عدالت اجتماعی: تفاوت میان نسخه‌ها

عدالت اجتماعی با مفاهیم [[برابری]]، مساوات، [[قسط]] و [[انصاف]] نزدیکی معنایی دارد؛ اگرچه این مفاهیم، با هم و با [[عدالت]] تفاوت‌هایی دارند <ref>فتاحی زفرقندی، آشنایی با مفاهیم حقوق عمومی، ۷.</ref>. مساوات و برابری به معنای بهره‌مندیِ مساوی همه افراد و یکسانی است <ref>دهخدا، لغتنامه، ۳/۳۸۹۵ و ۱۲/۱۸۳۶۳؛ فتاحی زفرقندی، آشنایی با مفاهیم حقوق عمومی، ۷.</ref>. قسط نیز که به عدل، پیمانه، ترازو و سهمیه معنا شده است <ref>دهخدا، لغتنامه، ۱۱/۱۵۴۹۵ ـ ۱۵۴۹۶.</ref>، ظاهراً در معنای عدالتِ روشن و آشکار به‌ کار می‌رود؛ ولی عدل در امور مخفی و پنهان هم به‌ کار برده می‌شود <ref>فتاحی زفرقندی، آشنایی با مفاهیم حقوق عمومی، ۸.</ref>. همچنین انصاف به نصف‌کردن و برابرداشتن گویند؛ چنان‌که بر هیچ طرف زیادی نشود <ref>دهخدا، لغتنامه، ۲/۳۰۵۵ ـ ۳۰۵۶.</ref>. تفاوت انصاف با عدالت در آن است که انصاف به تقسیم برابر با امور حسی گفته می‌شود و عدالتْ امور حسی و غیر حسی را دربر می‌گیرد <ref>فتاحی زفرقندی، آشنایی با مفاهیم حقوق عمومی، ۸.</ref>.

مفهوم عدالت و گرایش به آن، امری انسانی و فطری است که از آغاز تمدن بشری وجود داشته است. در متون موجود در لوحه‌های گلی سه هزار سال پیش از میلاد [[مسیح(ع)]]، فرمان‌هایی وجود دارد که در آن نشانه‌هایی از مصادیق عدالت یافت می‌شود و در قرن هجدهم پیش از میلاد، حمورابی یکی از بزرگ‌ترین مجموعه قوانین را با هدف استقرار عدالت اجتماعی در جامعه بابل، بر لوحی منقش کرد که تا امروز موجود است <ref>جمشیدی، نظریه عدالت، ۴۶ ـ ۴۷.</ref>. مسئله عدالت اجتماعی و تحقق آن، همواره دغدغه ادیان بزرگ چون [[زرتشت]]، [[یهود]]، [[مسیحیت]] و [[اسلام]] بوده و اندیشه متفکران [[چین]] و [[هند|هند باستان]] تا [[یونان]] و [[روم]] را به خود جلب کرده است <ref>جمشیدی، نظریه عدالت، ۴۸ ـ ۶۶.</ref>.

بر اساس جهان‌بینی‌های مختلف در آموزه‌ها و نگرش‌های مکاتب گوناگون، از عدالت تفسیرهای متفاوتی شده است: در اندیشه [[لیبرالیسم]]، عدالت به معنای فراهم‌آوردن زمینه مناسب برای رشد و شکوفایی بر اساس رقابت است؛ از این‌رو عدالت یعنی اینکه هر کسی به اندازه توانایی‌های خود در برخوردی رقابت‌آمیز تا آنجاکه می‌تواند از امکانات و مزایای اقتصادی، سیاسی و اجتماعی بهره‌مند شود <ref>جمشیدی و زنگنه، آسیب‌شناسی عدالت، ۵۶.</ref>. رویکردهای لیبرالیستی کوشیده تا با دفاع از [[سرمایه‌داری]]، میان [[آزادی]] و [[برابری]] آشتی برقرار کند <ref>رالز، نظریه عدالت، ۱۱۰ ـ ۱۱۱.</ref> و عدالت را در گسترش آزادی‌های فردی بجوید <ref>واعظی، عدالت اجتماعی، ۱۹۳.</ref>. در مکتب مارکسیسم نیز عدالت اجتماعی به معنای برابری در همه امکانات و توزیع برابر و مطابق نیاز افراد جامعه، از اصول زیربنایی است <ref>حاتمی‌نژاد و راستی، عدالت اجتماعی، ۴۹.</ref> {{ببینید|مارکسیسم}}. این مکتب مادی، بُعد اقتصادی عدالت را برجسته کرده و با ترجیح برابری بر آزادی <ref>جمال‌زاده، عدالت سیاسی و اجتماعی، ۶؛ حقیقت، اصول عدالت سیاسی، ۳۷۴.</ref>،

مقوله «نیاز» را مبنای طبقه‌بندی اجتماعی قرار داده است <ref>واعظی، عدالت اجتماعی، ۱۹۳.</ref>. در این دو مکتب همواره بعد اقتصادی و سیاسی عدالت اجتماعی از برجستگی و توجه بیشتری برخوردار بوده است <ref>جمال‌زاده، عدالت سیاسی و اجتماعی، ۱۱.</ref>. در اسلام، عدالت به معنای نوعی برابری و مساوات بر مبنای لیاقت و برخورداری افراد از فرصت‌ها و امکانات برای شکوفایی فطری انسان در جامعه است <ref>جمشیدی و زنگنه، آسیب‌شناسی عدالت، ۳۶.</ref>.

[[امام‌خمینی]] مفهوم عدالت را به مفهوم [[اعتدال]]، بسیار نزدیک می‌دانست <ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۱۴۷ ـ ۱۵۳؛ امام‌خمینی، تقریرات، ۳/۳۵۴ ـ ۳۵۷.</ref> و راه میانه‌ای برای رسیدن انسان به [[سعادت و شقاوت|سعادت]] و خدا می‌شمرد <ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۱۵۲.</ref> و آن را با شاخصه‌هایی مانند جلوگیری از چپاول و غارت منابع و ثروت‌های ملت <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۲۰۱.</ref>، رفع [[ظلم]] <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۷/۴۳۵.</ref> و نترسیدن ملت از [[حکومت]] <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۱/۲۶۵.</ref>، نبود اختلاف طبقاتی <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۸/۴۷۰.</ref> و تأمین رفاه برای همه اقشار <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۵۲۵.</ref> به‌ویژه فقرا و [[مستضعفان]] <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۱۳.</ref> بیان می‌کرد. ایشان در جایگاه فقیهی که با [[فلسفه]] و [[عرفان اسلامی]] به‌خوبی آشنا بود <ref>جوادی آملی، بنیان مرصوص، ۹۵ ـ ۹۶.</ref> و در چارچوب مکتب فلسفی [[حکمت متعالیه]] می‌اندیشید <ref>جوادی آملی، بنیان مرصوص، ۸۰.</ref>، در عمل نیز وارد عرصه سیاسی شد <ref>جوادی آملی، بنیان مرصوص، ۹۴ ـ ۹۵.</ref>. ایشان که حکومت و تشکیل آن را ابزاری برای تحقق عدل در جامعه می‌دانست <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۶/۱۶۲.</ref>، معتقد بود مطلوبیت و شایستگی حکومت با شاخصه عدالت شناخته می‌شود <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۵۰۹.</ref>؛ بنابراین مطلوب‌ترین خواست امام‌خمینی، تحقق حکومت عدل و انصاف به جای حکومت‌های استعمارزده که اساس آن بر ظلم و چپاول است، بود <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲/۳۴۶ و ۷/۱۱۵.</ref>.

در فرهنگ قرآن پس از [[توحید]]، اصلی فراگیرتر از [[عدالت]] وجود ندارد <ref>لطیفی، مبانی عدالت اجتماعی، ۸۴.</ref>. از آموزه‌های [[قرآن کریم]] چنین بر می‌آید که نظام هستی مبتنی بر عدل است <ref>الرحمن، ۷؛ فیض کاشانی، تفسیر الصافی، ۵/۱۰۷؛ مطهری، مجموعه آثار، ۱/۷۹.</ref> و هر پدیده‌ای در نظام آفرینش، عملکردی متناسب با وضع خود دارد <ref>جوادی آملی، فلسفه حقوق بشر، ۱۹۹ و ۲۱۳.</ref>. بنیان آموزه‌های اجتماعی [[اسلام]] نیز بر عدالت استوار است و خداوند خود را فرمان‌دهنده‌ به عدل نامیده <ref>نحل، ۹۰.</ref>، [[پیامبر اسلام(ص)]] را مأمور به رعایت عدالت معرفی کرده <ref>شوری، ۱۵.</ref> و هدف بعثت پیامبران را برپاداشتن عدل و قسط به وسیله مردم دانسته است <ref>حدید، ۲۵.</ref>؛ همچنان‌که [[ظلم]] و بی‌عدالتی را از عوامل سقوط تمدن‌ها و نابودی جوامع انسانی معرفی کرده است <ref>انعام، ۴۵؛ کهف، ۵۷ ـ ۵۹.</ref>. در روایات [[اهل بیت(ع)]] نیز عدالت، قانونی عمومی و فراگیر <ref>نهج‌ البلاغه، ح۴۲۹، ۶۰۳.</ref> و شاخصی برای بندگی خدا و مایه قوام و دوام حیات اجتماعی <ref>آمدی، تصنیف غرر، ۹۹.</ref> معرفی شده است.

اهمیت عدالت اجتماعی در سیره عملی پیامبر اکرم(ص) کاملاً برجسته است <ref>نهج‌ البلاغه، خ۹۳، ۱۲۹.</ref>. از نخستین اقدامات اساسی ایشان در [[مدینه]]، تهیه نظام‌نامه‌ای با محوریت عدالت اجتماعی در همه اصول و قوانین و حتی روابط مسلمانان با گروه‌های دیگر بود <ref>←ابن‌هشام، السیرة النبویه(ص)، ۱/۵۰۱ ـ ۵۰۳.</ref>. [[امیرالمؤمنین علی(ع)]] که عدالت اجتماعی را گمشده جامعه مسلمان پس از رسول اکرم(ص) می‌دانست <ref>جرداق، الإمام علی صوت العدالة الإنسانیه، ۱۲۹ ـ ۱۳۰.</ref>، پذیرش و ارزش حکومت را در اجرای عدالت می‌دید و در عرصه سیاسی و اجتماعی و اقتصادی، عدالت‌ را سرلوحه اقدامات خویش قرار داد <ref>نهج‌ البلاغه، خ۳، ۲۴؛ خ۱۵، ۳۲؛ خ۳۷، ۵۹ و ن۴۶، ۴۴۶.</ref>؛ از این‌رو مردم در دوره کوتاه زمامداری ایشان، عدالت را با جان و دل خویش درک کردند <ref>نهج‌ البلاغه، ن۷۰، ۴۹۳.</ref>. نگرش ویژه امام‌علی(ع) به «عدالت» و برتردانستن آن از جود و احسان <ref>نهج‌ البلاغه، ح۴۲۹، ۶۰۳.</ref>، به جهت نقشی است که عدالت در جذب دل‌های مردمان به سوی حاکم و زدودن کینه‌ها دارد <ref>نهج‌ البلاغه، ن۵۳، ۴۶۱.</ref> و عامل استحکام ارکان حکومت و پیوند مردم و زمامدار است <ref>آمدی، تصنیف غرر، ۴۴۶.</ref>. امام‌علی(ع) چنان به اقامه عدالت در جامعه اهتمام می‌ورزید و انعطاف‌ناپذیر بود که مخالفت و دشمنی کسانی را که عدالت‌طلبی ایشان را بر نمی‌تابیدند، برانگیخت. آنان که تاب عدالت ایشان را نداشتند، به [[جنگ]] با او روی آوردند و سرانجام همین روحیه عدالت‌خواهی، موجب [[شهادت]] او گردید <ref>مطهری، مجموعه آثار، ۴/۸۱۹.</ref>.

فقیهان، متکلمان، عالمان اخلاق، فیلسوفان، سیاستنامه‌نویسان و حاکمان مسلمان با رویکردهای گوناگون مذهبی، به شرح مفهوم «عدالت» و انواع آن پرداخته‌اند و هر یک با تکیه بر دیدگاه ویژه خود، بخشی از این فضیلت بزرگ الهی و انسانی را <ref>جمال‌زاده، عدالت سیاسی و اجتماعی، ۸.</ref> بر اساس آموزه‌های قرآن کریم که خاستگاه اندیشه‌ورزی مسلمانان درباره عدالت به‌ شمار می‌آید <ref>مطهری، مجموعه آثار، ۱/۴۲ ـ ۴۳.</ref>، تبیین ‌کرده‌اند. در آغاز شکل‌گیری پایه‌های دانش مسلمانان، [[علم کلام]] با محوریت مسئله عدالت و اشتراط آن برای زمامدار جامعه، پدید آمد <ref>اخوان کاظمی، عدالت در ‌اندیشه‌های سیاسی اسلام، ۹۷.</ref> و کلام اسلامی بیش از هر مسئله‌ای به عدل پرداخت <ref>مطهری، مجموعه آثار، ۱/۵۹.</ref>؛ سپس دامنه مباحث عدالت به حوزه فلسفه گسترش یافت و حکیمان مسلمان، عدل الهی را حقیقتی که لازمه آن حتمی‌بودن صدور فعل عادلانه از خداوند است، معرفی کردند <ref>جوادی آملی، فلسفه حقوق بشر، ۴۷.</ref>. این نگرش به قلمرو [[تشریع الهی]] نیز گسترش یافت و فقیهان بر بنیان این اندیشه، در برخی از مسائل شرعی، اقتضای عدالت را مبنایی برای ترجیح برخی از آرا <ref>ابن‌ادریس، السرائر، ۲/۴۹۱؛ نجفی، جواهر، ۲۳/۲۹۴؛ امام‌خمینی، البیع، ۱/۵۳۴ ـ ۵۳۶ و ۵۹۸ ـ ۵۹۹.</ref>، بلکه معیار و مبنایی برای احکام و مسائل فقهی و حقوقی قرار دادند <ref>مطهری، مجموعه آثار، ۱/۵۶ ـ ۵۸؛ علیدوست، عدالت به مثابه یک سند، ۱۵۶ ـ ۱۵۸.</ref>؛ چنان‌که امام‌خمینی در مسئله تحریم [[ربا]]، دلیل اصلی حرمت ربا را ظلمی می‌داند که بر اثر گرفتن زیاده، واقع می‌شود <ref>امام‌خمینی، البیع، ۲/۵۴۲ ـ ۵۴۳.</ref> یا درباره معیار مطالبه «مثل» در مسئله [[ضمان]]، با اشاره به آرای [[شیخ انصاری]] و [[علامه حلی]]، رأی دومی را می‌پذیرد که معیار را آنچه عدالت اسلام ایجاب می‌کند، دانسته است <ref>امام‌خمینی، البیع، ۱/۵۳۴ ـ ۵۳۶.</ref>.

[[فارابی]] امکان دستیابی به [[سعادت و شقاوت|سعادت]] را تنها در چارچوب سیاستی عدالت‌محور ‌می‌داند <ref>داوری اردکانی، مقام سیاست نزد فارابی، ۱/۷۶.</ref> و با اشاره به تقسیم عادلانه منافع و نیکویی‌ها در جامعه، دولت را عهده‌دار وضع قوانین برای صیانت از سهم عادلانه مردم <ref>فارابی، فصول منتزعه، ۷۱ ـ ۷۲.</ref> معرفی می‌کند. [[ابن‌خلدون]] با تکیه بر سرشت اجتماعی انسان و با توجه به نظام توانایی‌ها و شایستگی‌های هم‌نوعان <ref>ابن‌خلدون، تاریخ، ۱/۵۴ ـ ۵۵.</ref>، عدالت اجتماعی را تأمین مصلحت عمومی از سوی دولت با دفع ضرر و جلب منفعت‌ و مهم‌ترین راهکار برای تأمین عمران و امنیت معرفی کرده است <ref>ابن‌خلدون، تاریخ، ۱/۴۸۸ ـ ۴۸۹.</ref>. از نظر وی امنیت و آبادانی جامعه در گرو عدالت و درستی رفتار زمامدار و کارگزاران اوست <ref>ابن‌خلدون، تاریخ، ۱/۵۱.</ref> و کارکرد سیاست و حکومت، همان کارکرد [[دین]] و رساندن انسان به [[رستگاری]] است که با تکیه بر عدالت به دست می‌آید <ref>ابن‌خلدون، تاریخ، ۱/۵۰ ـ ۵۲.</ref>. درمجموع عدالت نزد اندیشمندان مسلمان، مشترک معنوی است که اقسام گوناگونی را از عدالت الهی تا عدالت فردی و اجتماعی دربر می‌گیرد <ref>جمال‌زاده، عدالت سیاسی و اجتماعی، ۱۰.</ref>.

==مبانی و اصول==

در دیدگاه‌های صاحب‌نظران حوزه حقوق عمومی درباره مبانی عدالت اجتماعی، تفاوت‌های فراوانی دیده می‌شود که حکم [[عقل]] و تحلیل مسائل و آرمان‌های اجتماعی، عواطف انسانی، وجدان عمومی، رأی و نظر اکثریت، قواعد طبیعت و خواست دولت، بخشی از آن مبانی است <ref>فتاحی زفرقندی، آشنایی با مفاهیم حقوق عمومی، ۱۶.</ref>؛ اما در اندیشه اسلامی میان [[حق]] و [[عدالت]] ارتباط تنگاتنگی وجود دارد و تحقق عدالت به شناسایی صاحبان حق و ادای حقوق آنان است <ref>لطیفی، مبانی عدالت اجتماعی، ۸۳.</ref>. از دیگر مبانی و ریشه‌های عدالت این است که دارای حسن و ارزش ذاتی است؛ زیرا تأمین‌کننده منافع و مصالح و سعادت انسان‌هاست <ref>طباطبایی، المیزان، ۱/۳۷۹ ـ ۳۸۰.</ref> و [[سعادت و شقاوت|سعادت]] انسان در گروی صلاح جامعه است و مهم‌ترین چیزی که صلاح جامعه به آن بستگی دارد، عدالت است <ref>طباطبایی، المیزان، ۱۲/۳۳۰.</ref>. مبنای دیگر عدالت اجتماعی، برابری انسان‌ها در آفرینش <ref>اسراء، ۷۰؛ نساء، ۱.</ref>، ساختار اجتماعی <ref>بیهقی، السنن الکبری، ۶/۵۶۷؛ علیخانی، علی‌اکبر، توسعه سیاسی از دیدگاه امام علی(ع)، ۵۲ ـ ۵۶.</ref> و استفاده از امکانات و فرصت‌هاست <ref>ابن‌‌شهرآشوب، مناقب آل ابی‌طالب، ۲/۱۱۱؛ محمدی ری‌شهری، موسوعة الامام علی(ع)، ۴/۱۹۴ ـ ۲۰۰.</ref>. در جامعه‌ای که با این مبانی برپا می‌شود، حقوق عمومی و طبیعی و فطری مانند حق حیات، حق [[آزادی]] و حق مالکیت فردی که خداوند برای همه انسان‌ها قرار داده، رعایت می‌شود <ref>جهانیان، مفهوم، مبانی فلسفی و حقوقی، و اصول عدالت، ۹۶.</ref>.

از دیدگاه امام‌خمینی که برگرفته از مبانی [[اسلام]] است، خداوند عادل مطلق است و آنچه به قلم [[قدرت]] او جریان پیدا می‌کند، بر اساس عدل است <ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۱۱۳.</ref> و جهان هستی، نفس انسان، قانون و جامعه چهار موضوع اصلی عدالت به ‌شمار می‌آیند <ref>اخترشهر، الزامات عدالت و آزادی در‌ اندیشه امام‌خمینی، ۱۷۹؛ ایران‌نژاد و دیگران، عدالت اجتماعی در‌ اندیشه سیاسی امام‌خمینی، ۱۲۵ ـ ۱۲۸.</ref>. ایشان عدالت را به‌ مثابه یک مقیاس و بنیان در همه امور <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۴۰۵ ـ ۴۰۷.</ref> و بسط صفت عدل خداوند <ref>امام‌خمینی، تفسیر حمد، ۱۷۱.</ref> می‌دانست و معتقد بود عدالت علاوه بر اینکه فضیلتی در حوزه اخلاق فردی است <ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۵۱۰ ـ ۵۱۱.</ref>، در جامعه و تمام نهادهای اجتماعی نیز قابل تحقق و اجراست و به رفع ایادی ظالمین و تأمین [[استقلال]] و [[آزادی]] و تعدیل ثروت به طور عاقلانه و قابل عمل و عینیت، خواهد انجامید <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۳۲۳ و ۱۷/۱۴۰.</ref> و گسترش دین در جامعه نیز باید بر محور و اساس عدالت الهی باشد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۹/۴۲۵ و ۱۵/۱۰۹.</ref>. بر اساس گرایش فطری انسان به عدل <ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۱۱۳.</ref>، عدالت امری معنوی و فراتاریخی است که اختصاص به [[زمان]]، مذهب یا جامعه خاص ندارد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۱/۱.</ref>. ایشان هرچند برقراری عدالت اجتماعی را مقصد بزرگ اسلام معرفی می‌کرد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۱/۱.</ref>، اما آن را یک هدف میانی برای گسترش معرفت الهی <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۹/۱۱۵.</ref>، تهذیب انسان و اهداف متعالی پیامبران(ع) <ref>امام‌خمینی، تفسیر حمد، ۱۱۰.</ref> می‌دانست.

تفاوت‌های زیستی و طبیعی انسان‌ها در دستیابی به موقعیت‌های اجتماعی اثرگذار است <ref>ارسطو، سیاست، ۱۱ ـ ۱۲ و ۳۵ ـ ۳۷.</ref>، اما ساختار اجتماعی و هنجارها و قواعد حاکم بر جامعه نیز در دستیابی به پایگاه‌های اجتماعی کاملاً مؤثر است <ref>مصباح یزدی، جامعه و تاریخ از دیدگاه قرآن، ۲۹۲ ـ ۲۹۴.</ref>. در این میان تلاش برخی مکاتب فکری مانند [[مارکسیسم]] برای ریشه‌کنی همه امتیازات اجتماعی و تعریف عدالت در شکل تساوی و مساوات مطلق و برتری‌دادن آن بر عدالت <ref>آرون، مراحل اساسی سیر ‌اندیشه در جامعه‌شناسی، ۱۶۹ ـ ۱۷۵.</ref>، از واقع‌بینی به دور است. آموزه‌های دینی بر اساس یک نگاه واقع‌بینانه در کنار پذیرش تفاوت‌های طبیعی و تفاوت‌های اجتماعی ناشی از آنها <ref>انعام، ۱۶۵؛ زخرف، ۳۲.</ref> و تأکید بر وجود [[حکمت]] در تفاوت‌های طبیعی انسان‌ها <ref>روم، ۲۲؛ حجرات، ۱۳؛ نساء، ۳۲.</ref>، ریشه نابرابری اجتماعی و نیازمندی بینوایان را معلول برخورداری فزاینده توانگران می‌داند <ref>نهج‌ البلاغه، ح۳۲۰، ۵۷۸.</ref> و بر این اساس ضمن اینکه اجرای عدالت از سوی حاکمیت را مایه بی‌نیازی مردم می‌شمارد <ref>کلینی، کافی، ۳/۵۶۸.</ref> و از افراد جامعه نیز می‌خواهد که به میزان توان خود شرایط را برای برقراری عدالت و توازن اقتصادی در جامعه فراهم کنند <ref>بقره، ۲۵۴ و ۲۶۷؛ معارج، ۲۴.</ref>.

در همین چارچوب می‌توان مفهوم عدالت اجتماعی در اندیشه امام‌خمینی را به دو شاخص اصلی شامل تلاش برای برابری همگانی در دستیابی به فرصت‌های اجتماعی <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۰/۱۱۶.</ref> و پاسخگویی به نیازهای اساسی مردم <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۱۵۷.</ref> دانست. به همین دلیل ایشان مفهوم عدالت اجتماعی را در بسیاری از موارد با مفاهیمی مانند محرومیت، [[فقر]] و [[مستضعفان]] همراه می‌کرد و تأمین نیازهای اساسی مردم و رفع محرومیت از چهره جامعه را مقدمه رشد و تعالی معنوی انسان می‌دانست <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۲۷۰؛ ۴/۱۴۵ و ۷/۵۳۱.</ref>. ایشان همچنین بر کارآمدی آموزه‌های اسلامی در برقراری عدالت اجتماعی به‌ویژه در حوزه اقتصاد، تأکید می‌کرد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۰/۳۴۰ و ۲۱/۴۴۴.</ref> و در همین راستا برپایی [[حکومت اسلامی]] عدالتخواه را ضامن برقراری عدالت در گستره جامعه می‌دانست <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۳۲۲.</ref> و بر آن بود که اگر زمامدار جامعه، عادل و عدالت‌پرور باشد، تمام ارکان و زیرمجموعه‌های آن نظام نیز به عدالت گرایش پیدا می‌کنند <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۹/۱۳۵.</ref>؛ البته از نگاه ایشان حکومت به‌تنهایی نمی‌تواند عدالت را در جامعه بگستراند و نیازمند مشارکت همگانی است <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۹/۱۵۸ ـ ۱۵۹، ۴۰۹ و ۲۱/۱۵۹.</ref>.

[[امام‌خمینی]] در مراحل گوناگون [[نهضت اسلامی]] و با صراحت قیام خود را برای اجرای [[عدالت]] دانست <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۹/۴۲۳.</ref> و برای عدالت اجتماعی، به مصادیق و شرایطی اشاره کرد که می‌تواند به گسترش عدالت در جامعه منجر شود:

# برابری حاکمان جامعه با فرودستان و تأثیرگذارنبودن موقعیت‌های سیاسی، اجتماعی و اقتصادی در میزان برخورداری افراد از حقوق عمومی و شهروندی <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۱۹۸، ۲۶۶ و ۱۵/۱۰۹.</ref>؛

# پرهیز از رفتار خودسرانه و تلاش همگانی برای حرکت در چارچوب قانون <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۱/۶۸.</ref> {{ببینید|قانون}}؛

# توزیع عادلانه درآمدهای عمومی و تلاش برای رفاه و آسایش همگان به‌ویژه فرودستان و زاغه‌نشینان <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۵۰۵؛ ۷/۳۳۵ و ۱۱/۱۳۰.</ref> {{ببینید|رفاه}}؛

# انتقادپذیری زمامداران، ارائه پاسخ قانع‌کننده به انتقادات مردم و خدمتگزاری آنان به مردم <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۴۰۹ و ۷/۵۲۸.</ref> {{ببینید|انتقاد}}.

[[امام‌خمینی]] علاوه بر نیازهای حیاتی مانند ارزاق و خدمات عمومی <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۱۱۴.</ref>، مواردی مانند مسکن <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۵۱۸ ـ ۵۱۹.</ref>، بهداشت <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۲۷۱.</ref>، آموزش <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲/۴۸۳ و ۸/۴۰۰.</ref> و اشتغال <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۷/۲۲۳.</ref> را جزو نیازهای اساسی افراد و اقشار مختلف ذکر کرده و برابری همگان در بهره‌مندی از امکانات و منابع را عدالت اجتماعی دانسته است <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۴۵۳ ـ ۴۵۴.</ref>؛ بنابراین از نگاه ایشان مواردی مانند تلاش برای کاهش فاصله طبقاتی، مشارکت همگانی و [[جهاد]] برای [[محرومیت‌زدایی]]، مبارزه با روحیه [[زراندوزی]] و [[دنیاپرستی]]، ساده‌زیستی مسئولان {{ببینید|ساده‌زیستی}}، وضع قوانین حمایتی برای محرومان و اجرای قوانین و احکام اسلام، مهم‌ترین راهکارهای برقراری عدالت اجتماعی در جمهوری اسلامی‌اند <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۰/۳۴۰ ـ ۳۴۲.</ref>.

==ارتباط با آزادی و معنویت==

[[آزادی]] به عنوان یکی از موضوعات و مفاهیم اساسی در اندیشه سیاسی <ref>انصاری و نظری، نسبت عدالت با آزادی در ‌اندیشه سیاسی امام‌خمینی، ۱۱.</ref>، از والا‌ترین ارزش‌های انسانی است <ref>مطهری، مجموعه آثار، ۲۳/۱۱۷.</ref> و راه دستیابی عادلانه انسان به حقوق طبیعی‌اش را هموار می‌کند <ref>غروی، مبانی حقوق در اسلام، ۳۲۴.</ref>. در این جهت عدالتْ راهبرد و چارچوب تأمین و استیفای آزادی برای همه افراد جامعه به شمار می‌رود و هنگام تزاحم، اطلاقِ آزادی را مقید می‌کند <ref>قاضی‌زاده، ‌اندیشه‌های فقهی ـ سیاسی امام‌خمینی، ۴۲۳.</ref>؛ بنابراین می‌توان عدالت را «خیر مطلق» و آزادی را «خیر مشروط» دانست <ref>شجاعی‌زند، مصادر دینی آزادی و عدالت، ۱/۱۲۸.</ref>. عدالت اگرچه زمینه و پیش‌شرط آزادی به‌ شمار می‌آید، هدف و نتیجه آن نیز خواهد بود؛ زیرا ثمره آزادی آن است که همگان در فضایی همسان، دستاورد تلاش خویش را به کف آرند و از این رهگذر، هر چیز به جای خویش بنشیند و هر صاحب حقی به آنچه سزاوار است، برسد <ref>شجاعی‌زند، مصادر دینی آزادی و عدالت، ۱/۲۲۱.</ref>.

مناسبات دو مفهوم عدالت اجتماعی و آزادی، بخش مهمی از اندیشه سیاسی امام‌خمینی را نیز تشکیل می‌داد <ref>انصاری و نظری، نسبت عدالت با آزادی در ‌اندیشه سیاسی امام‌خمینی، ۱۰.</ref>. امام‌خمینی آزادی را یک حق طبیعی <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۳۳۲ و ۴/۱۱۴.</ref> و خدادادی <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۲۸۶ ـ ۲۸۷.</ref>، برای تمام افراد بشر دانسته است و به دلیل خاستگاه الهی این موهبت <ref>نهج‌ البلاغه، ن۳۱، ۴۲۳.</ref>، قلمرو آن را چارچوب برآمده از قوانین [[اسلام]] معرفی کرده است <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۷/۴۵۹.</ref>. ایشان عدالت را یک اصل مهم و شاخص اساسی در جامعه می‌‌دانست <ref>جمشیدی، ‌اندیشه سیاسی، ۱۹۰.</ref>؛ زیرا تحقق بسیاری از ارزش‌ها مانند آزادی، مبتنی بر وجود آن در جامعه است <ref>انصاری و نظری، نسبت عدالت با آزادی در ‌اندیشه سیاسی امام‌خمینی، ۲۱.</ref>؛ بدین ترتیب برخلاف اندیشه‌ای که انسان امروز را با معضل انتخاب آزادی یا [[عدالت]] قرار می‌دهد <ref>شجاعی‌زند، مصادر دینی آزادی و عدالت، ۱/۱۱۶.</ref>، از دیدگاه امام‌خمینی برپایی عدالت در گستره جامعه، زمینه‌ساز دستیابی به آزادی نیز خواهد بود <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۷/۱۱۵.</ref> و ایشان هیچ‌گاه به دنبال نفی یکی از دو مفهوم عدالت اجتماعی و آزادی نبود و هر دو را برای جامعه ضروری می‌دانست <ref>انصاری و نظری، نسبت عدالت با آزادی در ‌اندیشه سیاسی امام‌خمینی، ۲۵.</ref>.

ایشان در میدان عمل، [[آزادی‌خواهی]] را در راستای تحقق عدالت به ابزاری مهم در رویارویی با [[رژیم پهلوی]] تبدیل کرد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۳۶۸.</ref> و در نظام جمهوری اسلامی نیز بر چارچوب قانونی و اسلامی‌بودن آزادی تأکید می‌کرد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۷/۵۳۵.</ref>. اساساً در [[جامعه اسلامی]] همه ارزش‌های عالی ازجمله عدالت اجتماعی و آزادی، در صورتی تأیید می‌شوند که در پرتو اسلام و توأم با معنویت باشند <ref>مطهری، مجموعه آثار، ۲۴/۱۷۴.</ref>. تفاوت اساسی مکتب اسلام با مکاتب دیگر در این است که اسلام، معنویت را پایه و اساس شمرده و ترکیبی که از عدالت و معنویت ارائه کرده است، در هیچ مکتب دیگری وجود ندارد <ref>مطهری، مجموعه آثار، ۲۴/۲۳۳.</ref>.

امام‌خمینی در بیان تفاوت میان [[حکومت اسلامی]] با دیگر حکومت‌ها علاوه بر عدالت اجتماعی، بر معنویت نیز تأکید می‌کرد و بر آن بود که تمام حکومت‌های دنیا به دنبال جنبه‌های مادی و اقتصادی عدالت‌اند و برای رشد معنویت انسان تلاش نمی‌کنند؛ در حالی‌که در مکتب اسلام بر هر دو مقوله تأکید شده و عدالت به همراه معنویت دیده شده است <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۸/۲۵۵.</ref>.

==نقش حکومت در عدالت اجتماعی==

اندیشمندان مسلمان همواره به پیوند [[سیاست]] و عدالت اجتماعی توجه کرده‌اند؛ زیرا حکومت، عاملی است برای رسیدن به عدالت اجتماعی و فراهم‌آمدن شرایط و موقعیت همسان برای برخورداری همگان از حقوق طبیعی خود مانند [[برابری]]، آزادی، [[امنیت]] و آسایش <ref>آشوری، حقوق بشر و مفاهیم مساوات، انصاف و عدالت، ۲۰۷.</ref>. ‌اندیشمندان مسلمان حکومت را مسئول برقراری توازن اجتماعی، به‌ویژه در بعد اقتصادی آن و تأمین اجتماعی افراد دانسته‌اند <ref>صدر، اقتصادنا، ۶۵۹ ـ ۶۶۳.</ref>، تا سلامتِ آرامش اجتماع حفظ شود و جایگاه زمامدار جامعه پایدار بماند <ref>ماوردی، أدب الدنیا و الدین، ۱۱۶.</ref>.

امام‌خمینی نیز با پیوند نگرش فقهی ـ کلامی خود با اندیشه سیاسی، حکومت را در ارتباطی ژرف با عدالت مورد توجه قرار داده است. ایشان با تکیه بر ضرورت اجرای [[احکام الهی]]، حکومت را ابزاری برای «بسط عدالت» <ref>امام‌خمینی، البیع، ۲/۶۲۴ ـ ۶۲۶؛ امام‌خمینی، صحیفه، ۲/۲۸۸.</ref> و برقراری نظام عادلانه اسلامی <ref>امام‌خمینی، ولایت فقیه، ۵۴.</ref> می‌دید تا در پرتو اجرای کامل عدالت اسلامی، مردم به آرامش برسند و جان و مال و آبروی آنها حفظ شود <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۷/۱۴۰.</ref>. در این راستا ایشان با تبیین وظیفه حکومت اسلامی در رویکردهای کلان برای برقراری عدالت اجتماعی <ref>سبحانی و رضوی، استخراج اصول حاکم بر ایده عدالت در آرای امام‌خمینی، ۹۱.</ref>، مسئولان و کارشناسان را به اتخاذ و انتخاب الگویی از رشد و توسعه سفارش می‌کرد که تأمین‌کننده نیازهای اساسی همه افراد و اقشار جامعه باشد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۵۱۸ ـ ۵۱۹ و ۸/۲۸۶ ـ ۲۸۹.</ref> و برابری همگان در بهره‌مندی از امکانات و منابع را به رسمیت بشناسد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۹/۷۲ و ۱۱/۲۹۲ ـ ۲۹۳.</ref> و در آن، رفع نابرابری اجتماعی با اولویت تخصیص منابع به اقشار و مناطق محروم، دیده شده باشد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۷/۱۵۰؛ ۹/۴۹۰ و ۲۰/۳۴۱.</ref>. از نگاه ایشان فلسفه تشکیل حکومت گسترش عدالت، نفی نابرابری اجتماعی و تربیت انسان عادل و جامعه معتدل است <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۵۰۹؛ ۴/۵۱۲ و ۹/۴۵۷ ـ ۴۵۸.</ref> {{ببینید|حکومت اسلامی}}.

==بی‌عدالتی در رژیم پهلوی==

با وقوع [[نهضت مشروطه]] در [[ایران]] که در اعتراض به نارسایی‌های اجتماعی، سیاسی و اقتصادی و بی‌عدالتی و [[ظلم]] و جور صورت گرفت <ref>نجفی و فقیه حقانی، تاریخ تحولات سیاسی، ۲۴۰ ـ ۲۴۱.</ref> و تأسیس عدالتخانه و اجرای احکام اسلام از [[شعار|شعارهای]] اصلی مردم در طول نهضت بود <ref>نجفی و فقیه حقانی، تاریخ تحولات سیاسی، ۲۴۸.</ref>، انتظار می‌رفت ساختار نظام سیاسی به حکومت عادلانه نزدیک‌تر شود <ref>نجفی و فقیه حقانی، تاریخ معاصر ایران، ۱۵۸ ـ ۱۶۰.</ref>؛ ولی پس از گذشت زمانی اندک، از میان غبار مشروطیت، حاکم خودکامه‌ای برخاست که بی‌اعتنا به اصول مشروطیت بود و بار دیگر نظامی سلطنتی و مبتنی بر استبدادِ فردی برقرار کرد <ref>علیخانی، بهروز، نگاهی به زمینه‌های اجتماعی ـ روانی شکست حکومت مشروطه، ۴۸ ـ ۴۹.</ref> {{ببینید|نهضت مشروطه}}. نیروهای متفقین نیز در هجوم به ایران اگرچه [[رضاخان پهلوی]] را برکنار کرد، بنیان [[استبداد]] را در ایران حفظ کرد و [[محمدرضا پهلوی]] با موافقت آنان بر تخت سلطنت تکیه زد <ref>فردوست، ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، ۱/۱۰۲ ـ ۱۰۴.</ref>؛ بدین ترتیب [[دیکتاتوری]] و استبداد و خودکامگی و پایمال‌کردن حقوق مردم و ستم رواداشتن به آنان به‌خصوص در سال‌هایی که به قیام امام‌خمینی منتهی شد، در ظاهری آراسته ادامه پیدا کرد <ref>مدنی، تاریخ سیاسی معاصر ایران، ۲/۹.</ref>.

تکیه بر بنیان عدالت‌خواهی و باور راسخ امام‌خمینی به برپایی عدالت اجتماعی در گستره جامعه موجب شد تا ایشان در برابر بی‌عدالتی و ستمگری رژیم پهلوی و حکومت پادشاهی ایران قیام و اعتراض کند و اعلام کند تحقق عدالت اجتماعی با وجود رژیم پهلوی امکان ندارد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۴۸۸.</ref>؛ از این‌رو شعار حکومت پهلوی را برای تحقق عدالت اجتماعی در ایران به سخره گرفت <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۴۰۵ و ۴/۴۲۳.</ref> و عدالت را عنصر گم‌شده و فراموش‌شده در روابط اجتماعی و اقتصادی آن جامعه شمرد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۱۲۱ و ۴۲۷.</ref> و با برجسته‌سازی نابرابری موجود در جامعه و برانگیختن حس عدالت‌طلبی مردم <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۱۸۲ و ۶/۳۳.</ref>، آن را به عاملی نیرومند برای سرنگونی نظامِ وابسته به غرب به عنوان یک «هدف غیر قابل تغییر» <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۳.</ref> مبدل ساخت {{ببینید|تبعیض}}.

امام‌خمینی پس از برپایی [[جمهوری اسلامی|نظام جمهوری اسلامی]] در ایران، بر ویژگی عدالت‌خواهی این نظام تأکید کرد و ساختار حکومتی آن را در سایه عدالت الهی، ساختاری به دور از ستم و زورگویی معرفی کرد که در اندیشه رفاه مستمندان و به دنبال استیفای حقوق آنان است <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۵۲۵.</ref>. در اصل یکم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران نیز به حکومت [[حق]] و عدل قرآن به عنوان یک اعتقاد و در اصل دوم به قسط و عدل به عنوان ارکان و پایه‌های نظام اشاره شده و در اصل سوم دولت جمهوری اسلامی به تأمین امکانات عادلانه برای همگان و در همه زمینه‌های مادی و معنوی و رفع تبعیضات ناروا موظف شده است.

بنابر [[قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران]]، حقوق و آزادی‌های مدنی که باید برای همه افراد کشور به طور عادلانه و مساوی آماده باشند، عبارت‌اند از:

# طبق اصول ۲۸ و ۴۳ آزادی‌ و حق انتخاب شغل؛

[[امام‌خمینی]] در سیره عملی خود نیز اهتمام ویژه‌ای به عدالت اجتماعی داشت و می‌کوشید تا در رفتارهای فردی و حکومتی خویش، آن را رعایت کند. در رفتار فردی ایشان ساده‌زیستی <ref>←رجایی، برداشتهایی از سیره امام‌خمینی، ۲/۴۸ ـ ۶۳.</ref> و نکوهش خوی کاخ‌نشینی <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۰/۱۱۷ و ۴۰۴.</ref> و در سیره حکومتی ایشان اقدامات حمایتی مانند حکم تشکیل کمیته‌ امداد در اولین ماه [[پیروزی انقلاب]] <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۳۶۷.</ref> {{ببینید|کمیته امداد امام‌خمینی}}، فرمان تشکیل جهاد سازندگی <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۸/۱۷۹ ـ ۱۸۰.</ref> {{ببینید|جهاد سازندگی}}، افتتاح حساب بانکی ویژه برای رسیدگی به مسکن محرومان <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۵۱۸ ـ ۵۲۰.</ref> {{ببینید|بنیاد مسکن انقلاب اسلامی}} و تقاضای بسیج عمومی برای مبارزه با بی‌سوادی <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۱/۴۴۶ ـ ۴۴۷.</ref> {{ببینید|نهضت سوادآموزی}} و دستور ایشان برای مصادره اموال سلسله پهلوی و وابستگان آن به نفع محرومان <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۲۶۷.</ref> {{ببینید|مصادره اموال}} و در پی آن، تشکیل بنیاد مستضعفان <ref>قطبی، سیاه و سفید سرزمین من، ۱۵۱.</ref> {{ببینید|بنیاد مستضعفان}}، بیانگر تلاش ویژه ایشان برای برقراری عدالت اجتماعی است. پس از پیروزی انقلاب اسلامی، با توجه به فرمان امام‌خمینی، کمک به محرومیت‌زدایی و استقرار عدالت اجتماعی در زمینه‌های آب سالم و بهداشتی، تأمین برق، احداث راه، توسعه صنایع غذایی و آموزش روستاییان و مانند آن به اجرا درآمد <ref>قطبی، سیاه و سفید سرزمین من، ۱۵۱ ـ ۱۵۲.</ref>.

امام‌خمینی در جایگاه [[رهبری]] جامعه مسلمان توجه به عدالت اجتماعی را یکی از مطالبات جدی و همیشگی خود از مسئولان و نهادهای حاکمیتی می‌دانست <ref>ایران‌نژاد و دیگران، عدالت اجتماعی در‌ اندیشه سیاسی امام‌خمینی، ۱۳۲.</ref> و به‌ویژه از روحانیان که در پی پیروزی انقلاب در جایگاه اداره کشور قرار گرفتند، می‌خواست [[ساده‌زیستی]] را پیشه خود سازند و از گرایش به تجملات و زرق و برق دنیا پرهیز کنند <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۰/۳۴۲.</ref> {{ببینید|روحانیت}}؛ همچنین در فرمان مهمی که خطاب به [[قوه قضاییه]] و ارگان‌های اجرایی با محوریت حقوق مردم صادر کرد، با قاطعیت خواستار آن شد که عمل به عدل اسلامی سرلوحه فعالیت و اقدامات تمام نهادهای حاکمیتی در نظام جمهوری اسلامی قرار گیرد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۷/۱۴۰.</ref> تا مردم با احساس آرامش و [[امنیت]] و آسوده‌‌خاطر زندگی کنند <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۷/۱۴۲.</ref> {{ببینید|فرمان هشت‌ماده‌ای}}. ایشان در طول ده سال رهبری [[جمهوری اسلامی|نظام جمهوری اسلامی]] همواره مراقب بود که حتی به صورت غیرمستقیم، این جایگاه سیاسی و اجتماعی موجب بهره‌مندی بیشتر ایشان و نزدیکان ایشان از منابع و فرصت‌های اجتماعی نگردد؛ چنان‌که در پاسخ نامه نخستین رئیس‌جمهور جمهوری اسلامی ایران که خواسته بود فرزند ایشان، [[سیداحمد خمینی]] منصب نخست‌وزیری را بپذیرد، بدون هیچ تکلفی و با صراحت، آن درخواست را رد کرد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۳/۵۶.</ref>. ایشان تأکید می‌ورزید اگر از سوی ایشان نیز کسی توصیه آورد نادیده گرفته شود <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۰/۲۷۲.</ref>. ایشان همچنین از مطبوعات و رسانه‌ها می‌خواست که در خدمت تربیت و رشد و پیشرفت مردم و کشور باشند <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۷/۳۲۱ و ۱۹/۱۵۹.</ref> و از پوشش حداکثری اخبار مربوط به [[رهبری]] بپرهیزند <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۹/۳۴۶.</ref> و به مخالفان نیز اجازه ابراز دیدگاه‌های خود را بدهند <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۲/۲۹۲.</ref> {{ببینید|مطبوعات|رادیو|تلویزیون}}.

[[قرآن کریم]] در آیات متعدد بر این نکته تأکید ‌کرده است که انسان در فرجام تاریخ خود به جامعه‌ای مبتنی بر حق و همراه با پیروزی پارسایان دست می‌یابد <ref>اعراف، ۱۲۸؛ قصص، ۵؛ نور، ۵۵.</ref> و در سایه این تکامل اجتماعی، آرمان‌های همیشگی بشر مانند برقراری عدالت و آزادی برآورده می‌گردد <ref>مطهری، مجموعه آثار، ۲۴/۴۳۵.</ref>. نوید اسلامیِ قیام و انقلاب مهدی موعود، چارچوب این فرجام تاریخی را تشکیل می‌دهد. مجموعه اخبار و روایات درباره [[مهدویت]]، در دو محور اساسی شامل شاخص‌های جامعه آرمانی عصر ظهور با تأکید بر عدالت اجتماعی <ref>صدوق، کمال‌ الدین و تمام النعمه، ۲/۶۴۶ ـ ۶۴۷؛ طبرسی، ۷/۲۳۹؛ مجلسی، بحارالانوار، ۵۲/۳۶۲.</ref> و انتظار فرج با تأکید بر زمینه‌سازی [[ظهور]] به مثابه یک عمل عبادی است <ref>صدوق، کمال‌ الدین و تمام النعمه، ۱/۳۲۰؛ طوسی، الغیبة، ۴۵۲؛ مجلسی، بحارالانوار، ۵۲/۱۲۲ ـ ۱۲۳.</ref>. از این اخبار بر می‌آید که مهم‌ترین مسئله عصر ظهور [[حضرت مهدی(ع)]]، بیداد و نابرابری فراگیر جامعه بشری است و مهم‌ترین برنامه اصلاحی امام‌مهدی(ع)، برپایی عدالت اجتماعی خواهد بود <ref>حکیمی، عصر زندگی و چگونگی آینده انسان و اسلام، ۲۴.</ref>.

آموزه اسلامی ظهور مهدی موعود(ع) با محوریت [[عدالت‌خواهی]] <ref>مجلسی، بحارالانوار، ۵۲/۳۶۲.</ref>، همان‌گونه که در طول تاریخ هم بر دیدگاه نظری شیعیان در اندیشه سیاسی و هم بر حرکت‌ها و تلاش‌های اجتماعی آنان اثرگذار بوده <ref>لمبتون، نظریه دولت در ایران، ۶۹ ـ ۷۰؛ اخوان کاظمی، عدالت در ‌اندیشه‌های سیاسی اسلام، ۳۳۷.</ref>، در فرایند [[پیروزی انقلاب اسلامی ایران]] نیز از نقش و جایگاهی مهم برخوردار بوده است؛ تا جایی که این اثرپذیری از فرهنگ مهدوی، از دید پژوهشگران غربی نیز پنهان نمانده، در تحلیل‌های علمی آنان کاملاً برجسته شده است <ref>کرامر، علویان سوریه، ۱۷.</ref>. در چارچوب این اندیشه شیعی، امام‌خمینی برقراری کامل عدالت اجتماعی را در گستره جهان، از ویژگی‌های عصر ظهور مهدی موعود(ع) می‌شمرد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۲/۴۸۰ و ۱۷/۳۰۶ ـ ۳۰۷.</ref>. از نگاه ایشان برپایی عدالت در عصر ظهور تنها ناظر به عدالت توزیعی و رفاه اجتماعی نیست، بلکه ناظر به تمام مراتب انسانی است و دستاورد آن، برقراری اعتدال در تمام وجوه و ابعاد فردی و اجتماعی است <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۲/۴۸۰.</ref>. با الهام‌گرفتن از این آموزه، امام‌خمینی گام برداشتن منتظران امام ‌زمان(ع) برای اجرایی‌کردن عدالت نسبی در عصر خویش و زمینه‌سازی برای ظهور را دارای اهمیت و ضرورت می‌دانست <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۸/۲۶۹.</ref>؛ زیرا اساساً انتظار ظهور منجی، «انتظار قدرت اسلام» است که می‌طلبد تا همه کوشش کنند «مقدمات ظهور» فراهم شود <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۸/۳۷۴.</ref>.

در گفتمان [[امام‌خمینی]] تلاش دینی و حرکت انقلابی، گامی در راستای زمینه‌سازی برای ظهور منجی موعود و برپایی عدالت کامل به شمار می‌آید <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۵/۶۲؛ ۱۶/۱۳۱ و ۲۱/۳۲۷.</ref> و در چارچوب همین نگرش، امام‌خمینی استقرار [[جمهوری اسلامی|نظام جمهوری اسلامی]] در ایران با اهداف و آرمان‌های دینی را امانتی الهی می‌دانست که باید با تلاش و پشتکار فراوان به پیشگاه صاحب امانت یعنی حضرت مهدی موعود(ع) ارائه شود <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۵/۳۸۵ و ۱۸/۴۷۱ ـ ۴۷۲.</ref>؛ از این‌رو از مسئولان می‌خواست در این کشور ولی‌عصر(ع) <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۴/۴۷۳.</ref> به گونه‌ای عمل کنند که جمهوری اسلامی آغازی برای حکومت جهانی اسلام به پرچم‌داری حضرت حجت(ع) باشد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۳۲۷.</ref> و راه برای ظهور منجی مصلح، هموار شود <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۰/۳۴۵.</ref> و با اقدامات زمینه‌ساز، جهان برای آمدن مهدی(ع) آماده گردد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۱۷.</ref> {{ببینید|مهدویت|امام ‌زمان(ع)}}.

==پانویس==

==منابع==

* آرون، ریمون، مراحل اساسی سیر ‌اندیشه در جامعه‌شناسی، ترجمه باقر پرهام، تهران، علمی و فرهنگی، چاپ ششم، ۱۳۸۲ش.

* ابن‌شهرآشوب، محمد‌بن‌علی، مناقب آل ابی‌طالب، تحقیق سیدهاشم رسولی محلاتی، قم، علامه، چاپ اول، ۱۳۷۹ق.

* ابن‌هشام، عبدالملک، السیرة النبویه(ص)، تحقیق مصطفی السقا و ابراهیم الأبیاری و عبدالحفیظ شلبی، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.

* اخترشهر، علی، الزامات عدالت و آزادی در‌ اندیشه امام‌خمینی، مجله علمی پژوهشی مطالعات انقلاب اسلامی، شماره ۴۲، ۱۳۹۴ش.

* اخوان کاظمی، بهرام، عدالت در ‌اندیشه‌های سیاسی اسلام، قم، بوستان کتاب، چاپ اول، ۱۳۸۶ش.

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، تقریرات فلسفه امام‌خمینی، تقریر سیدعبدالغنی اردبیلی، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ دوم، ۱۳۸۵ش.

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، شرح چهل حدیث، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ چهارم، ۱۳۸۸ش.

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، شرح حدیث جنود عقل و جهل، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ دوازدهم، ۱۳۸۷ش.

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش.

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، کتاب البیع، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، ولایت فقیه، حکومت اسلامی، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ بیستم، ۱۳۸۸ش.

* انصاری، منصور و سعید نظری، نسبت عدالت با آزادی در ‌اندیشه سیاسی امام‌خمینی، مجله ‌اندیشه سیاسی در اسلام، شماره ۲ ـ ۳، ۱۳۹۴ش.

* ایران‌نژاد، ابراهیم و دیگران، عدالت اجتماعی در‌ اندیشه سیاسی امام‌خمینی، مجله مطالعات توسعه اجتماعی ایران، شماره ۱، ۱۳۹۱ش.

* جمشیدی، محمدحسین، ‌اندیشه سیاسی امام‌خمینی، تهران، پژوهشکده امام‌خمینی و انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۴ش.

* جهانیان، ناصر، مفهوم، مبانی فلسفی و حقوقی، و اصول عدالت، چاپ‌شده در دومین نشست‌ اندیشه‌های راهبردی، تهران، دبیرخانه نشست‌ اندیشه‌های راهبردی، چاپ اول، ۱۳۹۰ش.

* حقیقت، سیدصادق، اصول عدالت سیاسی، مجله نقد و نظر، شماره ۱۰ ـ ۱۱، ۱۳۷۶ش.

* حکیمی، محمد، عصر زندگی و چگونگی آینده انسان و اسلام، پژوهشی در انقلاب جهانی مهدی(عج)، قم، بوستان کتاب، چاپ ششم، ۱۳۸۵ش.

* شجاعی‌زند، علیرضا، مصادر دینی آزادی و عدالت، چاپ‌شده در چهارمین نشست ‌اندیشه‌های راهبردی، تهران، دبیرخانه نشست‌ اندیشه‌های راهبردی، چاپ اول، ۱۳۹۱ش.

* صدوق، محمد‌بن‌علی، کمال‌ الدین و تمام النعمه، تصحیح علی‌اکبر غفاری، تهران، اسلامیه، چاپ دوم، ۱۳۹۵ق.

* طوسی، محمد‌بن‌حسن، الغیبة، قم، دارالمعارف الاسلامیه، چاپ اول، ۱۴۱۱ق.

* علیخانی، بهروز، نگاهی به زمینه‌های اجتماعی ـ روانی شکست حکومت مشروطه و به قدرت رسیدن رضاخان در ایران، مجله جامعه‌شناسی ایران، شماره ۱ ـ ۲، ۱۳۹۵ش.

* علیخانی، علی‌اکبر، توسعه سیاسی از دیدگاه امام علی(ع)، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۷ش.

* علیدوست، ابوالقاسم، عدالت به مثابه یک سند، قاعده، رویکرد و گفتمان عام، چاپ‌شده در دومین نشست ‌اندیشه‌های راهبردی (عدالت)، تهران، دبیرخانه نشست ‌اندیشه‌های راهبردی، چاپ دوم، ۱۳۹۱ش.

* فارابی، ابونصر، فصول منتزعه، تحقیق فوزی نجار، تهران، نشر الزهراء(س)، چاپ دوم، ۱۴۰۵ق.

* قاضی‌زاده، کاظم، ‌اندیشه‌های فقهی ـ سیاسی امام‌خمینی، تهران، مرکز تحقیقات استراتژیک ریاست جمهوری، چاپ اول، ۱۳۷۷ش.

* لمبتون، آ. ک. س، نظریه دولت در ایران، ترجمه چنگیز پهلوان، تهران، آزاد، ۱۳۵۹ش.

* مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار(ع)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.

* محمدی ری‌شهری، محمد، موسوعة الامام علی(ع)، قم، دارالحدیث، چاپ اول، ۱۴۲۱ق.

* مطهری، مرتضی، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ج۴، تهران، صدرا، چاپ ‌ششم، ۱۳۸۰ش.

* نهج‌ البلاغه، ترجمه سیدجمال‌الدین دین‌پرور، تهران، بنیاد نهج‌ البلاغه، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.

==پیوند به بیرون==

* حمید فاضل قانع، [https://books.khomeini.ir/10007/books/226/ عدالت اجتماعی]، دانشنامه امام‌خمینی، ج۷، ص۲۲۶-۲۳۷.