جلال‌الدین فارسی: تفاوت میان نسخه‌ها

جلال‌الدین فارسی، نویسنده مبارز، عضو مجلس خبرگان قانون اساسی، مجلس شورای اسلامی و ستاد انقلاب فرهنگی.

جلال‌الدین فارسی در سال ۱۳۱۲ در مشهد متولد شد. پدرش محمدعلی، بازرگان بود <ref>دبیرخانه، بیست سال تلاش در مسیر تحقق اهداف انقلاب فرهنگی، ۵۴۲.</ref> که در پایان دوره قاجار به همراه همسر خود از شهر هرات افغانستان به ایران مهاجرت کرد و در مشهد ساکن شد و جلال‌الدین پس از رسیدن به هجده‌سالگی با گرفتن شناسنامه ایرانی به تابعیت ایران درآمد <ref>فارسی، زوایای تاریک، ۵۱۸.</ref>. او تحصیلات ابتدایی و دبیرستان را در مدرسه ابن‌یمین مشهد گذراند و در دوره دبیرستان، با علی شریعتی نویسنده معروف و کاظم سامی، وزیر بهداری دولت موقت، هم‌دوره بود <ref>فارسی، زوایای تاریک، ۱۱؛ دفتر مطالعات، بولتن نقد و بررسی کتب تاریخی، ۱.</ref>. جلال‌الدین فارسی که از شاگردان محمدتقی شریعتی، مؤسس کانون نشر حقایق اسلامی در مشهد بود، از اعضای ثابت این کانون شد و پس از آن به عضویت حزب ایران و جمعیت مردم ایران درآمد <ref>فارسی، زوایای تاریک، ۱۱؛ منتظری، یاران امام به روایت اسناد ساواک، ۲۴۵.</ref>.

با اوج‌گیری مبارزات نهضت ملی ایران در سال ۱۳۲۹ و دوره دوساله حکومت محمد مصدق، فارسی به سبب علاقه‌ای که به سیدابوالقاسم کاشانی و سیدمجتبی نواب صفوی داشت، در صف حامیان نهضت ملی در مشهد وارد شد <ref>فارسی، زوایای تاریک، ۱۱؛ جنتی، خاطرات، ۱۳۴.</ref>؛ همچنین به عضویت نهضت مقاومت ملی شاخه مشهد درآمد و ازجمله فعالیت‌های او در این تشکیلات، سخنرانی در جلسات هسته‌های دانش‌آموزی و دانشجویی وابسته به نهضت با مدیریت علی شریعتی در سال ۱۳۳۴ بود <ref>فارسی، زوایای تاریک، ۱۷ ـ ۱۸؛ دفتر مطالعات، بولتن نقد و بررسی کتب تاریخی، ۱.</ref> و پس از بازداشت اعضای آن در سال ۱۳۳۶ به ساماندهی آن پرداخت <ref>فارسی، زوایای تاریک، ۲۰ ـ ۲۱؛ ← منتظری، یاران امام به روایت اسناد ساواک، ۲۴۵.</ref>.

فارسی در سال ۱۳۳۹ با هدف ارتباط نهضت مقاومت ملی ایران با حرکت‌های مشابه در عراق و مصر و آشنایی با تحولات عراق و همچنین تأثیرات کودتای جمال عبدالناصر در مصر، به صورت پنهانی رهسپار عراق شد و از طریق نمایندگان بسیج مردمی عراق به بغداد رفت و با اعضای حزب دموکرات کردستان دیدار کرد <ref>فارسی، زوایای تاریک، ۴۳.</ref>. وی در فروردین ۱۳۴۰ به سوریه و از آنجا به بیروت رفت و سپس به دمشق بازگشت و با نماینده جمال عبدالناصر دیدار کرد و وی را در جریان نهضت مقاومت ملی ایران و مخالفت گسترده مردمی با رژیم پهلوی گذاشت. به دنبال این ارتباط دو سال بعد، با سفر صادق قطب‌زاده به مصر، جمال عبدالناصر متعهد شد به مقاومت ملی ایران برای مبارزه مسلحانه کمک کند <ref>فارسی، زوایای تاریک، ۴۴.</ref>. فارسی در پایان خرداد ۱۳۴۱ به ایران بازگشت و به محض ورود به کشور بازداشت و به زندان قزل‌قلعه منتقل شد؛ اما در شهریور همان سال آزاد شد <ref>فارسی، زوایای تاریک، ۴۵؛ جنتی، خاطرات، ۱۳۴ ـ ۱۳۵؛ حدید‌چی، خاطرات، ۱۳۶.</ref>. در این زمان سران نهضت آزادی نیز به دلیل تلاش برای برگزاری مراسم سالگرد ۳۰ تیر ۱۳۳۱ به دست نیروهای رژیم بازداشت و به همان زندان منتقل شده بودند. فارسی در زندان با سران نهضت آزادی آشنا گشت و پس از تحمل یک‌ سال‎‌ونیم حبس آزاد شد <ref>منتظری، یاران امام به روایت اسناد ساواک، ۲۴۶؛ فارسی، زوایای تاریک، ۴۸.</ref>. وی پس از بازداشت رهبران نهضت آزادی، رابط شورای مرکزی این نهاد با دیگر مبارزان شد و حضوری فعال در کمیته اجرایی نهضت داشت <ref>دانش‌منفرد، خاطرات، ۳۲.</ref>.

فارسی هم‌زمان با آغاز نهضت امام‌خمینی با آن همراه شد و پس از قیام ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ و بازداشت امام‌خمینی، به بحث‌های نظری کلی درباره نهضت روی آورد و در این راستا، ازجمله رساله «ارتجاع» را نگاشت و منتشر کرد. وی می‌گوید نشر این رساله با هماهنگی امام‌خمینی بود؛ زیرا اهانت محمدرضا پهلوی به علما و مرتجع‌خواندن آنان {{ببینید|محمدرضا پهلوی}}، واکنش شدید امام‌خمینی <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۲۴۶.</ref> را در پی‌داشت. وی در این اثر رضا و محمدرضا پهلوی را تحمیل‌شده ‌از سوی عوامل خارجی برشمرده و در مقابل آن، حرکت علما را مایه پیشرفت دانسته است <ref>فارسی، زوایای تاریک، ۱۰۲ ـ ۱۰۳.</ref>. وی به زبان انگلیسی و عربی مسلط بود و سابقه تدریس در دانشسرای تعلیمات دینی را نیز داشت <ref>فارسی، زوایای تاریک، ۱۹؛ دبیرخانه، بیست سال تلاش در مسیر تحقق اهداف انقلاب فرهنگی، ۵۴۲.</ref> و در تهیه جزوه‌های اعتقادی و سخنرانی در جلسات بسیار فعال بود <ref>دانش‌منفرد، خاطرات، ۳۰ ـ ۳۱.</ref>؛ چنان‌که در نخستین سالگرد قیام ۱۵ خرداد که هم‌زمان با ماه محرم بود، توانست با انتشار و پخش پیام‌های تبلیغاتی به کمک گروه نهضت آزادی در مسجدها و تکیه‌ها، مردم را برای حضور در تظاهرات و کاروان عزاداری تشویق کند <ref>فارسی، زوایای تاریک، ۱۰۵ ـ ۱۱۰.</ref>. وی همچنین در دهه چهل هم‌زمان با تدریس در دبیرستان‌های کمال و قدس تهران و همراهی با محمدعلی رجایی و محمدجواد باهنر، مسئولیت کمیته فرهنگیان نهضت آزادی را عهده‌دار شد <ref>←دفتر مطالعات، بولتن نقد و بررسی کتب تاریخی، ۱؛ منتظری، یاران امام به روایت اسناد ساواک، ۲۴۶.</ref> و با شرکت در امور تبلیغاتی و عقیدتی نهضت آزادی، برای اعضای آن جلسات آموزشی برگزار کرد؛ اما اختلاف‌نظر او با مرامنامه نهضت آزادی، موجب اعتراض اعضای آن شد و همین امر باعث شد تا این جلسات را به شکل مستقل ادامه دهد <ref>←منتظری، یاران امام به روایت اسناد ساواک، ۲۴۶؛ فارسی، زوایای تاریک، ۷۴.</ref>. وی در همین حال جذب هیئت‌های مؤتلفه نیز شده بود <ref>←منتظری، یاران امام به روایت اسناد ساواک، ۲۴۶.</ref>.

فارسی در سال ۱۳۴۵ با استخراج و تنظیم مطالب اعلامیه‌های امام‌خمینی و تصویب آن در شورایی سه‌نفره، شامل وی، محمدجواد باهنر و محمدعلی رجایی، آن را با نام «منشور نهضت اسلامی»، منتشر می‌کرد <ref>فارسی، زوایای تاریک، ۱۳۸ ـ ۱۴۰.</ref>. او چندین سخنرانی در دانشگاه شیراز انجام داد و در زمستان ۱۳۴۷ سخنرانی او در کانون هدایت جوانان دانشگاه، به تعطیلی این کانون منجر شد <ref>فارسی، زوایای تاریک، ۱۸۱؛ دفتر ادبیات، روزشمار انقلاب، ۲/۱۸۱.</ref>. وی در مرداد ۱۳۴۹ برای دیدن آموزش نظامی و تهیه سلاح، پنهانی به استانبول ترکیه رفت و سپس با کمک جنبش «الفتح» راهی بیروت شد و در آنجا با محمدجواد مغنیه، امام‌موسی‌صدر و گروهی دیگر از روحانیان مبارز لبنان آشنا شد <ref>فارسی، زوایای تاریک، ۲۱۶؛ جنتی، خاطرات، ۱۳۵؛ منتظری، یاران امام به روایت اسناد ساواک، ۲۴۶.</ref> و با جنبش امل، مجلس عالی شیعیان به ریاست امام‌موسی صدر و سازمان الفتح به ریاست یاسر عرفات ارتباط برقرار کرد؛ ولی اختلافات او با ‌صدر و مصطفی چمران، موجب نزدیکی بیشتر او به سازمان الفتح گردید <ref>دفتر مطالعات، بولتن نقد و بررسی کتب تاریخی، ۱.</ref>.

فارسی در شهریور سال ۱۳۴۹ به نجف رفت و مطلع شد سیدمحمود دعایی به امام‌خمینی پیشنهاد کرده است او درس‌های ولایت فقیه ایشان را به صورت کتاب درآورد و ایشان نیز با این امر موافقت کرده‌ است. فارسی در پاییز ۱۳۴۹ این درس‌ها را با عنوان حکومت اسلامی منتشر و به کشورهای مختلف فرستاد <ref>فارسی، زوایای تاریک، ۱۴۰ ـ ۱۴۲؛ مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات امام‌خمینی، ۱۱/۴۵۶.</ref> {{ببینید|ولایت فقیه(۲)}}. وی در آن روزها به تدوین، نشر و پخش کتاب و نشریات مربوط به مبارزه نیز می‌پرداخت <ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات امام‌خمینی، ۱۱/۴۹، ۴۵۶؛ ۱۲/۵۳، ۱۵۴ و ۲۱/۴۷، ۲۲۳.</ref>. وی پس از سخنرانی امام‌خمینی درباره جشن‌های ۲۵۰۰ساله در سال ۱۳۵۰ سخنان ایشان را با عنوان «تضاد اسلام با شاهنشاهان و رژیم شاهنشاهی» تنظیم، چاپ و منتشر کرد و به دلیل همین فعالیت‌ها در بهار ۱۳۵۱ و در حالی‌که بسته‌ای بزرگ از آن کتاب‌ها در خانه‌اش بود، به دست مأموران امنیتی لبنان بازداشت و به ترکیه فرستاده شد. او سپس به سوریه و عراق رفت و پس از شش ماه اقامت در عراق، دوباره رهسپار لبنان گردید <ref>فارسی، زوایای تاریک، ۱۴۲ ـ ۱۴۳.</ref>. وی در پایان سال ۱۳۵۳ به بغداد سفر کرد و در نخستین روزهای سال ۱۳۵۴ به اتهام چاپ و نشر اعلامیه امام‌خمینی بازداشت و بازجویی و شکنجه شد <ref>فارسی، زوایای تاریک، ۱۴۴ و ۳۵۰.</ref> و پس از گذراندن چهار ماه و نیم حبس، با تلاش‌های امام‌موسی صدر از زندان آزاد شد <ref>فارسی، زوایای تاریک، ۳۵۱؛ صدر، یاران امام به روایت اسناد ساواک، ۲/۱۹۹.</ref>. او پس از آزادی، به سوریه رفت؛ اما هم‌زمان با جنگ داخلی لبنان که باعث وارد‌شدن لطمه‌های شدیدی به شیعیان این کشور شد، برای پخش‌کردن کمک‌های فرستاده‌شده به این کشور سفر کرد <ref>فارسی، زوایای تاریک، ۳۸۸ و ۳۹۱.</ref>.

فارسی در آبان ۱۳۵۵ برای کمک به شیعیان جنگ‌زده لبنانی، از امام‌خمینی درخواست کمک کرد <ref>فارسی، زوایای تاریک، ۳۸۸.</ref>. ایشان در پاسخ، توفیق و تأیید او را از خداوند خواستار شد و اظهار امیدواری کرد به اتمام خدماتی که آغاز کرده است، موفق شود؛ همچنین زحمات وی را ارزنده و شایسته قدردانی برشمرد و از رشدنکردن سران مسلمانان و خیانت برخی از آنان، ابراز تأسف‌کرده؛ ولی درباره درخواست کمک خاطرنشان کرد اگر در وضعیت عادی می‌بود ممکن بود به اندازه توان کمکی بکند؛ اما دست وکلای ایشان در آن شرایط از کمک‌های مردمی کوتاه است و به اندازه این کار خطیر نیست <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۱۷۶.</ref>. ایشان در آغاز سال ۱۳۵۶ بخشی از وجوه شرعی را برای انتشار و پخش رایگان کتاب‌های مذهبی، در اختیار فارسی قرار داد و در نامه‌ای از وی خواست برای مبارزه با مکتب‌های انحرافی، به نگارش کتاب و جزوه بپردازد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۳۹۷؛ فارسی، زوایای تاریک، ۱۴۵.</ref>. ایشان همچنین در آبان ۱۳۵۶ در پاسخ به پیام تسلیت فارسی برای درگذشت سیدمصطفی خمینی، ضمن تشکر از پیام تسلیت و زحمات وی در کمک به جنگ‌زدگان لبنانی، اعلام آمادگی کرد تا اگر وی تأییدی بخواهد، چگونگی آن را اطلاع دهد تا انجام شود <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۲۵۸.</ref>.

فارسی در بهار ۱۳۵۷ جزوه بیست صفحه‌ای «تسلط بر قوه مجریه و استراتژی نهضت اسلامی» را در راستای تبیین مبانی انقلاب اسلامی و تشکیل نظام حکومتی، تألیف و آن را در اروپا و امریکا پخش کرد <ref>فارسی، زوایای تاریک، ۴۲۳.</ref>. وی با اطلاع از تصمیم امام‌خمینی برای هجرت از عراق، در نامه‌ای به ایشان، سوریه را برای مقصد بعدی به ایشان پیشنهاد کرد <ref>فارسی، زوایای تاریک، ۴۱۳.</ref>. ایشان در پاسخ ضمن موافقت ضمنی با این پیشنهاد، انجام آن را به پس از مشورت و ارزیابی موضوع واگذار کرد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۲۸.</ref>. پس از حضور امام‌خمینی در پاریس، فارسی در آذر ۱۳۵۷ به دیدار ایشان رفت و نامه ابوجهاد و یاسر عرفات، رهبران گروه الفتح را که برای کمک به انقلاب ایران اعلام آمادگی کرده بودند، تقدیم ایشان کرد <ref>فارسی، زوایای تاریک، ۴۱۵؛ ← منتظری، یاران امام به روایت اسناد ساواک، ۲۴۶.</ref> و امام‌خمینی در پاسخ نامه ابوجهاد در سوم دی‌ ۱۳۵۷، فارسی را نماینده خود معرفی کرد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۲۷۳.</ref> {{ببینید|یاسر عرفات}}.

در آستانه ورود امام‌خمینی به ایران در بهمن ۱۳۵۷ و احتمال شدت‌گرفتن مبارزه و بروز جنگ داخلی، با همکاری فارسی و گروه الفتح، تعداد زیادی مبارز مسلح وارد ایران شدند <ref>فارسی، زوایای تاریک، ۴۴۵ ـ ۴۴۶.</ref>. در آن شرایط وی برای بار دوم به درخواست یاسر عرفات و برای رساندن پیام وی که می‌گفت با توجه به خطرات موجود، بهتر است امام‌خمینی با وساطت عرفات، از خاک کویت یا شوروی وارد ایران شود، راهی فرانسه شد که به علت مشکل گذرنامه، در فرودگاه پاریس بازداشت و به لبنان برگردانده شد <ref>فارسی، زوایای تاریک، ۴۴۷.</ref>. فارسی در ۱۷ بهمن ۱۳۵۷ برای دیدار با معمر قذافی، رهبر لیبی، راهی طرابلس شد و در ۲۲ بهمن در حالی‌که برای مذاکره با او آماده می‌شد، خبر پیروزی انقلاب را شنید <ref>فارسی، زوایای تاریک، ۴۴۷ ـ ۴۴۸.</ref>. پس از پیروزی انقلاب اسلامی، فارسی در ۲۸ بهمن ۱۳۵۷، به همراه یاسر عرفات و هیئت همراه به ایران بازگشت و یکسره به اقامتگاه امام‌خمینی در مدرسه علوی رفت <ref>جنتی، خاطرات، ۱۳۵؛ دفتر ادبیات، روزشمار انقلاب، ۲/۱۸۱؛ حدیدچی، خاطرات، ۱۷۲.</ref>.

با تشکیل حزب جمهوری اسلامی در ۲۹ بهمن ۱۳۵۷، وی به عضویت این حزب درآمد <ref>جنتی، خاطرات، ۱۳۵‌؛ دفتر ادبیات، روزشمار انقلاب، ۲/۱۸۱.</ref> و پس از آن با شرکت در جلسات گروه‌های مسلح همسو، در تأسیس سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی همکاری کرد <ref>فارسی، زوایای تاریک، ۵۰۳.</ref>. وی همچنین در روزهای آغازین پیروزی انقلاب اسلامی، با سخنرانی در شهرهای مختلف، به تبیین اصول انقلاب می‌پرداخت <ref>فارسی، زوایای تاریک، ۴۶۹، ۴۷۷، ۴۸۷ و ۴۹۸.</ref>. او در انتخابات مجلس خبرگان قانون اساسی در تیر ۱۳۵۸، نماینده مردم خراسان شد <ref>←منتظری، یاران امام به روایت اسناد ساواک، ۲۴۶؛ اسماعیلی، حزب جمهوری اسلامی، ۱۵۳.</ref> و در این مجلس، منشی کمیسیون داخلی (کمیسیون اصول کلی و اهداف قانون اساسی) و عضو علی‌البدل شورای هماهنگی کمیسیون‌ها بود <ref>معین‌فرد، سیر تدوین و تصویب قانون اساسی، ۱۱۵ و ۱۱۸.</ref>.

فارسی در نخستین دوره انتخابات ریاست جمهوری در دی ۱۳۵۸، از طرف حزب جمهوری اسلامی و جامعه مدرسین حوزه علمیه قم نامزد شد. با جدی‌شدن رقابت میان او و سیدابوالحسن بنی‌صدر، شایعه ایرانی‌الاصل نبودن وی، قوت گرفت <ref>آقایی و بسطامی، مجلس شورای اسلامی، ۲۰۱؛ هاشمی رفسنجانی، انقلاب و پیروزی، ۴۲۴.</ref>. علی تهرانی، حاکم شرع خراسان {{ببینید|علی تهرانی}}، در ۲۵ دی ۱۳۵۸، نامه‌ای سرگشاده به امام‌خمینی نوشت و به حزب جمهوری اسلامی و عملکرد وزارت کشور که فارسی را ایرانی‌الاصل معرفی کرده بود، اعتراض کرد <ref>اسماعیلی، حزب جمهوری اسلامی، ۱۱۱.</ref>. امام‌خمینی که در سال ۱۳۵۳ در نامه به فرزند خود سیداحمد خمینی در اشاره به وی با تعبیر «افغانی» از وی نام برده بود <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۴۲.</ref>، در نامه‌ای به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم ضمن تأیید شایستگی فارسی اعلام کرد او ایرانی‌الاصل نیست و نمی‌تواند رئیس‌جمهور باشد و بنا شده است انصراف دهد و جامعه مدرسین نیز این مطلب را اعلام کنند. ایشان همچنین در این نامه برای دفع شبهه احتمالی، بر امین‌بودن فرزند خود سیداحمد خمینی در نقل مطالب تأکید کرد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۲/۱۱۵.</ref>. فارسی با وجود آنکه اصلیت خود را ایرانی و این مباحث را توطئه می‌دانست <ref>فارسی، زوایای تاریک، ۵۱۹ ـ ۵۲۰.</ref>، پس از نظر امام‌خمینی، در ۲۶ دی‌ ۱۳۵۸ از نامزدی ریاست ‌جمهوری انصراف داد <ref>هاشمی رفسنجانی، انقلاب و پیروزی، ۴۲۶؛ اسماعیلی، حزب جمهوری اسلامی، ۱۱۱.</ref>. امام‌خمینی در خرداد ۱۳۵۹ فارسی را یکی از اعضای ستاد انقلاب فرهنگی کرد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۲/۴۳۱ ـ ۴۳۲.</ref> و تا سال ۱۳۶۲ از اعضای این ستاد بود <ref>دبیرخانه، بیست سال تلاش در مسیر تحقق اهداف انقلاب فرهنگی، ۵۳۱.</ref>.

فارسی در دومین سالگرد پیروزی انقلاب، به منظور معرفی انقلاب اسلامی و مسائلی که درباره آن و دفاع مقدس مطرح بود، به عنوان سرپرست، به همراه هشت تن دیگر از اعضای نهادهای انقلابی به اتحاد جماهیر شوروی سفر کرد. او دستاورد و گزارش این سفر را به صورت کتابی با عنوان «جامعه هشت‌طبقه تولیدی» نوشت و منتشر کرد. وی در اردیبهشت ۱۳۶۳، در انتخابات دومین دوره مجلس شورای اسلامی شرکت کرد و نماینده مردم تهران شد و در کمیسیون سیاست خارجی و نیز کمیسیون تدوین آیین‌نامه این دوره مجلس عضویت داشت <ref>←منتظری، یاران امام به روایت اسناد ساواک، ۲۴۶؛ آقایی و بسطامی، مجلس شورای اسلامی، ۴۶، ۵۸ و ۶۱؛ اسماعیلی، حزب جمهوری اسلامی، ۱۷۳ ـ ۱۷۴.</ref>.

در سال ۱۳۶۵ پس از سفر پنهانی مک فارلین، معاون وزیر خارجه امریکا به ایران و تبلیغات صورت‌گرفته درباره این موضوع، فارسی به همراه هفت تن دیگر از نمایندگان مجلس در ۲۵/۸/۱۳۶۵ در نامه‌ای به هیئت رئیسه مجلس شورای اسلامی، خواستار پرسش از علی‌اکبر ولایتی، وزیر امور خارجه، درباره چگونگی این سفر و مذاکره پنهانی با امریکا شدند <ref>هاشمی رفسنجانی، اوج دفاع، ۱۴ ـ ۱۵؛ هاشمی و حمیدی، ماجرای مک فارلین، ۱۷۳.</ref>؛ در حالی‌که برخی از این نمایندگان از موضوع سفر مطلع بودند و پیامدهای این اقدام خود را می‌دانستند. امام‌خمینی در ۲۹/۸/۱۳۶۵ در سخنانی ضمن تأکید بر رسوایی امریکا در این طرح، به توبیخ این گروه از نمایندگان پرداخت و اقدام آنان را در جهت ایجاد تفرقه میان سران کشور شمرد و با اظهار شگفتی از برخی از آنان که به نظر ایشان دارای سابقه مثبت در انقلاب‌اند و پوچ‌شمردن برخی دیگر از آنان، لحن نامه این نمایندگان را که به جای فریاد بر سر امریکا، بر سر مسئولان فریاد می‌کشند، از لحن اسرائیل تندتر شمرد و به‌شدت آنان را سرزنش و نکوهش کرد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۰/۱۵۹ ـ ۱۶۳.</ref>. پس از واکنش تند ایشان، نمایندگان یادشده، پرسش خود را پس گرفتند <ref>هاشمی و حمیدی، ماجرای مک فارلین، ۱۷۴.</ref> {{ببینید|مک فارلین}} و فارسی پس از پایان دوران نمایندگی از فعالیت‌های سیاسی کم و بیش کنار کشید و به گردآوری خاطرات خود پرداخت.

فارسی افزون بر آثار یادشده، آثار دیگری نیز منتشر کرده است: نهضت‌های پیامبران، تکامل مبارزه ملی، حقوق بین‌الملل اسلامی، ترجمه کتاب جهاد تحریر الوسیله امام‌خمینی، انقلاب تکاملی اسلام، درس‌هایی درباره مارکسیسم (۳ جلد)، ترجمه الغدیر (۵ جلد)، ترجمه شهداء الفضیله، استراتژی بین‌المللی، پیامبری و انقلاب، پیامبری و جهاد، پیامبری و حکومت، فلسفه انقلاب اسلامی، ترجمه قرآن مجید، زوایای تاریک (مجموعه خاطرات)، فرهنگ واژه‌های انقلاب اسلامی، تعالی‌شناسی (۳ جلد9، اسلام ناب و اسلام امریکایی، انقلاب اسلامی و ساماندهی اجتماعی <ref>منتظری، یاران امام به روایت اسناد ساواک، ۲۴۶؛ دفتر ادبیات، روزشمار انقلاب، ۲/۱۸۱.</ref>، سرگذشت راست حضرت فاطمه(س) و حضرت زینب(س)، برای نوآموزان کمیته مبارزه با بیسوادی <ref>دبیرخانه، بیست سال تلاش در مسیر تحقق اهداف انقلاب فرهنگی، ۵۴۲.</ref>.