونه‌ای که اگر نهضت و قیام پانزده خرداد با آن ابعاد در آن روز به وجود نمی‌آمد، جنبش اسلامی مردم ایران سرنوشت دیگری داشت <ref>خامنه‌ای، در مکتب جمعه، ۲/۱۷۶</ref>.

امام‌خمینی که قیام پانزده خرداد را مایه رشد و آگاهی مردم از مسائل سیاسی اجتماعی شمرده <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۱۱۳-۱۱۴</ref> و آن را نقطه عطفی در تاریخ <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۳۶۰</ref>، خمیرمایه «نهضت مبارک ملت ایران» <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۶/۲۹۰</ref> و سرآغاز جلوه‌گری وعده [[قرآن کریم]] <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۷/۴۸۱</ref> خوانده است. همچنین ایشان پانزده خرداد را از «[[ایام الله]]» خواند <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۹/۴۶۶</ref> و با نفی ملی‌بودن قیام پانزده خرداد آن را قیامی قرآنی و اسلامی نامید که شهادت‌طلبی مردم آن را پدید آورد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۳۶۰</ref>. ایشان پانزده خرداد را مبدأ عظیمی در تاریخ ایران شمرد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۲۸۳</ref> و بر حفظ آن تأکید کرد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۴۱۲</ref>. از نگاه ایشان قیام پانزده خرداد اسطوره قدرت ستم‌شاهی را در هم شکست و افسون‌ها و افسانه‌ها را باطل کرد و شهدای پانزده خرداد در آن روز با نثار خون خود راه قیام را برای نسل‌های آینده گشودند و ناشدنی‌ها را شدنی کردند <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۹/۲۶۷</ref>.

امام‌خمینی پس از آزادی از حصر و بازگشت به [[قم]] در فروردین ۱۳۴۳ در نخستین سخنرانی خود از مصیبت پانزده خرداد یاد کرد و گفت کشتار پانزده خرداد ننگ مملکت ایران بود؛ زیرا آنان با سلاح‌هایی که با پول مردم تهیه شده بود، مردم را کشتند و ملت در مصیبت پانزده خرداد همواره غمگین خواهد بود <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۲۷۱-۲۷۲ و ۲۸۹</ref>. ایشان در دیدار با گروهی از خانواده‌ها و بازماندگان شهدای پانزده خرداد، با شنیدن مصیبتی که بر آنان وارد شده گریه زیادی کرد و خود را شریک غم آنان و شهدای آنان را در شمار [[شهدای کربلا]] شمرد و به نیازهای مادی آنان رسیدگی کرد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۲۷۹</ref>. ایشان با این حال، از وعاظ و [[طلاب|طلاب حوزه علمیه]] می‌خواست که ایشان را به عنوان فردی سیاسی و آشوب‌طلب که اغراض سیاسی دارد، معرفی نکنند و در منبرها بی‌دلیل به مقامات کشور حمله نکنند؛ زیرا ایشان با هیچ دسته و [[حزب و تشکل|حزب سیاسی]] ارتباط ندارد و تنها براساس وظیفه دینی نظر می‌دهد و هرجا لازم باشد، خود مسئله را خواهد گفت <ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۳/۲۹۲-۲۹۳</ref>.

آخرین پیام امام‌خمینی که پیامی مبسوط و در پنج صفحه بود، در پانزده خرداد سال ۱۳۶۲ صادر شد. ایشان در این پیام فاصله پانزده خرداد ۱۳۴۲ تا [[بیست و دوم بهمن ۱۳۵۷]] را که پایه حکمرانی جباران عصر در مرز و بوم ایران فرو ریخت و تخت و تاج ۲۵۰۰ساله فرعون‌گونه ستم‌شاهی به دست توانای زاغه‌نشینان و ستمدیدگان تاریخ بر باد رفت را روزهایی «معدود» و از روز پیروزی انقلاب تا پانزده خرداد ۱۳۶۲ را ساعاتی «محدود» شمرد که در آن تحولی که در کمتر از صد سال نیز بعید شمرده می‌شود، با دست [[قضا و قدر|تقدیر]] خداوند تحقق یافت؛ تحولی که چه بسا در همه مشرق‌زمین و سپس در مغرب و سایر سرزمین‌ها تحقق یابد <ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۱۷/۴۸۰-۴۸۴</ref>.

در سالگرد قیام پانزده خرداد، همه‌ساله برای زنده نگه‌داشتن یاد شهدا و رویارویی مستقیم [[امام‌خمینی]] با حکومت پهلوی، مراسم یادبودی در قم برگزار می‌شد؛ ازجمله در پانزده خرداد ۱۳۵۴ در [[مدرسه فیضیه|مدرسه فیضیه قم]]، گروهی از طلاب با برپایی مجلسی برای بزرگداشت دوازدهمین سال‌گشت قیام، به ابراز مخالفت با حکومت پهلوی پرداختند که تا هفده خرداد ادامه یافت و به هجوم مأموران دولتی و بازداشت ۳۵۰ تن از طلاب و بسته‌شدن فیضیه انجامید <ref>شیرخانی، حماسه ۱۷خرداد ۱۳۵۴ مدرسه فیضیه، ۱۱-۱۲</ref> {{ببینید|متن=ببینید|هفده خرداد}} .

امام‌خمینی در نخستین سالگرد پانزده خرداد پس از پیروزی انقلاب اسلامی، به پاس قیام اسلامی پانزده خرداد پیامی داد و با اشاره به جایگاه آن قیام به عنوان طلیعه نهضت اسلامی، به یاد شهدا و مصیبت‌دیدگان واقعه، روز پانزده خرداد را برای همیشه [[عزای عمومی]] اعلام کرد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۸/۵۰-۵۱</ref>. ایشان در ادامه نیز با [[یوم‌الله]] خواندن قیام پانزده خرداد به بزرگداشت آن سفارش کرد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۹/۴۶۶</ref>؛ چنان‌که برای شهدای قیام، از خداوند درخواست [[رحمت]] و برای بازماندگان آنان نیز آرزوی [[صبر]] و سلامتی و سعادت کرد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۰/۴۰۵</ref>. پس از پیروزی انقلاب اسلامی، این روز در [[تقویم رسمی ایران]] تعطیل اعلام شد. هم‌چنین تا به امروز بسیاری از مراکز و مناطق و خیابان‌ها و میدان‌ها به نام پانزده خرداد نامیده شده‌اند و همه‌ساله این روز، بزرگ داشته می‌شود.

 

* محمدصادق مزینانی، [https://books.khomeini.ir/books/10003/85/ پانزده خرداد]، [[دانشنامه امام خمینی]]، ج۳، ص۸۵-۹۶.