اخلاق و سیره امام‌خمینی: تفاوت میان نسخه‌ها

امام‌خمینی با همه وجود، شیفته و دلباخته [[اهل بیت(ع)]] بود. همین که نام مبارک [[امام‌حسین(ع)]] را می‌شنید، بی‌اختیار اشک ایشان جاری می‌شد و با شروع-سلام به اباعبدالله(ع) از سوی مرثیه‌خوان، اشک می‌ریخت.<ref>نگارش و باقی، حدیث پایداری، ۷۵.</ref> عشق به اهل بیت(ع) سراسر وجود ایشان را فراگرفته بود؛ به گونه‌ای که در برخورد با مشاهد مشرفه و در تشرف به زیارت قبور مطهر معصومان(ع) مانند این بود که امام(ع) را حاضر و ناظر جلوی چشم خود می‌دید.<ref>کریمی، خاطره، ۱/۱۲۰.</ref> این ویژگی سبب شده بود در همه مسائل به ویژه مسائل مبارزاتی از آنان استمداد جوید.<ref>علم‌الهدی، خاطره، ۵/۱۲۹.</ref>

یکی از ویژگی‌های امام‌خمینی تقید به [[زیارت]] و [[توسل]] به اهل بیت(ع) بود تا وقتی قم بود، هر روز پس از درس صبح و گاهی پس از درس عصر، به [[حرم حضرت معصومه(س)]] مشرف می‌شد.<ref>رسولی محلاتی، حوزه، ۶۴.</ref> ایشان مدتی که [[نجف اشرف]] بود، هر شب به زیارت [[امیر مؤمنان(ع)]] می‌رفت<ref>رحیمیان، در سایه آفتاب، ۳۷؛ روحانی، سرگذشت‌های، ۱/۹۸.</ref>؛ حتی در سالی که در [[عراق]] [[کودتا]] و [[حکومت نظامی]] شد، زیارت خود را در پشت بام خانه انجام می‌داد.<ref>روحانی، سرگذشت‌های، ۱/۹۰–۹۱.</ref> ایشان در بسیاری از ایام زیارتی امام‌حسین(ع) کنار مرقد ایشان حاضر می‌شد و در دهه اول محرم، هر روز [[زیارت عاشورا]] را به صورت کامل و طبق آنچه وارد شده می‌خواند.<ref>روحانی، سرگذشت‌های، ۱/۹۸.</ref> ایشان [[زیارت رجبیه]] را می‌خواند و به دیگران نیز توصیه می‌کرد این زیارت را بخوانند تا اگر چیزی از مقامات اولیای خدا برای آنان نقل شد، دست‌کم احتمال آن را بدهند و تکذیب نکنند.<ref>مؤمن، سرگذشت‌های، ۳/۱۰۷–۱۰۸.</ref> ایشان پس از ورود به ایران در بهمن ۱۳۵۷ در روزهای اقامت در تهران یک بار به همراه [[مهدی عراقی]] به زیارت [[حضرت عبدالعظیم(ع)]] در [[شهر ری]] رفت.<ref>توکلی‌بینا، دیدار در نوفل لوشاتو، ۲۲۹–۳۰۰.</ref>

امام‌خمینی در بزرگداشت شخصیت [[معصومان(ع)]] نیز اهتمامی ویژه داشت و هیچ‌گاه نام آنان را بدون احترام بر زبان جاری نکرد و تا آنجا که ممکن بود، مجالس جشن و عزای آنان را بر پا و در آن شرکت می‌کرد<ref>رحیمیان، سرگذشت‌های، ۵/۷۱–۷۲؛ انصاری محمدعلی، سرگذشت‌های، ۲/۵۵–۵۶.</ref>؛ چنان‌که [[روز تاسوعا]] در [[نوفل‌لوشاتو]] در جمع خبرنگاران دستور داد پیش از ظهر مجلس [[عزاداری|مرثیه‌خوانی]] بر پا شود و شب عاشورا نیز این مجلس بر پا شد.<ref>محتشمی‌پور، خاطره، ۱/۴۸–۴۹.</ref>

[[امام‌خمینی]] در ظواهر رفتار و نظم زندگی خود، از یک سو، فردی زاهد و [[ساده‌زیستی|ساده‌زیست]] بود و از سوی دیگر ظاهر فردی و زندگی او بسی آراسته، منظم و نیز مراقب سلامتی خود بود:

* [[زهد]] و ساده‌زیستی: زهد و ساده‌زیستی از ویژگی‌های بندگان شایسته و [[مؤمن]] خداوند است.{{ببینید|متن=ببینید|زهد}} زهد و ساده‌زیستی امام‌خمینی، یادآور زهد و سادگی [[پیامبران(ع)|انبیا(ع)]] و سلف صالح و مایه شگفتی بود. اگر کسی از تمکن مالی برخوردار نباشد و ساده زندگی کند، ارزش نیست؛ زیرا سادگی بر او تحمیل شده است؛ اما امام‌خمینی می‌توانست در بهترین شرایط، به لحاظ مادی، زندگی کند، اما ساده می‌زیست.<ref>مظهری، رفتارشناسی امام‌خمینی، ۴۴–۴۵.</ref> به عنوان نمونه، ایشان حاضر نشد در گرمای طاقت‌فرسای نجف، کولری تهیه کند<ref>موسوی اردبیلی ابرکوهی، خاطره، ۲/۵۲–۵۳.</ref> یا شب‌ها برای استراحت به منطقه خنک‌تری مانند [[کوفه]] برود.<ref>کروبی، مصاحبه، ۵/۱۵۷.</ref> ایشان، حتی در پاریس نیز با وجود سرمای هوا و کهولت سن، دستور داد وسایل گرمازای منزل مسکونی‌شان را خاموش کنند تا با مردم ایران که در زمستان ۱۳۵۷ به علت کمبود نفت در تنگنا بودند و سرما را تحمل می‌کردند، همدردی کند.<ref>مؤسسه تنظیم و نشر آثار، کوثر، ۲/۵۶۴.</ref>

بر این اساس، یکی از [[شاگردان امام‌خمینی]] خاطرنشان ساخته است امام‌خمینی در زندگی همواره ساده می‌زیست، ساده می‌پوشید، ساده می‌خورد. در نجف غذای مورد علاقه ایشان نان و پنیر و گردو بود. دررفت و آمدها، تا جایی که امکان داشت از گرفتن خودروی دربست خودداری می‌کرد. البته سادگی جزء خصایص زندگی ایشان بود و هیچ حادثه‌ای باعث نمی‌شد این ویژگی جای خود را به چیز دیگری بدهد. پس از [[انقلاب اسلامی ایران|پیروزی انقلاب]] و ورود به [[ایران]] نیز، ساده‌زیستن خود را حفظ کرد و از تجملات دوری کرد. ایشان، اجازه برگزاری مراسم تشریفات مرسوم را هنگام بازگشت نداد و یادآور شد مگر می‌خواهند کوروش را وارد ایران کنند! یک طلبه از ایران خارج شده و همان طلبه به ایران بازمی‌گردد.<ref>فردوسی‌پور، سرگذشت‌های، ۱/۱۱۰–۱۱۱.</ref>

امام‌خمینی در زندگی خود با الگوگیری از معصومان(ع)، همواره بر ساده‌زیستی برای خود، [[مردم]] و [[مسئولان و کارگزاران|مسئولان]]، تأکید می‌کرد و ترجیح می‌داد در اتاقشان، به جای فرش، موکت پهن باشد.<ref>مظهری، رفتارشناسی امام‌خمینی، ۴۵.</ref> خاطرات بسیاری از ساده‌زیستی امام‌خمینی نقل شده است و یکی از آنها، دیدار ایشان با مهمانان و خبرنگاران و جهانگردان خارجی است که از خانه امام‌خمینی و [[حسینیه جماران]] بازدید کرده‌اند و به‌شدت تحت تأثیر ساده‌زیستی و خانه کوچک و عاری از تزیینات قرار گرفته‌اند، چه بسیار افرادی که با دیدن آن زندگی ساده و به دور از تجملات، دگرگون شده‌اند و به یاد زندگی [[پیامبر(ص)]] افتاده‌اند<ref>سپهری، خورشید بی‌غروب، ۲۴۰.</ref>؛ ازجمله وزیر آموزش و پرورش نیکاراگوئه که کشیش نیز بود، وقتی [[جماران]] و خانه ایشان را دید، تحت تأثیر قرار گرفت و یادآور شد رهبر او امام‌خمینی است.<ref>توسلی، پابه‌پای آفتاب، ۲/۱۱۶.</ref> همچنین چندین آمریکایی نیز تحت تأثیر سادگی و بی‌آلایشی اقامتگاه امام‌خمینی قرار گرفته بودند<ref>حضور، ۳۳/۲۸۸–۲۹۰.</ref>؛ ازجمله به مناسبت [[دهه فجر]]، تعدادی از مهمانان کشورهای خارجی با امام‌خمینی دیدار کردند. یکی از آنان که مسلمانی آمریکایی بود، به‌شدت تحت تأثیر ایشان قرار گرفت و برای او غیرمنتظره بود رهبر انقلاب ایران، در چنین خانه کوچکی ساکن باشد.<ref>مرتاضی، خاطره، ۲۸–۲۹.</ref> امام‌خمینی افزون بر زندگی شخصی خود بر ساده‌زیستی مسئولان و کارگزاران نظام اسلامی و اطرافیان خود نیز تأکید داشت.

* بهداشت و آراستگی ظاهر: زیبایی و جمال، یکی از ابعاد وجودی انسان است که به آن بسیار توجه شده است. پیامبر اکرم(ص) یادآور شده است که خداوند زیباست و زیبایی را دوست دارد.<ref>کلینی، الکافی، ۶/۴۳۸.</ref> امام‌خمینی در کنار زهد و ساده‌زیستی خود، به بهداشت و آراستگی ظاهر اهمیت می‌داد. ایشان هیچ‌گاه با ظاهری نامرتب در جامعه و حتی در میان افراد خانواده ظاهر نمی‌شد و در نظافت و تمیزی ضرب‌المثل دوستانش بود و الگوی یک مسلمان واقعی بود که نکته به نکته کارهایشان درس عملی برای مسلمانی و نمونه‌شدن است. ایشان مقید به مسواک‌زدن، استحمام به‌موقع و استفاده از بوی خوش بود<ref>ثقفی، حسن، برداشت‌هایی، ۲/۱۵۵.</ref>؛ همچنین مقید بود کفش و جوراب تمیز و مناسبی بپوشد. عمامه خود را مرتب کند و در [[جامعه]]، به صورت انسانی پاک و منزه ظاهر شود.<ref>توسلی، برداشت‌هایی، ۲/۱۵۵.</ref> در خانه ایشان، آینه‌ای به دیوار بود که هرگاه بلند می‌شد، خود را در آن می‌دید و خود را مرتب می‌کرد.<ref>اشراقی، زهرا، خاطره، ۲/۱۵۶.</ref> لباس خانه و ملاقات ایشان جدا بود. اگر روزی سه تا چهار مرتبه برای دیدار عمومی به حسینیه می‌رفت، وقتی به اتاق برمی‌گشت، لباس‌های خود را عوض می‌کرد و پارچه‌ای سفید هم روی آن می‌کشید.<ref>مصطفوی، زهرا، برداشت‌هایی، ۲/۱۵۶.</ref> لباس‌های خود، حتی پای جامه و زیرپیراهنی و دستمال خود را اتو می‌کرد.<ref>کفاش‌زاده، خاطره، ۲/۱۵۷.</ref>

پای‌بندی امام‌خمینی به مرتب‌کردن خود در آینه<ref>خامنه‌ای، پابه‌پای آفتاب، ۳/۱۷۱.</ref> و پوشیدن جامه‌های تمیز و مرتب، الگویی برای شاگردان به‌شمار می‌رفت<ref>امامی کاشانی، پابه‌پای آفتاب، ۳/۲۵۶.</ref> و برخی شاگردان ایشان سعی می‌کردند از همه حالات اخلاق و آداب استاد، ازجمله شیوه راه‌رفتن، پوشیدن لباس و حتی نگاه‌کردن ایشان تقلید کنند،<ref>عمید زنجانی، مصاحبه، ۱۱۲.</ref> و وجود صدها [[طلاب|طلبه]] تحصیل‌کرده با ظاهری آراسته و جذاب، برای حوزه نمایشی باشکوه بود.<ref>هاشمی رفسنجانی، امام‌خمینی به روایت، ۲۷.</ref>{{ببینید|متن=ببینید|شاگردان امام‌خمینی}}

* وقت‌شناسی و نظم: امام‌خمینی در همه ابعاد زندگی دارای نظم بود.<ref>← وجدانی، سرگذشت‌های ویژه، ۴/۴۹.</ref> نظم ایشان به گونه‌ای بود که انسان می‌توانست طبق کارهای ایشان، ساعت خود را تنظیم کند. گفته شده است اطرافیان ایشان در [[نجف اشرف]] از حرکت و سکون، خواب و بیداری و نشست و برخاست ایشان در می‌یافتند چه ساعتی از شب و روز است.<ref>روحانی، سرگذشت‌های، ۱/۱۰۵.</ref> ایشان در امور فردی، کارهای شخصی، [[عبادت]]، [[زیارت]] و ورزش،<ref>انصاری محمدعلی، سرگذشت‌های، ۲/۵۱–۵۶.</ref> خواب و خوراک<ref>وجدانی، سرگذشت‌های ویژه، ۴/۵۰.</ref> و امور آموزشی، تحصیل، تدریس، تحقیق،<ref>بنی‌فضل، حوزه، ۳۸–۳۹؛ غیوری، سیدمهدی، ۶/۹۵–۹۶؛ ← رجایی، غلامعلی، برداشتهایی از سیره امام‌خمینی، ۲/۳–۳۸.</ref> نظم و ترتیب خاصی داشت.

از سوی دیگر، نظم استاد در زندگی بسیاری از شاگردان جلوه کرده بود.<ref>باقی نصرآبادی، درآمدی، ۱۱۳–۱۱۴.</ref> امام‌خمینی که خود فردی منظم بود،<ref>رسولی محلاتی، حوزه، ۶۳.</ref> سعی داشت شاگردان خود را به نظم در زندگی عادت دهد؛ ازجمله روزی با تأثر از دیرآمدن برخی شاگردان، به جای درس از ضرورت منظم درس‌خواندن سخن گفت و یادآور شد [[صاحب جواهر]] حتی در روز وفات فرزندش، تا پیش از جمع‌شدن طلاب برای [[تشییع جنازه]]، نصف صفحه از کتاب جواهر را نوشت.<ref>رودباری، خاطره، ۱/۷۰–۷۱.</ref>{{ببینید|متن=ببینید|شاگردان امام‌خمینی}}

* ورزش: امام‌خمینی به ورزش اهمیت می‌داد و معتقد بود عقل سالم در بدن سالم است.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۷/۲۶۱.</ref> ایشان به بسیاری از رشته‌های ورزشی علاقه‌مند بود؛ ولی رشته خاصی را ترجیح نمی‌داد. ازجمله ورزش‌هایی که ایشان، خود بیشتر به آن می‌پرداخت، کوهنوردی، فوتبال در سنین نوجوانی و شنا و برخی ورزش‌های باستانی و کشتی در سنین جوانی بود؛ اما وقتی پا به سن گذاشت، بیشتر به کوهنوردی و پیاده‌روی می‌پرداخت و هیچ‌گاه به سبب برنامه‌ای، از ورزش نمی‌گذشت و در توصیه‌های خود به فرزندان و نوه‌ها تأکید می‌کرد در ساعت تفریح، نباید درس خواند و در ساعت درس نباید تفریح کرد؛ هر کدام در جای خود<ref>اشراقی، عاطفه، پابه‌پای آفتاب، ۱/۳۳۰.</ref> و یادآور می‌شد خود او این چنین بوده است.<ref>مصطفوی، زهرا، برداشت‌هایی، ۲/۳۱.</ref> ایشان بعضی تابستان‌ها به «درکه» تهران می‌رفت و تا پنجاه‌سالگی، عصرها با [[لباس روحانیت]] به کوه می‌رفت.<ref>ثقفی، علی، مهر و قهر، ۱۷۷.</ref> ایشان طی برنامه‌ای منظم، روزانه یک ساعت و نیم پیاده‌روی می‌کرد و افزون بر آن، حرکاتی که پزشکان برای ایشان تجویز کرده بودند، هنگام انجام کارهای دیگر، انجام می‌داد.<ref>خمینی، سیداحمد، پابه‌پای آفتاب، ۱/۱۰۹.</ref>

[[خانواده]]، کوچک‌ترین سازمان اجتماعی است که شامل پدر و مادر، فرزندان و گاه خویشان نزدیک، مانند پدربزرگ، مادربزرگ، عروس یا داماد می‌شود.<ref>انوری، مستدرک الوسائل، فرهنگ بزرگ سخن، ۴/۲۶۶۵.</ref> از نگاه امام‌خمینی محیط خانواده باید محیط محبت باشد<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۸/۳۶۳.</ref> و اعضای خانواده باید با هم با مهربانی و عطوفت،<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۴۲۸ و ۱۶/۲۲۶.</ref> صلح و صفا و مهر و وفا<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۲۹۳.</ref> و [[صدق|صداقت]]<ref>حدیدچی، برداشت‌هایی، ۱/۶۹.</ref> رفتار کنند و با هم یکدل و یک‌جهت باشند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۶/۲۲۶.</ref>{{ببینید|متن=ببینید|خانواده}} امام‌خمینی برای خانواده خود یک الگوی تربیتی بود و حالات و رفتار ایشان در خانه، بهترین مربی برای اعضای خانواده بود<ref>مصطفوی، زهرا، برداشت‌هایی، ۱/۲۳–۲۵؛ میرزابیگی، خانواده و امام‌خمینی، ۳۵، ۸۷ و ۱۲۹.</ref> و از فرزندان خود نیز می‌خواست این گونه باشند و تأکید می‌کرد الگوی بچه، پدر و مادر است؛ اگر پدر و مادر به آنچه به بچه‌ها می‌گویند عمل کنند و با آنان صداقت داشته باشند و درست رفتار کنند، بچه‌ها نیز درست بار می‌آیند.<ref>مصطفوی، زهرا، برداشت‌هایی، ۱/۴۴.</ref> همچنین ایشان در طول دوران زندگی، ازجمله دوران تبعید، به فرزندان خود سفارش می‌کرد مراقب مادر خود باشند و به او احترام بگذارند و با وی حسن رفتار و سلوک داشته باشند<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۴۲۸–۴۲۹ و ۴۳۲؛ ۱۲/۱۲۱ و ۱۶/۲۲۶؛ ثقفی، خدیجه، گنجینه دل، ۴۰–۴۱.</ref>{{ببینید|متن=ببینید|مادر}}؛ چنان‌که در [[وصیت‌نامه امام‌خمینی|وصیت‌نامه]] خود از آنان خواست از مادر خود اطاعت و با احترام با او رفتار کنند و رضایت او را به دست آورند که خیر [[دنیا و آخرت]] آنان در آن است‏.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۲۹۳.</ref>

رفتار امام‌خمینی با همسر خود، [[خدیجه ثقفی]] همراه با خوش‌اخلاقی، محبت، احترام، ادب و ارزش قایل‌شدن برای نظر همسر بود.<ref>میرزابیگی، خانواده و امام‌خمینی، ۱۳ و ۳۷؛ ثقفی، خدیجه، درس‌هایی، ۲۹–۳۰؛ اعرابی، فرشته، درس‌هایی، ۲۹.</ref> ایشان به همسر خود علاقه داشت و به او احترام می‌گذاشت و علاقه خود را بارها ابراز می‌کرد؛ ازجمله در برخی نامه‌های احساسی، علاقه و محبت ایشان بروز یافته است؛ چنان‌که در نامه سفر به مکه در فروردین ۱۳۱۲ که از [[لبنان]] و در جوانی برای وی نوشته، از تعبیرهای «تصدقت شوم»، «الهی قربانت بروم»، «نور چشم»، «قوّت قلب» و «عزیزم»، استفاده کرده، اظهار تاسف کرده است که همسر ایشان در این سفر همراه ایشان نیست.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۲–۳.</ref>

امام‌خمینی خواسته‌های خود را بر همسر تحمیل نمی‌کرد و پایبند رعایت مقررات خانه بود؛ به گونه‌ای که همسر ایشان هیچ‌گاه حتی وقتی ایشان در اوج عصبانیت بود، از او بی‌احترامی و اسائه ادبی ندید<ref>ثقفی، خدیجه، درس‌هایی، ۲۹–۳۰.</ref> و از همسر خود می‌خواست به تربیت فرزندان بپردازد و آن را بهترین [[عبادت]] برای مادران می‌دانست.<ref>اشراقی، عاطفه، برداشت‌هایی، ۱/۲۸۴.</ref> ایشان معتقد بود این کار از مردها بر نمی‌آید؛ چون عاطفه [[زن]] بیشتر است و قوام خانواده نیز باید بر اساس محبت و عاطفه باشد.<ref>طباطبایی، فاطمه، برداشت‌هایی، ۱/۲۸۳.</ref> در خانه به اهل خانه امر و نهی نمی‌کرد. کارهای شخصی خود را شخصاً انجام می‌داد<ref>آشتیانی، برداشت‌هایی، ۱/۶۵.</ref> و درکارهای خانه،<ref>حدیدچی، برداشت‌هایی، ۱/۶۸، ۸۹–۹۰؛ فیض، ۳/۲۴۹.</ref> به ویژه نگهداری و مراقبت از فرزندان در نیمه‌های شب به همسر خود کمک می‌کرد.<ref>طباطبایی، فاطمه، برداشت‌هایی، ۱/۷۱.</ref> رفتار ایشان با خانواده و مسائل آن، بر اساس حرمت‌گذاری و شخصیت‌دادن به افراد بود. ایشان همسر خود را همدرد و همراه می‌دانست و احترام بسیاری برای او قایل بود.<ref>مظهری، رفتارشناسی امام‌خمینی، ۱۱۸.</ref>

[[امام‌خمینی]] پس از تبعید به [[ترکیه]]، رسیدن فرزند خود [[سیدمصطفی خمینی|سیدمصطفی]] به ترکیه را در نامه‌ای به همسر خود خبر داد و از او خواست همه اعضای خانواده، سلامتی خودشان را با خط خود برای ایشان بنویسند<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۴۳۵.</ref> و در خرداد ۱۳۴۴ در نامه دیگری، از سلامتی خود و سیدمصطفی خبر داد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۴۳۹.</ref> نیز در نامه خود پس از اعلام سلامتی و احوال‌پرسی از تک‌تک اعضای خانواده، آنان را به صبر و شکیبایی و بی‌تابی‌نکردن، احترام‌گذاشتن و خدمت به مادر، کمک و حُسن سلوک افراد خانواده با یکدیگر توصیه کرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ‏۱/۴۲۹–۴۳۰.</ref>

از مهم‌ترین وظایف پدر و مادر پرورش روحی و جسمی فرزندان است. فرزند از نگاه اسلامی، نور چشم،<ref>فرقان، ۷۴.</ref> سعادت، گل بهشتی<ref>نوری، مستدرک الوسائل، ۱۵/۱۱۲.</ref> و زیباترین یادگار<ref>نوری، مستدرک الوسائل، ۱۵/۱۱۶.</ref> شمرده شده است. امام‌خمینی وظیفه پدر و مادر، به ویژه مادر را در تربیت فرزندان بسیار سنگین می‌دانست و بر سالم‌سازی محیط خانواده تأکید داشت.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۸/۳۶۳ و ۱۵/۲۴۵.</ref>{{ببینید|متن=ببینید|تعلیم و تربیت}} ایشان به تربیت عملی، یعنی تأثیرگذاری اعمال و رفتار پدر و مادر بر فرزندان معتقد بود<ref>امام‌خمینی، شرح حدیث جنود، ۱۵۵.</ref> و باور داشت پدر و مادر همواره نقش معلم را بر عهده دارند<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۷/۱۶۲.</ref> و خانواده باید محل تربیت علمی، دینی و تهذیب اخلاقی فرزندان باشد<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۷/۵۰۴.</ref> و زمینه‌های رشد اجتماعی و سیاسی فرزندان را آماده کند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۱۹۹.</ref>{{ببینید|متن=ببینید|خانواده}} ایشان با درنظرگرفتن وظایف فرزندان در برابر پدر و مادر به ویژه مادران، بر احترام به مادر و اطاعت و جلب رضایت او<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۲۹۳.</ref> و خدمت به مادر<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۷/۷۰.</ref> تأکید می‌کرد و [[رضای خدا]] و [[سعادت و شقاوت|سعادت]] دنیا و آخرت را در خدمت به مادر می‌دانست.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۲۹۳.</ref>{{ببینید|متن=ببینید|مادر}}

امام‌خمینی در کارهای خانه نیز فرزندان را به پیشی‌گرفتن بر مادر توصیه می‌کرد<ref>ثقفی، خدیجه، پابه‌پای آفتاب، ۱/۵۰، مصطفوی، فریده، پابه‌پای آفتاب، ۱/۱۳۳–۱۳۴.</ref> و در صورت مشاهده رفتار تند آنان با مادر، آنان را مؤاخذه می‌کرد.<ref>طباطبایی، فاطمه، برداشت‌هایی، ۱/۳۴.</ref> ایشان خاطرنشان کرده است نوع رفتار پدر و مادر با هم، بر تربیت فرزندان اثرگذار است و رفتار با مهر و محبت و [[اخلاق اسلامی]]، به‌طورطبیعی بر فرزندان تأثیر مثبت دارد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۸/۳۶۳.</ref> رفتار امام‌خمینی در خانواده با فرزندان نیز با خوشرویی، خوش‌اخلاقی، زیبایی کلام، ایجاد شخصیت در فرزندان، تکریم و احترام، تلقین و تکرار امور برای رسوخ و نفوذ در [[نفس]] آنان بود.<ref>← مصطفوی، زهرا، درس‌هایی، ۵۰ و ۵۲–۵۳؛ مصطفوی، فریده، درس‌هایی، ۵۱–۵۲ و ۵۵؛ بروجردی، مسیح، درس‌هایی، ۵۵؛ نگارش و باقی، حدیث پایداری، ۴۷؛ میرزابیگی، ۳۵ و ۸۷.</ref>

امام‌خمینی پس از پیروزی انقلاب نیز، با وجود مسئولیت رهبری جامعه اسلامی، هیچ‌گاه خانواده و محبت به فرزندان را فراموش نکرد<ref>اشراقی، نعیمه، درس‌هایی، ۴۱؛ حدیدچی، پرتوی از خورشید، ۲۹۸.</ref>؛ حتی وقتی را برای سرگرمی و بازی با نوه‌ها اختصاص داده بود<ref>مصطفوی، زهرا، برداشت‌هایی، ۱/۳۷–۳۸.</ref> و برابر سر و صدا و جست و خیز و دیگر کارهای کودکان، اظهار ناراحتی نمی‌کرد و به بزرگ‌ترها نیز سفارش می‌کرد با سعه صدر و حوصله با کودکان برخورد کنند.<ref>حدیدچی، برداشت‌هایی، ۱/۲۴.</ref> ایشان به افراد خانواده وابستگی عاطفی شدید داشت؛ اما این وابستگی به هیچ‌وجه مانع تصمیم‌گیری‌های به‌موقع در امور مختلف خانواده نمی‌شد.<ref>نگارش و باقی، حدیث پایداری، ۴۶.</ref> همچنین دربارهٔ اصول زندگی و ازجمله انجام واجبات و پرهیز از محرمات، جدی بود و تحت تأثیر محبت پدری و فرزندی و شوهری قرار نمی‌گرفت، اما در امور دیگر سختگیر نبود و فرزندان را آزاد می‌گذاشت.<ref>مصطفوی، فریده، پابه‌پای آفتاب، ۱/۱۳۸–۱۳۹؛ مصطفوی، زهرا، برداشت‌هایی، ۱/۴۹–۵۰.</ref> رفتار ایشان با تک‌تک فرزندان به گونه‌ای بود که هر کس تصور می‌کرد او را از دیگری بیشتر دوست دارد. در برابر ناراحتی فرزندان بی‌توجه نبود و مقید بود ناراحتی آنان را برطرف کند<ref>مصطفوی، صدیقه، برداشت‌هایی، ۱/۲۲.</ref> و به فرزندان دختر محبت بیشتری نشان می‌داد.<ref>اعرابی، فرشته، برداشت‌هایی، ۱/۲۸۳؛ اشراقی، زهرا، خاطره، ۱/۲۸۳.</ref>

امام‌خمینی فرزندان را به انجام [[واجبات]] و ترک [[محرمات]] (مانند [[نماز]]، [[حجاب]] و [[عفاف]]) سفارش می‌کرد و از هر امری که باعث تنفر فرزندان از فرایض دینی می‌شد، پرهیز می‌کرد.<ref>مصطفوی، زهرا، درس‌هایی، ۹۰؛ مصطفوی، صدیقه، پرتوی از خورشید، ۱۴۰.</ref> کلام حق را با ملاطفت و شیرینی بیان می‌کرد و هیچ‌گاه فرزندان خود را به سبب ترک امور معنوی سرزنش نمی‌کرد و از سخت و طاقت‌فرسا جلوه‌دادن عبادت نزد آنان پرهیز می‌کرد.<ref>مصطفوی، زهرا، ۴۲۰ داستان، ۴۰.</ref> ایشان سعی داشت فضایی ضد گناه در خانه حاکم باشد و در این‌باره آسیب‌شناسی می‌کرد و راهکار می‌داد؛ برای نمونه پیشنهاد می‌کرد به جای غیبت‌کردن، دربارهٔ خود صحبت کنند.<ref>← اعرابی، درس‌هایی، ۱۰۳؛ مصطفوی، زهرا، برداشت‌هایی، ۳/۳۰۳.</ref><ref>مصطفوی، فریده، برداشت‌هایی، ۳/۳۰۴.</ref><ref>اشراقی، عاطفه، برداشت‌هایی، ۳/۳۰۴؛ اشراقی، زهرا، خاطره، ۳/۳۰۴–۳۰۵.</ref><ref>طباطبایی، فاطمه، برداشت‌هایی، ۳/۳۰۵.</ref> رفتار امام‌خمینی با دامادها و عروس‌های خود نیز محترمانه و دوستانه بود؛ ولی چون دامادها به همه اهل خانه محرم نبودند، با رفت و آمد زیاد آنان موافق نبود.<ref>مصطفوی، فریده، برداشت‌هایی، ۲/۳۸۱.</ref> ایشان به محدودیت ارتباط یا صحبت [[محارم|محرم]] و [[نامحرم]] توجه داشت و از بازی دختران مکلف و نشست و برخاست آنها با پسران در یک جا نهی می‌کرد.<ref>اشراقی، عاطفه، برداشت‌هایی، ۱/۴۶؛ طباطبایی، فاطمه، برداشت‌هایی، ۱/۴۶.</ref>

امام‌خمینی علاقه و ارتباط عاطفی عمیقی با فرزند خود [[سیداحمد خمینی]] داشت و در چندین نامه او را عزیز، نورچشمی و فرزند مکرم خطاب کرده،<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲/۳۱۰–۴۲۹ و ۳/۱۳۷–۱۷۸.</ref> وی را دعا کرده،<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۸/۵۲۱.</ref> به درستکاری و [[امانت و امانتداری|امانتداری]] وی شهادت داده و به صورت جدی و صریح از وی دفاع کرده است.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۷/۹۰–۹۳ و ۱۹/۱۰۷.</ref> در عین حال، در نامه‌های چندی که خطاب به وی نوشته است، تذکرات، نصایح و سفارش‌های مهمی مطرح کرده است<ref>امام‌خمینی، وعده دیدار، ۲۰–۷۳.</ref>؛ ازجمله از وی خواسته است فرصت را از دست ندهد و در جوانی در [[تهذیب نفس]] و اصلاح اخلاق و کردار خود بکوشد و سعی کند به گونه‌ای رفتار کند که هنگام مرگ [[حق‌الناس]] بر گردنش نباشد<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۶/۲۰۷–۲۲۶.</ref> و در خدمت و اطاعت از [[مادر]] و برآورده‌کردن رضایت او بکوشد و به خوش‌رفتاری با خویشان و نزدیکان و همسر و فرزندان توجه کامل داشته باشد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۶/۲۲۵–۲۲۶.</ref> نیز از وی خواسته است از زیر بار مسئولیت خدمت به خلق شانه خالی نکند<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۸/۵۱۲.</ref> و تأکید کرده است دوستان و معاشران وارسته‌ای برگزیند؛ از [[حب دنیا]] و [[شهرت]] پرهیز کند؛ در توطئه‌ها استقامت ورزد و از تهمت‌ها و شایعات هراسی به دل راه ندهد؛ از اوقات جوانی و فرصت‌ها بهترین استفاده را بکند؛ فرزندانش را درست [[تربیت]] و با مهر و محبت و صفا با اهل خانه رفتار کند و طریق صالحان را بپیماید.<ref>امام‌خمینی، وعده دیدار، ۷۹–۱۳۰.</ref>{{ببینید|متن=ببینید|سیداحمد خمینی}}

امام‌خمینی با کودکان غیر خویشاوند نیز رفتاری مهربانانه و صمیمی داشت<ref>ثقفی، خدیجه، برداشت‌هایی، ۱/۲۲؛ مصطفوی، فریده، گلبرگ خاطره‌ها، ۴۰.</ref>؛ چنان‌که کودکان بسیاری برای امام‌خمینی نامه می‌نوشتند و ایشان پاسخ نامه‌ها را همراه هدایایی می‌فرستاد.<ref>انصاری، محمدعلی، پرتوی از خورشید، ۱۹۹–۲۰۰.</ref> ایشان به فرزندان شهدا علاقه ویژه‌ای داشت<ref>اشراقی، نعیمه، برداشت‌هایی، ۱/۲۰۱.</ref> و آنان را فرزندان [[اسلام]] و [[پیامبر(ص)]]<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۹/۲۹۳.</ref> و نور چشمان<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۰/۳۷.</ref> و فرزندان عزیز خود<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۰/۲۸.</ref> می‌خواند و در زمینه تحصیل و نیازهای آنان، به [[مسئولان و کارگزاران|مسئولان]] سفارش می‌کرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۰/۲۸.</ref>{{ببینید|متن=ببینید|شهدا}}

امام‌خمینی به برادر دیگر خود سیدنورالدین نیز بسیارعلاقه‌مند بود و دو برادر با یکدیگر در ارتباط بودند. ایشان در نامه‌ای از [[بورسا]]، در پاسخ، وی را از سلامتی خود آگاه کرد و از وی خواست با نامه خبر سلامتی خود و خویشاوندان را به ایشان برساند. پس از اعزام او برای درمان به خارج از کشور نیز، از فرزند خود سیداحمد خمینی پیگیر سلامتی وی بود.<ref>رجایی‌نژاد، یادی از سیدنورالله، ۱۸.</ref> سیدنورالدین در تیر ۱۳۵۵ از دنیا رفت و مأموران [[ساواک]] از ترس مطرح‌شدن نام امام‌خمینی، به بازماندگان اجازه نوشتن آگهی تسلیت و مجلس ختم مناسب وی را ندادند و تنها مجلسی مختصر در [[قم]] و [[خمین]] برگزار شد. امام‌خمینی نیز در [[مسجد شیخ انصاری نجف]] برای وی مراسم ختم برگزار کرد<ref>رجایی‌نژاد، یادی از سیدنورالله، ۱۸.</ref> و در نامه‌ای به برادر خود سیدمرتضی و دیگر خویشاوندان تسلیت گفت.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۱۵۶.</ref> مولود آغاخانم، عمه بزرگ امام‌خمینی در حدود ۱۳۴۲ق/ ۱۳۰۲ش در سفر به [[عتبات]] بیمار شد و در طول آن سفر، امام‌خمینی که طلبه‌ای جوان بود، وی را بر دوش خود به [[زیارت]] می‌برد.<ref>بایگانی، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی</ref>{{ببینید|متن=ببینید|خانواده امام‌خمینی}}

امام‌خمینی با کارکنان و خدمتگزاران دفتر و خانه خود نیز همانند بستگان خود رفتار می‌کرد<ref>مصطفوی، زهرا، برداشت‌هایی، ۱/۹۲–۹۳؛ بافقی، ۱/۹۱.</ref> و به دختران خود نیز اظهار می‌داشت میان آنان و کارگران خانه تفاوتی نیست.<ref>مصطفوی، فریده، برداشت‌هایی، ۱/۹۱.</ref> به خوراک و استراحت آنان توجه داشت؛ از همان خوراکی که خود ایشان می‌خورده، آنان نیز می‌خوردند.<ref>حدیدچی، برداشت‌هایی، ۱/۶۸–۶۹.</ref> هنگام سفر در گوش آنان [[دعای سفر]] می‌خواند<ref>میریان، خاطره، ۱/۸۸–۸۹.</ref> و در صورت تأخیر از وقت معین، حال آنان را جویا می‌شد.<ref>آشتیانی، برداشت‌هایی، ۱/۸۹.</ref> به آنان [[هدیه]] می‌داد<ref>جعفری، خاطره، ۱/۹۴؛ میریان، خاطره، ۱/۹۴ و ۹۸.</ref> و هنگام نیاز در کارهای خانه نیز به آنان کمک می‌کرد.<ref>حدیدچی، برداشت‌هایی، ۱/۶۸–۶۹.</ref> اگر هر یک از آنان بیمار می‌شد، ایشان برای [[عیادت]]، فردی نزد وی می‌فرستاد<ref>رحیمیان، برداشت‌هایی، ۱/۸۸.</ref> و در صورتی که در دسترس بود، خود ایشان به عیادت می‌رفت.<ref>جعفری، خاطره، ۲/۲۲۵–۲۲۶.</ref> هنگام [[شهادت]] فرزند یکی از خدمتگزاران، او را در کنار خود نشاند و فرزند او را فرزند خود خواند و برای پدر شهید دعا کرد و برای پرداخت هزینه‌های مراسم بزرگداشت آن شهید نیز کمک مالی کرد.<ref>میریان، خاطره، ۱/۸۹.</ref>

اخلاق و سیره اجتماعی، به معنای [[ارزش‌ها]] و ضد ارزش‌های حاکم بر رابطه فرد با دیگر انسان‌هاست.<ref>علیزاده، اخلاق اسلامی، ۲۲–۲۳؛ الهامی‌نیا، سیره اخلاقی معصومین(ع)، ۱۱۵.</ref> معاشرت نیکو با دیگران، رعایت [[عدالت اجتماعی|عدل]] و پرهیز از [[ستم]]، احسان به دیگران، [[وفای به عهد]]، [[ادای امانت]]، اصلاح روابط میان برادران دینی و [[وحدت ملی]] و همبستگی اسلامی، از مصداق‌های این بخش‌اند؛ حتی اخلاق و رفتار خانوادگی و سیاسی نیز جزئی از مصادیق همین بخش به‌شمار می‌آیند که به سبب اهمیت آن، جداگانه آورده شدند. بر این اساس، در این بخش شمار بسیاری از ارزش‌ها و ضد ارزش‌های حاکم بر روابط فرد با دیگر انسان‌ها درخور طرح‌اند. در این میان، برخی شیوه‌های رفتاری و اخلاقی امام‌خمینی از روزگار تحصیل تا پیروزی انقلاب اسلامی و رهبری جامعه، با یاران و همراهان، مخالفان و دشمنان به ویژه [[استکبار جهانی]]، شخصیت‌های بزرگ به ویژه [[مرجعیت|مراجع تقلید]]، استادان حوزه، شاگردان و طبقات گوناگون مردم به ویژه [[مستضعفان|محرومان و مستضعفان]]، [[رزمندگان]]، [[جانباز|جانبازان]]، خانواده شهدا و آزادگان، از درس‌آموزترین بخش‌های زندگی ایشان است که به نمونه‌هایی از آنها اشاره می‌شود:

برخورد امام‌خمینی با مخالفان با [[نصحیت]]، گفتگو، [[بردباری]] و مدارا آغاز می‌شد و هنگامی که برخورد مسالمت‌آمیز به سوءاستفاده می‌انجامید، با شدت و قاطعیت با آنان برخورد می‌کرد. ورود ایشان به عرصه مبارزه نیز با نصیحت دلسوزانه به [[رژیم پهلوی]] آغاز شد و سپس به مبارزه جدی با [[محمدرضا پهلوی]] و سلطنت ختم شد. شیوه برخورد ایشان با گروه‌ها و جریان‌های مخالف نیز این گونه بود.{{ببینید|متن=ببینید|غائله کردستان|سازمان مجاهدین خلق ایران}} در [[قیام پانزده خرداد]] پس از حبس و حصر و آزادی ایشان، اعلام شد تفاهمی میان امام‌خمینی و رژیم پهلوی صورت گرفته است، که ایشان به‌شدت آن را رد و آنان را وادار به عقب‌نشینی کرد.{{ببینید|متن=ببینید|دستگیری امام‌خمینی}} نمونه‌های برخورد قاطع ایشان با دشمنان خارجی به ویژه [[آمریکا]] بسیار است.{{ببینید|متن=ببینید|امریکا}}

حفظ و رعایت احترام مراجع به ویژه آنان که مرجعیت عامه داشتند، از ویژگی‌های بارز امام‌خمینی بود. ایشان با دقت و ظرافت تلاش می‌کرد ابّهت و حرمت آنان شکسته نشود، و آنان را تصمیم‌گیرنده نهایی معرفی می‌کرد. ایشان برابر مرجعیت عامه [[سیدحسین بروجردی]] کاملاً متواضع و خاضع بود؛ چنان‌که هنگام تدریس در [[مسجد سلماسی]] از کسانی که در زمان حیات بروجردی رساله منتشر کرده بودند، [[انتقاد]] کرد و بروجردی را پرچمدار [[اسلام]] خواند که نباید برابر وی قد علم کرد؛ نیز هنگام تدریس، وقتی نقدی به برخی دیدگاه‌های فقهی وی داشت، از او به «بعض الاکابر» تعبیر کرد.<ref>گرامی، خاطرات، ۱۹۸–۱۹۹.</ref> ایشان شکست بروجردی را شکست اسلام می‌دانست<ref>سروش محلاتی، چهل پرده اشک، ۴۷.</ref> و حاضر نبود کلامی بر زبان آورد که موقعیت بروجردی تضعیف شود یا شائبه‌ای از آن به همراه داشته باشد.<ref>دوانی، سرگذشت‌های، ۶/۶۵–۷۰.</ref>{{ببینید|متن=ببینید|سیدحسین بروجردی}}

از سوی دیگر، با وجود اینکه برخی مراجع از همدلی و همراهی با امام‌خمینی خودداری کردند، این گونه برخوردها، از موضع محترمانه ایشان نکاست و با مواضع سیاسی آنان با سعه صدر برخورد کرد. امام‌خمینی همین شیوه را از شاگردان و هواداران خویش نیز می‌خواست. توهین به مراجع را ناروا می‌شمرد و تندروان را نکوهش می‌کرد و [[غیبت]] و بدگویی عالمان دین را زشت می‌شمرد. بارها مخاطبان جوان خویش را به تحمل و سعه صدر و حفظ حرمت بزرگان دین فرا می‌خواند و با کسانی که این شیوه را رعایت نمی‌کردند، برخورد می‌کرد.{{ببینید|متن=ببینید|مرجعیت امام‌خمینی}} افزون بر مراجع، دانشمندان و عالمان راستین نیز حمایت و احترام خاصی نزد ایشان داشتند؛ به گونه‌ای که از اهانت به آنان سخت ناراحت می‌شد و در مقام دفاع برمی‌آمد.<ref>توسلی، سرگذشت‌های، ۲/۳۰.</ref>

امام‌خمینی در مقاطع گوناگون تحصیلی از بیش از ۲۵ معلم و استاد بهره برده است که هر یک به تناسب شخصیت علمی و فکری‌شان در شکل‌گیری شخصیت علمی و دینی ایشان اثرگذار بوده‌اند؛ ازجمله سیدمرتضی پسندیده، برادر بزرگ امام‌خمینی از استادان دوره مقدماتی ایشان بود که برای وی احترام خاصی قایل بود.{{ببینید|متن=ببینید|سیدمرتضی پسندیده}} ایشان به سیدمحمدتقی خوانساری، یکی دیگر از استادان خود نیز بسیار ابراز علاقه می‌کرد؛ افزون بر شرکت در [[نماز جماعت]] وی و عیادت از او هنگام بیماری، پس از درگذشت ایشان در مرگش بسیار گریست و [[تشییع جنازه]] باشکوهی برای وی ترتیب داد.{{ببینید|متن=ببینید|سیدمحمدتقی خوانساری}} ایشان بخش عمده درس‌های خارج فقه و اصول را نزد [[عبدالکریم حائری یزدی]] خواند. ایشان در نوشته‌های خود از وی به «شیخنا العلامه» تعبیر می‌کند؛ چنان‌که در سروده‌های خود، از وی با تعابیری بلند یاد کرده است.{{ببینید|متن=ببینید|عبدالکریم حائری یزدی}}

بیشترین استفاده امام‌خمینی در علوم معنوی و عرفانی از محمدعلی شاه‌آبادی بوده است. وی تأثیر بسیاری بر شکل‌گیری شخصیت امام‌خمینی گذاشت و ابعاد عرفانی، سیاسی و اجتماعی ایشان تا حدودی مدیون ارتباط با شاه‌آبادی بوده است. ایشان از حق حیات شاه‌آبادی به گردن خود یاد کرده، خود را از عهده شکر آن عاجز شمرده است و دربارهٔ وی مکرر تعبیر به «روحی فداه» کرده است.{{ببینید|متن=ببینید|محمدعلی شاه‌آبادی}}

امام‌خمینی با همه جایگاه علمی و حوزوی خود، برابر بروجردی که مدتی در درس وی شرکت کرده بود دوزانو می‌نشست و تا وی زنده بود، به احترام او برای تدریس بر منبر درس ننشست. ایشان در برنامه‌ریزی برای اداره حوزه قم، به بروجردی مشورت می‌داد. افزون بر یادکرد از [[زهد]] و [[ساده‌زیستی]] و تقوای بروجردی، درس وی را سازنده و مجتهدپرور می‌شمرد و به طلاب یادآور می‌شد حضور ایشان در قم یادآور مجالس درس علمای بزرگی چون [[شیخ طوسی]] است.{{ببینید|متن=ببینید|سیدحسین بروجردی}} ایشان از دیگر استادان خود نیز با احترام یاد کرده است.{{ببینید|متن=ببینید|استادان امام‌خمینی}}

رابطه امام‌خمینی با شاگردان خود ممتاز بود. ایشان به شخصیت شاگردان احترام می‌گذاشت. برای برخی از آنان به سبب [[تقوا]]، فضل و [[نظم]]، احترام ویژه‌ای قایل بود<ref>غیوری، سیدعلی، مصاحبه، ۵/۹۱.</ref>؛ ازجمله ایشان به [[مرتضی مطهری]] بیش از همه احترام می‌گذاشت و اشکالات وی را همراه پاسخ، در نوشته‌های خود مطرح می‌کرد.<ref>سبحانی، حوزه، ۱۲۶.</ref> در درس ایشان تفاوتی میان استاد و شاگرد نبود. با شاگردان جلسه می‌گرفت و گاه ریاست جلسه را به یکی از آنان واگذار می‌کرد.<ref>بهاءالدینی، مصاحبه، ۱/۱۳۳.</ref> رفتار ایشان با شاگردان پدرانه بود؛ به ویژه با شاگردان مصیبت‌دیده، همدردی می‌کرد<ref>رودباری، خاطره، ۱/۸۰.</ref> و به نامه‌های آنان پاسخ می‌داد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۳۷۱ و ۲/۴۸–۴۹.</ref> ایشان با رفتار و عمل خویش، شاگردان خود را تربیت می‌کرد؛ ازجمله به علت [[غیبت|غیبت‌کردن]] یکی از شاگردان دربارهٔ برخی مراجع تقلید، به نشانه اعتراض سه روز درس خود را به نشانه اعتراض تعطیل کرد.<ref>مظاهری، مصاحبه، ۵/۲۰۸.</ref>

امام‌خمینی از شاگردان خود تفقد<ref>دوانی، پابه‌پای آفتاب، ۴/۱۰۲.</ref><ref>‌هاشمی رفسنجانی، امام‌خمینی به روایت، ۸.</ref> و از بیماران آنان عیادت<ref>نوروزی، روزنامه جمهوری اسلامی، ۱۲؛ زنجانی، مصاحبه، ۷۳.</ref> می‌کرد. ایشان از تذکر و وعظ شاگردان به خود نیز استقبال می‌کرد؛ چنان‌که وقتی یکی از شاگردان از ایشان خواست جلسه استفتا که نشان [[مرجعیت]] بود، تشکیل دهد، یادآور شد انتظار داشته است به جای پیشنهاد مرجعیت، ایشان را موعظه کرده، به [[اصلاح نفس]] و به یاد [[قیامت]] دعوت کند.<ref>امینی، خاطره، ۵/۱۵۸.</ref> ایشان گاه با شاگردان خود در مسائل علمی [[مشورت]] می‌کرد؛ چنان‌که در زمان نگارش [[کشف اسرار (کتاب)|کتاب کشف اسرار]] بخشی از نسخه خطی آن را برای مطالعه و اظهار نظر به شاگرد خود [[سیدعزالدین زنجانی]] داد.<ref>نوروزی، روزنامه جمهوری اسلامی، ۱۲.</ref>

از ویژگی‌های بارز اخلاقی امام‌خمینی، [[تواضع]] برابر [[رزمندگان]] بود. ایشان پیشانی رزمندگان را می‌بوسید<ref>صیاد شیرازی، خاطره، ۱/۱۷۶.</ref> و بر بوسه به دست و بازوی قدرتمند آنان که دست خداوند بالای آن است، افتخار می‌کرد<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۶/۱۴۳.</ref> و آنان را فرزندان خود می‌دانست<ref>رضایی، خاطره، ۱/۱۷۵.</ref> و می‌ستود<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۴۰۷.</ref>؛ چنان‌که بر مادران، پدران، همسران، فرزندان و بستگان [[شهدا]] و [[جانبازان]] و جوانان برومند جبهه‌ها، درود می‌فرستاد<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۸/۳۲۶.</ref> و با قدردانی از رزمندگان، تأکید می‌کرد تا زمان حیات، از حمایت و دعای خیر رزمندگان دست برنمی‌دارد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۶/۲۰۴ و ۲۱/۱۳۳.</ref> ایشان با وجود اینکه رهبری [[نظام جمهوری اسلامی ایران|نظام جمهوری اسلامی]] را بر عهده داشت، رهبر خود را آن طفل دوازده‌ساله‌ای شمرد که با قلب کوچک و پرارزش خود، خود را با نارنجک، زیر تانک دشمن انداخت و شربت [[شهادت]] نوشید.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۴/۷۳.</ref> علاقه امام‌خمینی به دیدار رزمندگان، موجب اختصاص یک روز در هفته برای دیدار با آنان شد؛ به صورتی که طی چند نوبت، هزاران رزمنده موفق به دیدار ایشان می‌شدند.<ref>رحیمیان، برداشت‌هایی، ۱/۱۷۹.</ref> ایشان حتی وقتی قرار قبلی برای دیدار نداشت، برای دیدار با رزمندگان و فرماندهان لشکر همیشه ابراز آمادگی می‌کرد<ref>خمینی، سیدحسن، ۱/۱۸۰.</ref> و با وجود صبوری و خویشتنداری هنگام شنیدن خبر شهادت رزمندگان، بسیار متأثر می‌شد و اشک در چشمان ایشان حلقه می‌زد.<ref>خمینی، سیداحمد، برداشت‌هایی، ۱/۱۷۸.</ref>{{ببینید|متن=ببینید|رزمندگان اسلام}}

امام‌خمینی با توجه به ازخودگذشتگی و جانبازی‌های جانبازان انقلاب اسلامی، فداکاری آنان را یادآور و تداعی‌کننده فداکاران صدر اسلام می‌دانست و مجاهدت افتخارآمیز آنان را الگویی برای مجاهدان می‌شمرد<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۴/۱۸۳.</ref>؛ به گونه‌ای که از دیدگاه ایشان، میان جانبازان و معلولان انقلاب اسلامی ایران و آنانی که در غزوات [[پیامبر اکرم(ص)|پیامبراکرم(ص)]] جنگیده و شهید و معلول شده‌اند، تفاوتی وجود ندارد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۳/۴۴۱.</ref> ایشان [[انقلاب اسلامی ایران|پیروزی انقلاب اسلامی]] را مدیون فداکاری و حماسه‌آفرینی‌های جانبازان دانسته است که با خون خود، شرافت انسانی ملت بزرگ ایران را بیمه کرده‌اند؛ از این‌رو آنان را صاحبان حقی بزرگ بر ملت می‌شمرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۲/۱۴۶ و ۱۴۷؛ ۱۴/۷۹.</ref> ایشان جانبازان را ولی‌نعمت، صاحبان انقلاب و شهدای زنده خطاب می‌کرد<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۸/۱۴۹ و ۳۲۶؛ رفیق‌دوست، ۴/۱۶۰.</ref>؛ چنان‌که آنان را رهبران نهضت اسلامی می‌دانست که بدون هیچ توقع مدح و ثنا و پاداشی، تعهد خود را به [[اسلام]] و [[قرآن]] ثابت کرده‌اند<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۶/۱۴.</ref> و بدن‌های ناقص‌شده آنان زبان گویایی است که به عظمت روح جاوید آنها شهادت می‌دهد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۶/۲۷.</ref> تعبیر شهدای زنده برای آنان نیز از همین روست.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۸/۳۲۶.</ref> ایشان با اظهار ناراحتی و تاسف از درد و رنجی که جانبازان تحمل می‌کنند،<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۳/۴۴۰–۴۴۱.</ref> خود را چون پدری که در رنج فرزند شریک است، در درد و رنج آنان شریک می‌دانست<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۲/۵۶؛ ۱۳/۴۰۸ و ۱۶/۱۴.</ref> و تنها محفوظ‌بودن ثواب این جانبازی‌ها نزد خداوند را تسکین‌دهنده این رنج و درد می‌شمرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۲/۵۶ و ۱۳/۴۰۸.</ref>

امام‌خمینی برای [[شهدا]] احترام ویژه‌ای قائل بود؛ جایگاه آنان را بسیار رفیع و والا می‌دانست و با عارفانه‌ترین و حماسی‌ترین کلمات آنان را می‌ستود.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۴/۳۱۰.</ref> علاوه بر شهدا، به خانواده آنان نیز حرمت می‌گذاشت و در سوگ عزیزانشان با آنان می‌گریست.<ref>خمینی، سیداحمد، سرگذشت‌های، ۲/۱۶.</ref> عمق علاقه و عشق ایشان به شهدا هنگام مشاهده عکس شهدا یا فرزندان آنان، در دگرگونی در چهره ایشان نمایان بود.<ref>رحیمیان، سرگذشت‌های، ۵/۶۷؛ رحیمیان، پاسدار اسلام، ۱۰۱/۳۰.</ref> رفتار ایشان با فرزندان شهدا و جاوید پیکران نیز دیدنی بود.<ref>رحیمیان، پاسدار اسلام، ۴۰/۳۶.</ref> ایشان با ستایش روحیه بالای خانواده شهدا در مفتخربودن به شهادت عزیزانشان در راه خدا، آنان را در صف شهدا قرار می‌داد<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۳۱۶.</ref> و خدمت به خانواده شهدا را خدمت به خداوند می‌شمرد<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۳/۵۱۷.</ref>؛ همچنین همواره از پدران و مادران و بازماندگان شهدا دلجویی می‌کرد<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۳۱۶؛ ۷/۱۰ و ۱۳/۴۱۰.</ref> و خود را شریک مصیبت آنان می‌دانست.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۰/۱۶۲.</ref>

امام‌خمینی خدمتگزاری به خانواده شهدا و ایثارگران و جانبازان را مجاهده در راه خدا می‌دانست<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۳/۵۱۶.</ref>؛ از همین‌رو پیش از پیروزی انقلاب اسلامی ایران و پس از آن، در مواقع مختلف، رسیدگی به خانواده‌های شهدا و رفع نیازهای آنان را به مردم، علما و دولت توصیه می‌کرد. اجازه به برخی وکلای خود برای صرف [[سهم امام|سهم امام زمان(ع)]] در راه کمک به خانواده‌های شهدا، تشکیل هیئت‌هایی برای رسیدگی به نیاز این خانواده‌ها،<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۴۰۸ و ۶/۲۱۴.</ref> تعیین پاداش و کمک مالی دایمی از سوی دولت،<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۹/۳۲۵.</ref> دستور تأسیس بنیاد شهید انقلاب اسلامی با در نظرگرفتن اولویت‌های فرهنگی، اقتصادی، استخدامی، بیمه درمانی و مانند آن برای خانواده شهدا و آسیب‌دیدگان انقلاب اسلامی و [[جنگ تحمیلی]]،<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۲/۱۸۵–۱۸۶.</ref> همچنین دستور به عموم دستگاه‌هایی اجرایی کشور برای سرعت عمل در رسیدگی به امور خانواده‌های شهدا و پرهیز از کارشکنی ازجمله این سفارش‌ها بود.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۲/۴۴۴ و ۲۰/۳۸–۳۹.</ref>{{ببینید|متن=ببینید|بنیاد شهید انقلاب اسلامی|شهدا}} ایشان در پاسخ درخواست پیام برای شهادت یکی از فرزندان وزرا، همه شهدا را فرزند خود خواند و تأکید کرد میان آنان تفاوتی نیست.<ref>میریان، خاطره، ۳/۳۱۸.</ref>

امام‌خمینی [[حکومت جمهوری اسلامی ایران]] را حکومت مستضعفان<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۸/۴۲۰.</ref> و مهم‌ترین وظیفه مسئولان نظام اسلامی را دفاع از حقوق و خدمت به [[مستضعفان]] و توزیع عادلانه ثروت<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۸/۲۰۶؛ ۱۵/۲۸۸ و ۲۱/۴۱۲.</ref> می‌دانست و پس از پیروزی انقلاب اسلامی، رسیدگی به فقرا را از نخستین سفارش‌های خود به دولتمردان قرار داد<ref>بازرگان، خاطره، ۱/۲۱۹؛ موسوی، ۱/۲۱۹؛ محمدعلی رجایی، ۱/۲۱۹.</ref>؛ ازجمله در [[مدرسه رفاه و مدرسه علوی|مدرسه رفاه]] فیلم «کاخ و کوخ» که وضع زندگی محرومان را نشان می‌داد، نمایش داده شد، ایشان به‌شدت منقلب شد و با گردآوردن مسئولان به آنان یادآور شد ثروت [[رژیم پهلوی]] و عوامل او، باید در راه حمایت از مستضعفان مصرف شود.<ref>محلاتی، سرگذشت‌های، ۴/۷۵–۷۶.</ref> با دستور ایشان، [[بنیاد مستضعفان]] بر پایه اموال برجای‌مانده از سران رژیم پهلوی، [[حساب صد امام]] برای تهیه مسکن محرومان،{{ببینید|متن=ببینید|بنیاد مسکن انقلاب اسلامی}} [[کمیته امداد امام‌خمینی]]، [[بنیاد ۱۵ خرداد]] برای رسیدگی به وضع ایثارگران و مستضعفان و [[جهاد سازندگی]] برای رسیدگی به روستاها به ویژه مناطق محروم، تأسیس شد. همچنین ایشان سفارش کرد زمین‌های موروثی از پدر خود را در [[خمین]]، میان فقرا قسمت کنند<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۹/۲۳۲.</ref> و این زمین‌ها میان فقرا با اولویت خانواده‌های شهدا، جانبازان و آزادگان تقسیم شد.{{ببینید|متن=ببینید|حیدرعلی جلالی خمینی|فقر}}

از سوی دیگر، امام‌خمینی معتقد بود مسئولان نظام باید از کسانی باشند که طعم فقر و محرومیت را چشیده‌اند،<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۸/۲۹ و ۲۱/۴۲۲.</ref> و تأکید می‌کرد همه مدیران، کارگزاران و روحانیان در نظام اسلامی باید با فقرا بیشتر حشر و نشر داشته، از احوال آنان باخبر باشند<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۰/۳۴۱.</ref>{{ببینید|متن=ببینید|مسئولان و کارگزاران}}؛ چنان‌که به صورت خاص با یادآوری سیره تاریخی روحانیت اصیل در دفاع از محرومان، از آنان نیز می‌خواست تحت هر شرایطی به حمایت از محرومان برخیزند. ایشان عدول از این خط را عدول از [[عدالت اجتماعی]] اسلام و خیانت به [[اسلام]] و مسلمانان می‌دانست<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۹۹–۱۰۰.</ref>؛ حتی به‌کاربردن صفاتی چون طبقات پایین را دربارهٔ مستضعفان نمی‌پسندید و آن را ناشی از منطق مستکبران می‌دانست.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۰/۱۲۱.</ref> جایگاه رفیع مستضعفان و حرمت‌نهادن به آنان را می‌توان از اوصافی چون «بندگان خالص حق» و «رادمردان شجاع تاریخ بشریت»<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۰/۳۴۲.</ref> و «نور چشمان»<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۴۱۲.</ref> در سخنان ایشان فهمید؛ چنان‌که به‌صراحت اعلام کرد یک موی سر کوخ‌نشینان، به همه کاخ و کاخ‌نشینان جهان برتری دارد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۰/۳۴۲.</ref>{{ببینید|متن=ببینید|مستضعفان}}

[[رهبری]] یک نهضت و انقلاب، از مهم‌ترین عوامل توفیق یا ناکامی آن نهضت و انقلاب است. در جریان شکل‌گیری و گسترش نهضت و [[انقلاب اسلامی ایران|انقلاب اسلامی]]، هرچند گروه‌ها و شخصیت‌های سیاسی، کم و بیش حضور داشتند، ولی به‌تدریج رهبری انقلاب در شخص امام‌خمینی متبلور شد. در این مسئله جایگاه فقهی و [[مرجعیت]] و نیز خصوصیات معنوی و سیاسی ایشان بی‌تاثیر نبود؛ ولی عواملی دیگر،<ref>نوروزی و باقری، بررسی و تحلیل جایگاه رهبری، ۱۸۶.</ref> ازجمله شیوه مدیریت و چگونگی آن در این مسئله تأثیر بسیاری داشت. با نگاهی به رفتار و اندیشه مدیریتی امام‌خمینی، می‌توان به این واقعیت پی برد که ایشان با وظایف مدیریتی به‌خوبی آشنا بود و همزمان با رعایت همه آنها، همه توان خود را به کار می‌گرفت. داشتن برنامه و هدف در کارها،<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۶/۲۰۲؛ ۱۷/۱۲۱–۱۲۲، ۱۲۹؛ ۲۱/۹۱ و ۱۵۸.</ref> خدمت به ملت<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۰/۵۵.</ref> و محرومان جامعه،<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۹/۱۲۲.</ref> نیازشناسی و اولویت‌گذاری،<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۹/۱۴۹.</ref> سازماندهی و ایجاد تشکیلات مناسب،<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۷/۱۸۵، ۳۶۴–۳۶۵ و ۱۲/۱۶۴.</ref> انتخاب افراد شایسته برای واگذاری پست‌های مهم،<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۱۷۱؛ ۱۰/۵۲۴؛ ۱۶/۳۷۱ و ۴۷۵.</ref> تقسیم وظایف و جلوگیری از دخالت دستگاه‌ها در حوزه مأموریت یکدیگر،<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۳/۶۲، ۱۳۵؛ ۱۵/۲۶۹ و ۱۸/۲۲۶–۲۲۷.</ref> پیش‌بینی و آینده‌نگری،<ref>خامنه‌ای، پرتوی از خورشید، ۳۱۰–۳۱۱.</ref> قدرت تصمیم‌گیری و تصمیم‌های به‌موقع و بجا، همانند اعلام لغو [[حکومت نظامی]] در ۲۱ بهمن ۱۳۵۷،<ref>هاشمی رفسنجانی، پرتوی از خورشید، ۴۰۶–۴۰۷.</ref> واگذاری اختیارات و دخالت‌نکردن در امور دستگاه‌های اجرایی<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۳/۱۷۵، ۲۶۳ و ۱۸/۳۳۹.</ref> و سرانجام نظارت، دقت و تذکر بر انجام وظایف مسئولان و دستگاه‌ها و افراد،<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۹/۱۲۱؛ ۱۰/۳۱۱ و ۱۲/۴۳۹–۴۴۰.</ref> شواهد روشنی بر اِشراف امام‌خمینی بر وظایف [[مدیریت]] و به‌کارگیری آنهاست.

امام‌خمینی پیش از انقلاب اسلامی برابر [[رژیم پهلوی]] در مواضع گوناگون، خود بر عمل به [[اسلام]] و آموزه‌های آن تأکید داشت؛ ازجمله هنگام نخست‌وزیری [[حسنعلی منصور]] و پیام وی برای همکاری و نزدیکی با ایشان، یادآور شد ایشان با کسی دشمنی ندارد. اگر عمل منصور برابر اسلام باشد که سخنی نیست، ولی اگر بر خلاف اسلام همانند نخست‌وزیران گذشته باشد، برابر او نیز خواهد ایستاد.<ref>جلالی خمینی، پابه‌پای آفتاب، ۳/۱۲.</ref> تعطیلی درس خارج و نگارش [[کشف اسرار (کتاب)|کشف اسرار]] در پاسخ کتاب اسرار هزارساله که به اسلام و ارزش‌های اسلامی توهین کرده بود، در همین راستا بود.<ref>خمینی، سیداحمد، سرگذشت‌های، ۱/۱۳۰.</ref> امام‌خمینی پس از [[انقلاب اسلامی]] نیز بر آن بود اسلام در تمام شئون حکومت وارد شود و حکومتی با محوریت اسلام و ارزش‌های اسلامی تشکیل گردد<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۷/۵۳۳–۵۴۳ و ۸/۱۲۰، ۲۵۷، ۲۸۱ و ۴۲۱.</ref>؛ از همین رو به استقرار کامل [[جمهوری اسلامی|نظام جمهوری اسلامی]]،<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۸/۱۴، ۱۶، ۱۸، ۲۲، ۷۷، ۱۲۴، ۲۰۸ و ۲۱۸.</ref> تحقق مکتب اسلام و [[احکام اسلامی]]<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۸/۲۱۷؛ ۱۵/۳۹۶ و ۱۶/۳۹۰.</ref> و الگو قراردادن آن برای مسلمانان جهان،<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۷/۱۴۵ و ۸/۳۶۲.</ref> اعتقاد کامل داشت و همه توان و تلاش خود را در مقاطع گوناگون زندگی ازجمله هنگام تدوین [[قانون اساسی]]، [[مجلس خبرگان قانون اساسی]] و تشکیل جمهوری اسلامی و پس از آن تا آخرین روزهای زندگی، برای اجرای شریعت و ارزش‌های اسلامی به کار گرفت و پایبندی به آن را از همه کارگزاران می‌خواست و خدشه در احکام اسلام یا اجرانشدن آن را از هیچ‌کس نمی‌پذیرفت{{ببینید|متن=ببینید|قانون اساسی|مجلس خبرگان قانون اساسی|جمهوری اسلامی|خط امام}}؛ ازجمله خواسته بهترین دوست خود را نپذیرفت و به‌صراحت اعلام کرد نمی‌تواند رضا و خشنودی خلق را بر خشنودی خدا و روابط را بر ضوابط مقدم بدارد<ref>آشتیانی، پرتوی از خورشید، ۷۶–۷۷.</ref>؛ همچنین پس از انقلاب که برخی عوامل درجه یک رژیم پهلوی دستگیر شده بودند و از سوی برخی مسئولان بر [[اعدام]] همگی آنان پافشاری می‌شد، یادآور شد تنها کسانی که حکمشان مشخص است و [[مفسد فی الارض|مفسد فی الارض‌اند]]، اعدام شوند و چگونگی حکم بقیه را به عهده دادگاه بگذارند تا بر اساس موازین شرعی و اسلام در مورد آنان حکم کند.<ref>آشتیانی، پرتوی از خورشید، ۳۵۶.</ref>

در همه دوران‌ها برای تنظیم روابط و برقراری نظامات اجتماعی، [[قانون]] عمده‌ترین نقش را داشته است. قانون هم وظایف فردی و اجتماعی را تبیین می‌کند و هم به تنظیم روابط آن می‌پردازد. امام‌خمینی [[حکومت اسلامی]] را حکومت قانون و بر پایبندی قانون تأکید بسیار داشت و در موارد بسیار حرمت‌گذاری به قانون را به مردم و مسئولان توصیه می‌کرد و به قانون‌شکنان هشدار می‌داد و بی‌توجهی به قانون را بی‌توجهی به اسلام می‌دانست.{{ببینید|متن=ببینید|قانون}} ایشان خود در پایبندی به قانون نمونه بود<ref>رحیمیان، برداشتهایی، ۴/۲۸۹.</ref> و رعایت قانون را [[تکلیف شرعی]] می‌دانست<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۳/۶۲.</ref> و تخلف از آن را حتی در دیگر کشورها جایز نمی‌دانست؛ چنان‌که در [[فرانسه]] از گوسفندی که بر خلاف قانون آن کشور ذبح شده بود، استفاده نکرد.<ref>رحیمیان، برداشتهایی، ۴/۲۸۹.</ref>

امام‌خمینی در اهتمام به ظواهر قانون ازجمله در عزل و نصب‌ها دخالت نمی‌کرد؛ برای نمونه در اختلاف میان [[سیدابوالحسن بنی‌صدر]] و [[محمدعلی رجایی]]، در انتخاب وزیران دخالتی نکرد و آن دو را به تفاهم فرا خواند.<ref>رحیمیان، برداشتهایی، ۴/۲۹۹.</ref> ایشان در هر هفته شماری از پسران و دختران را به عقد هم درمی‌آورد؛ اما [[صیغه عقد]] را هنگامی می‌خواند که مراحل قانونی آن طی شده بود.<ref>← رودسری، پرتوی از خورشید، ۲۶۰.</ref> وقتی قرار شد طبق [[قانون اساسی]] مسئولان صورت دارایی خود را ارائه دهند، نخستین کسی بود که دارایی خود را اعلام کرد<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۳/۵۲۳–۵۲۴؛ میرشکاری، قانون و قانون‌گرایی، ۹۵.</ref> یا هنگام ناراحتی [[سیدمحمود طالقانی]] از دستگیری یکی از فرزندان وی که وابسته به گروه‌های چپ بود، سوگند خورد اگر فرزند ایشان، [[سیداحمد خمینی|سیداحمد]] دچار [[انحراف]] شود و حکم آن مرگ باشد، شخصاً آن را اجرا خواهد کرد.<ref>میرشکاری، قانون و قانون‌گرایی، ۹۵.</ref> نمونه‌های بسیاری از سیره امام‌خمینی در این‌باره گردآوری شده است<ref>میرشکاری، قانون و قانون‌گرایی، ۸۳–۹۶.</ref>؛ البته شرایط ویژه جنگ باعث شد که امام‌خمینی در موارد اندکی بر اساس مصلحت نظام و بیرون از ظواهر برخی قوانین عمل کرد، اما به مجرد تمام‌شدن جنگ یادآور شد همه باید طبق قانون اساسی حرکت کنند و آنچه در این سال‌ها انجام شده، در خصوص جنگ بوده است.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۲۰۱–۲۰۲.</ref>

امام‌خمینی بر آن بود که محور اساسی همه اغراض و اعمال، باید ادای تکلیف و انجام وظیفه الهی باشد،<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۵/۶۹–۷۰.</ref> بر همین اساس، یکی از مهم‌ترین اصول در سیره ایشان، عمل به تکلیف بود. ایشان در حوادث گوناگون از آن بهره می‌گرفت و از آغاز نهضت تا پایان زندگانی به آن پایبند بود<ref>← رودسری، پرتوی از خورشید، ۷۳–۷۹، ۳۷۸ و۳۹۰.</ref>؛ برای نمونه، وقتی شمار بالای اعلامیه‌ها و سخنرانی‌های ایشان در اوایل [[مرجعیت]] مورد اشکال یکی از علمای تهران قرار گرفت و آن را زیبنده مرجعیت نشمرد، در پاسخ یادآور شد نمی‌خواهد مرجع باشد، بلکه می‌خواهد به وظیفه خود عمل کند،<ref>تهرانی، خاطره، ۵/۴۳.</ref> و وقتی در جلسه‌ای با [[شورای عالی انقلاب فرهنگی|ستاد انقلاب فرهنگی]] از واکنش مردم دربارهٔ موضوعی گفتگو شد، اظهار داشت باید دید تکلیف الهی چیست و به همان عمل کرد، وگرنه ممکن است همان مردمی که امروز «زنده باد» می‌گویند، روز دیگر «مرده باد» بگویند.<ref>احمدی، خاطره، ۷۸؛ موسوی اردبیلی، مصاحبه، ۵/۲۵۸.</ref>

امام‌خمینی وقتی پس از [[مشورت]] با کارشناسان تصمیمی می‌گرفت، بر آن استوار بود و وارد زد و بندهای معمول در عرصه سیاسی نمی‌شد.<ref>درویشی سه‌تلانی، سیره عملی امام‌خمینی، ۷۴۴.</ref> این مسئله از [[تفکر]] ایشان نشئت می‌گرفت که بر سر [[اسلام]] و [[دین]] حاضر به معامله نبود و در همه امور بر مبنای وظیفه عمل می‌کرد و معتقد بود وقتی مردم به پیروزی رسیدند که بر اسلام تکیه کردند؛ در ادامه نیز تکیه بر اسلام و انجام وظیفه باید مد نظر همگان باشد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۹/۴۸۱.</ref> ایشان به‌صراحت اعلام کرد «اگر خمینی یکه و تنها هم بماند، به راه خود که مبارزه با [[کفر]] و [[ظلم]] و [[شرک]] و [[بت‌پرستی]] است، ادامه می‌دهد».<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۰/۳۱۸.</ref> مبارزه با رژیم طاغوتی [[محمدرضا پهلوی]] و تشکیل نظام اسلامی و بسیاری از کارهای دیگر ایشان، در همین راستا تحلیل می‌شود. تأکید بر ادامه دفاع در [[جنگ تحمیلی]]-و پایان آن و پذیرش [[قطعنامه ۵۹۸ شورای امنیت سازمان ملل متحد|قطعنامه ۵۹۸ در سال ۱۳۶۷]] و عزل [[قائم مقام رهبری|قائم‌مقام رهبری]] نیز بر همین اساس بود؛ همان‌گونه که صدور حکم اعدام [[سلمان رشدی]]<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۲۶۳.</ref> و نگارش نامه به رهبر [[شوروی]] و دعوت وی به [[توحید]] و [[خداپرستی]]<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۲۲۰.</ref>{{ببینید|متن=ببینید|نامه به میخائیل گورباچف}} بر مبنای [[تکلیف‌گرایی]] و به دور از ملاحظات سیاسی بود.

[[امام‌خمینی]] معتقد بود اهداف انبیا و اولیای الهی، برقراری [[عدالت اجتماعی]] در جامعه و رعایت حقوق مردم بوده است، و با الگوگیری از [[پیامبران]] و اولیای الهی، طرفدار عدالت اجتماعی و مخالف اشرافیت و نابرابری اقتصادی بود.<ref>خامنه‌ای، ۱۴/۳/۱۳۷۸.</ref> ایشان تبعیض در [[شهریه]] میان ایرانی، افغانستانی و هندی،<ref>← رجایی، غلامعلی، برداشتهایی از سیره امام‌خمینی، ۳/۳۰۸–۳۱۲.</ref> نیز تقدم روابط بر ضوابط را<ref>← رودسری، پرتوی از خورشید، ۲۵۹–۲۶۰.</ref> با عدالت ناسازگار می‌دانست؛ همچنین به‌صراحت کسانی را که از حمایت [[مستضعفان|محرومان]] دوری می‌کردند، رویگردان از عدالت اجتماعی اسلام معرفی می‌کرد و معتقد بود مسئولان در هر شرایطی باید خود را عهده‌دار مسئولیت بزرگ حمایت از حقوق محرومان بدانند و در صورت کوتاهی، خیانتکار به اسلام و مسلمانان‌اند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۹۹–۱۰۰.</ref> ایشان توجه به عدالت اجتماعی را یکی از مطالبات جدی و همیشگی خود از مسئولان و نهادهای حاکمیتی می‌دانست<ref>ایران‌نژاد و دیگران، عدالت اجتماعی در اندیشه سیاسی امام‌خمینی، ۱۳۲.</ref> و بسیاری از مواضع سیاسی و تشکیل نهادهای انقلابی به دست ایشان نیز در این راستا بوده است.{{ببینید|متن=ببینید|عدالت اجتماعی}}

[[مردم]] از ارکان اصلی حکومت‌اند. همکاری، همدلی و پشتیبانی آنان از حکومت، پایه‌های آن را تحکیم می‌بخشد و همکاری‌نکردن آنان با حکومت، پایه‌های آن را متزلزل می‌سازد.<ref>مظهری، رفتارشناسی امام‌خمینی، ۱۴۹.</ref> بر همین اساس، امام‌خمینی تکیه بر حمایت و مشارکت همه توده‌های مردم را از اصول انقلاب می‌دانست و همواره در طول دوران مبارزه و در سال‌های پس از پیروزی، بر آن تأکید می‌کرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۳۱۰.</ref> ایشان از بند و بست‌های سیاسی رویگردان بود. هرگز سراغ [[حزب و تشکل|احزاب]] و گروه‌های مختلف سیاسی نرفت و به انگیزه‌های آنان در مبارزه، با چشم تردید می‌نگریست<ref>خامنه‌ای، مقدمه امام‌خمینی، صحیفه، ۱/نه.</ref> و معتقد بود در مسائل و مشکلات کشور باید از مردم کمک گرفت و صادقانه مسائل و مشکلات را با مردم در میان گذاشت و از آنان کمک خواست<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۸۳–۸۶، ۱۲۰، ۳۱۱ و ۸/۱۷۹.</ref>؛ برهمین اساس از [[مسئولان و کارگزاران|مسئولان]] می‌خواست که مردم را در همه امور مملکت مشارکت دهند، به طوری که مردم خود را به‌طور مستقیم تأثیرگذار در امور کشور بدانند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۰/۵۵.</ref>{{ببینید|متن=ببینید|جمهوری اسلامی|مردم|حکومت اسلامی}} ایشان در همین راستا بسیار بر رای مردم و مشارکت سیاسی آنان در اداره کشور بر مبنای آرای آنان تأکید داشت و مشروعیت اقدامات نظام اسلامی را از نگاه شرعی مبتنی بر آن می‌دانست.{{ببینید|متن=ببینید|انتخابات|مشروعیت}}

امام‌خمینی بر اساس همین باور، به مردم حرمت می‌نهاد و آنان را عناصر و ارکان اصلی [[انقلاب اسلامی ایران|انقلاب]] و نظام می‌دانست<ref>نگارش و باقی، حدیث پایداری، ۱۹۱–۱۹۲.</ref> و با [[تواضع]] و احترام با مردم برخورد می‌کرد و در هر شرایطی، نگهداری مردم را در صحنه لازم و ضروری می‌دانست<ref>مظهری، رفتارشناسی امام‌خمینی، ۱۵۱.</ref>؛ زیرا معتقد بود بدون پشتیبانی مردم کارها به سامان نمی‌رسد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۹/۳۷۹.</ref> ایشان برخوردی صمیمانه و بی‌ریا با مردم داشت و از آنان سپاسگزار بود و همه مسئولان نظام را مدیون آنان می‌دانست<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۹/۴۰۹؛ مظهری، رفتارشناسی امام‌خمینی، ۱۵۱–۱۵۲.</ref> و خدمت به آنان را وظیفه همه کارگزاران نظام می‌دانست.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۹/۳۷۷.</ref> ایشان از ابراز احساسات مردم و جوانان نه تنها گرفتار [[غرور]] و خودپسندی نمی‌شد، بلکه تکلیف خود را زیادتر می‌دید و آن را برای خود و دیگر مسئولان نظام به منزله نعمتی می‌دانست که نمی‌توان از عهده [[شکر]] آن برآمد؛ از این‌رو معتقد بود مدیران و مسئولان، موقعیت و منزلت خود را مدیون مردم‌اند و همه باید در ادای دَین خود به مردم تلاش کنند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۰/۵۴–۵۵.</ref>

امام‌خمینی با توجه به ستمی که در دوران طاغوت بر مردم رفته بود،<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۹/۳۶۸.</ref> آرزو داشت مردم بفهمند اسلام برای درست‌کردن زندگی دنیا و آخرت آنان آمده است و احساس آرامش کنند<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۹/۴۴.</ref>؛ ازاین‌رو در جایگاه [[حاکم اسلامی]] بر مسامحه و رفتار مهربانانه با مردم تأکید می‌کرد و خواستار آن بود که جهت‌گیری [[نظام جمهوری اسلامی ایران|نظام جمهوری اسلامی]] بر اصلاح زندگی مردم باشد<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۰/۲۸۰.</ref> و خدمت به مردم را خدمت به خدا<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۷/۱۶۴–۱۶۵.</ref> و کسب رضایت آنان را کسب رضایت خدا<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۷/۵۱۲.</ref> می‌دانست. این نگرش در رفتار ایشان نیز جلوه‌گر بود؛ چنان‌که همواره تلاش می‌کرد زندگی خود را در تراز زندگی مردم قرار دهد و در سختی‌ها و مشکلات اجتماعی، برتری و امتیازی برای خود در نظر نمی‌گرفت.<ref>خمینی، سیداحمد، پابه‌پای آفتاب، ۱/۱۱۲–۱۱۳.</ref> ایشان که روحیه خدمتگزاری به مردم را در سیرهٔ عملی خویش کاملاً نشان داده بود، با ستایش از فداکاری مردم، از قصور یا تقصیر در برابر مردم عذرخواه بود.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۴۵۰–۴۵۱.</ref>

حفظ وحدت ملی و اتحاد اسلامی، از ویژگی‌های مشی سیاسی امام‌خمینی است؛ از این‌رو ایشان بارها بر ضرورت حفظ [[وحدت]] در میان [[ملت]] و مسئولان کشور و دعوت همه مسلمانان جهان به اتحاد، تأکید می‌کرد<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۱۸۸؛ ۷/۶۴ و ۸/۳۰۷ و ۱۴.</ref> و از سوی دیگر مبارزه با تفرقه و اختلاف‌افکنی [[استکبار]] را ضروری می‌دانست.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۸۸/۱۴۶، ۳۴۵؛ ۱۹/۲۸ و ۲۳۸.</ref> ایشان وحدت کلمه را رمز پیروزی انقلاب اسلامی می‌دانست و تداوم آن را برای دستیابی به اهداف عالی نظام جمهوری اسلامی لازم می‌شمرد<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۱۹۰، ۲۵۶؛ ۷/۱۹۱، ۳۴۲؛ ۸/۴۴۶ و ۱۵/۳۹۹.</ref>؛ همچنین حفظ وحدت را وظیفه‌ای شرعی می‌دانست<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۷/۳۵۰.</ref> و همواره بر لزوم وحدت همه ملت، [[وحدت حوزه و دانشگاه]]،<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۲۱؛ ۸/۳۱۱؛ ۱۳/۴۱۲ و ۱۴/۱۸۶.</ref> ارتش و [[سپاه]]،<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۲/۳۰۳–۳۱۴.</ref> دولت و ملت، مسئولان و مدیران کشور و وحدت همه اقشار ملت و گرایش‌های سیاسی با یکدیگر،<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۳/۲۱۱، ۲۴۳، ۳۹۱ و ۵۴۳؛ ۱۴/۷۳ و ۹۰.</ref> نیز وحدت همه مسلمانان و مستضعفان عالم<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۹/۲۷۳؛ ۱۵/۴۵۵؛ ۱۸/۹۱ و ۲۰/۳۲۲.</ref> تأکید می‌کرد.{{ببینید|متن=ببینید|وحدت|خط امام}}

موضع‌گیری‌های امام‌خمینی برابر [[رژیم پهلوی]] و مستکبران، سند [[شجاعت]] ایشان بود. ایشان برابر احساس تکلیف در برابر خدا، همه قدرت‌ها را هیچ می‌انگاشت و از [[مرگ]] هراسی نداشت.<ref>امامی کاشانی، سرگذشت‌های، ۶/۲۶.</ref> ایشان در ۶۳سالگی یادآور شده است تا کنون از هیچ‌کس و هیچ چیز نترسیده است<ref>فاضل لنکرانی، سرگذشت‌های، ۶/۱۱۱.</ref> و نیز خاطرنشان کرده است شبی که مأموران [[ساواک|سازمان اطلاعات و امنیت کشور]] (ساواک)، ایشان را دستگیر کردند و به [[تهران]] انتقال دادند، آنان خود می‌ترسیدند؛ اما ایشان آنان را دلداری می‌داد.<ref>جلالی خمینی، برداشت‌هایی، ۲/۳۰۰؛ روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۵۰۹–۵۱۱.</ref>{{ببینید|متن=ببینید|دستگیری امام‌خمینی}}

[[امام‌خمینی]] نه تنها شجاع بود بلکه مردم را با گفتار و رفتار خود شجاعت می‌داد. ایشان معتقد بود انسان زنده است تا به [[لقاءالله]] برسد؛ چه بهتر که با شهادت به لقاءالله برسد.<ref>جوادی آملی، سرگذشت‌های، ۳/۱۳–۱۴.</ref> در سال ۱۳۴۲ که [[حمله به مدرسه فیضیه|فاجعه حمله به مدرسه فیضیه]] به دست عوامل رژیم پهلوی روی داد، هر آن ممکن بود به بیت امام‌خمینی نیز حمله کنند؛ از این‌رو برخی خواستند درب منزل ایشان را ببندند. ایشان پس از اطلاع به شدت با آن مخالفت کرد و یادآور شد مدرسه را ویران کردند و فرزندان ایشان را کتک زدند، آن‌گاه درب خانه ایشان بسته شود؟!<ref>توسلی، برداشت‌هایی، ۲/۲۹۳–۲۹۴.</ref> امام‌خمینی خود را سرباز [[امام زمان(ع)]] می‌دانست و برابر تهدید سرهنگ علی‌اکبر مولوی، رئیس ساواک تهران، در دیدار با ایشان که گفته بود نگذارد به وظیفه سربازی خود عمل کند، بدون درنگ و با عصبانیت خود را سرباز اسلام خوانده، یادآور شده بود همواره به وظیفه سربازی خود عمل خواهد کرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲/۲۹۸–۲۹۹.</ref>

امام‌خمینی هنگامی که گفتگو با مخالفان و دشمنان به جایی نمی‌رسید و برخورد مسالمت‌آمیز با آنان به سوءاستفاده می‌انجامید، با قاطعیت برابر آنان می‌ایستاد؛ برای نمونه وقتی یکی از مقامات ساواک از سوی [[محمدرضا پهلوی]] به ایشان ابلاغ کرد اگر در [[مدرسه فیضیه|فیضیه]] سخنرانی کند کماندوها به مدرسه می‌ریزند و آنجا را به آتش و خون می‌کشند، ایشان بی‌درنگ پاسخ داد کماندوهای آنان نیز فرستادگان «اعلی‌حضرت» را تأدیب خواهند کرد.<ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۴۵۱.</ref> در جریان [[تسخیر لانه جاسوسی آمریکا]]، بیشتر مسئولان با منطق‌های گوناگون مخالف برخورد جدی با [[آمریکا]] بودند<ref>انصاری، محمدعلی پرتوی از خورشید، ۳۷۱–۳۷۲.</ref>؛ اما امام‌خمینی با تأیید عمل دانشجویان و نام‌گذاری آن به «انقلاب دوم»، با جمله «آمریکا هیچ غلطی نمی‌تواند بکند»،<ref>انصاری، محمدعلی پرتوی از خورشید، ۳۷۱–۳۷۲.</ref>{{ببینید|متن=ببینید|تسخیر لانه جاسوسی امریکا}} سازش‌ناپذیری و قاطعیت خود را برابر دشمنان نشان داد. نمونه‌های بسیاری از قاطعیت ایشان در مسائل داخلی و خارجی نقل شده است.

شرح صدر یا سعه صدر به معنای گسترده‌شدن روح به نور الهی و آرامش از سوی خداوند<ref>راغب، مفردات، ۲۶۴.</ref> و گسترش ظرفیت وجودی انسان و تحمل و [[استقامت]] او در برابر لجاجت‌ها و کارشکنی‌های دشمنان و مخالفان<ref>مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۲۷/۱۲۱–۱۲۲.</ref> است که در پرتو آن، ظرفیت‌های متناسب با حوادث زمان ایجاد می‌گردد و انسان را از شتابزدگی در تصمیم و عمل و تزلزل در برخوردها بازمی‌دارد، و این صفت از بزرگ‌ترین هدیه‌های الهی است که به افراد خاصی ازجمله [[پیامبر اکرم(ص)]] داده شده است.<ref>انشراح، ۱.</ref> نخستین درخواست [[حضرت موسی(ع)]] نیز پس از مأموریت برای دعوت [[فرعون]]، شرح صدر بود.<ref>طه، ۲۵.</ref> اصولاً هیچ رهبر بزرگی نمی‌تواند بدون شرح صدر به مبارزه با مشکلات بپردازد و آن کس که رسالتش از همه بیشتر است، شرح صدر او باید از همه بیشتر باشد تا حوادث گوناگون، آرامش روح او را برهم نزند و مشکلات او را به زانو در نیاورد و کارشکنی‌های دشمنانش او را مأیوس نسازد.<ref>مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۲۷/۱۲۲.</ref>

در سیره عملی امام‌خمینی، موارد بسیاری از [[مشورت]] در مسائل گوناگون پیش از [[انقلاب اسلامی ایران|انقلاب اسلامی]] و پس از آن مشاهده می‌شود. در سال‌های مبارزه با رژیم پهلوی و دوران نهضت اسلامی، گاهی با [[مرجعیت|مراجع تقلید]] و برخی شخصیت‌های تأثیرگذار دربارهٔ چگونگی موضع‌گیری و صدور اعلامیه، مشورت می‌کرد.<ref>ذاکری، طلوع خورشید، ۱۵۲؛ روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۱۷۲.</ref> پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز در همه کارهای مهم سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی با مشاوران و مسئولان کشوری و لشکری، حتی گاه در نوشتن نامه‌ها و مکاتبات اداری پیش از انتشار، مشورت می‌کرد و از نظرهای اصلاحی خبرگان و کارشناسان بهره می‌گرفت و آنان را به تذکاردادن به خودش تشویق می‌کرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۴/۵۱۶–۵۱۷ و ۲۰/۴۴۲–۴۴۳.</ref>{{ببینید|متن=ببینید|مشورت}}

تبدیل تهدیدها به فرصت و تصمیم به‌هنگام در حوادث به ویژه در شرایط بحرانی، از ویژگی‌های مدیریتی امام‌خمینی بود. با همین ویژگی، توانست تاریخ و سیاست‌های حاکم بر عصر خود را تغییر دهد.<ref>جوادی آملی، خاطره، ۳۱۲–۳۱۵.</ref> پس از انقلاب اسلامی، حوادث بسیاری در داخل و خارج ایران در خصوص انقلاب اسلامی رخ داد. تشکیل [[دولت موقت]] و بعدها استعفای آن، درگیری‌های داخلی، تجزیه‌طلبی‌ها، کودتاها، انقلاب فرهنگی، [[تسخیر لانه جاسوسی امریکا|تصرف لانه جاسوسی آمریکا]]، جنگ تحمیلی، تدوین و همه‌پرسی [[قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران|قانون اساسی]]، همه‌پرسی جمهوری اسلامی، عزل [[بنی‌صدر]]، ترورها، حکم ارتداد [[سلمان رشدی]]، [[نامه به گورباچف]]، عزل [[حسینعلی منتظری]] از [[قائم مقام رهبری|قائم‌مقامی رهبری]] و ده‌ها مسئله دیگر، بخشی از آن حوادث بود.<ref>درویشی سه‌تلانی، سیره عملی امام‌خمینی، ۶۰–۷۷۵؛ نوروزی و باقری، بررسی و تحلیل جایگاه رهبری، ۱۸۸.</ref>

در فرهنگ اسلامی، [[انتقاد]] همچون هدیه قلمداد شده، هدیه‌کردن عیب‌ها، ارزش و حتی تکلیف شمرده شده است.<ref>کلینی، الکافی، ۲/۶۳۹.</ref> بر این اساس، همه انسان‌ها به ویژه سیاستمداران باید انتقادپذیر باشند. انتقاد از راه‌های ارتباطی سیاستمدار با مردم و آگاه‌شدن او از چگونگی اعمال و رفتار خود است. از این‌رو امام‌خمینی انتقاد را نیاز همه انسان‌ها دانسته است؛ زیرا هیج فرد و هیچ دستگاهی نمی‌تواند ادعا کند هیچ نقصی ندارد. اگر کسی چنین ادعایی داشته باشد، بزرگ‌ترین نقص او همین ادعاست.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۷/۲۴۶.</ref> در تحلیل امام‌خمینی، انتقادپذیری از کمالات انسانی است و این ویژگی انسان را از سطح موجودی غریزی و خودخواه، به سطح انسانی متعالی می‌رساند و نقایص او را از میان می‌برد؛ زیرا انسان خداخواه از راه همین انتقادها، همه ضعف‌های خود را برطرف می‌سازد و از این ابزار کارآمد استفاده می‌کند. او به جای منبع انتقاد، به نفس انتقاد توجه می‌کند و در این عرصه سپاسگزار انتقادهای دشمنان خویش است و آنان را معلمان دلسوز خود می‌داند.<ref>اسلامی، امام، اخلاق و سیاست، ۲۵۹–۲۶۰.</ref>

[[امام‌خمینی]] بر آن است انسانی که می‌خواهد برای خدا کار کند و به مقام انسانیت برسد، باید همواره در صدد یافتن و برطرف‌کردن عیب‌های خود باشد<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۷/۲۴۶.</ref> و اصلاح جامعه نیز با انتقاد امکان‌پذیر است<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۴/۴۰۱.</ref>؛ بر این اساس همگی باید تحمل انتقاد را چه حق و چه ناحق داشته باشند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۲۰.</ref> ایشان خود این چنین بود و از کارگزاران نیز می‌خواست این چنین باشند. ایشان معتقد بود انتقاد را حتی از [[دشمن]] باید شنید و پذیرفت؛ زیرا دوستان بیشتر در دیدن معایب غفلت می‌کنند یا اگر عیبی ببینند از گفتن آن خودداری می‌کنند؛ از این‌رو دشمنان در این‌باره می‌توانند معلمان خوبی باشند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۴/۱۴۵–۱۴۶.</ref>

[[صداقت]] به عنوان فضیلتی اخلاقی، در میان همهٔ اقوام و در طول تاریخ همواره ارجمند و پسندیده بوده است.<ref>اسلامی، امام، اخلاق و سیاست، ۲۴۰.</ref> در [[قرآن]] هنگام یادکرد [[پیامبران(ع)]]، صداقت در وعده<ref>مریم، ۵۴.</ref> و صداقت بسیار «صدّیق» را از ویژگی‌های آنان شمرده است<ref>اسلامی، امام، اخلاق و سیاست، ۴۱ و ۵۶؛ یوسف، ۴۶.</ref> و صدیقین را کنار پیامبران قرار داده است.<ref>نساء، ۶۹.</ref> از نگاه قرآن، صادق و صدّیق کسی است که در قول و عمل، راستگو باشد. صدق در عمل این است که عمل شخص با گفته‌اش مطابق باشد و چنین مطابقتی، نشانه صدق گفتار و اعتقاد او به آن چیزی است که می‌گوید. صدق در گفتار، یعنی گفتار او مطابق واقع باشد و لازمه چنین حالت روحی‌ای این است که هیچ‌گاه از هوای نفس پیروی نکند و چیزی جز حق و حقیقت انجام ندهد.<ref>طباطبایی، سیدمحمدحسین، المیزان، ۴/۳۴۴.</ref> بر این اساس، سیاستمدار صادق، کسی است که در جهت حق و حقیقت حرکت کند و پایبند تعهدات خود باشد و خود را آن گونه که هست به مردم بنمایاند و از فریبکاری و خیانت پرهیز کند و از اعتماد مردم سوءاستفاده نکند؛ همچنین از اعتراف به اشتباه نترسد و آن را نه نشانهٔ ضعف، بلکه نتیجهٔ [[خودباوری|اعتماد به نفس]] بداند.<ref>اسلامی، امام، اخلاق و سیاست، ۲۴۱.</ref>

سیره امام‌خمینی در سیاست و مدیریت کشور براساس اصل صداقت بنا شده بود؛ چنان‌که وقتی پس از پیروزی انقلاب به برخی افراد مسئولیت‌هایی داد که خوب عمل نکردند، به‌صراحت به اشتباه خود اعتراف کرد<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۸/۲۴۱.</ref> و از دیگر کارگزاران نیز خواست این چنین باشند و هر جا از آنان نقص و اشتباهی سر زد به‌صراحت به آن اعتراف کنند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۸/۲۴۱.</ref> از نگاه ایشان [[دیکتاتوری]] هنگامی آغاز می‌شود که انسان خطا و اشتباه کند و به جای اعتراف و اصلاح آن، مصرّانه بر آن پای فشرده، راه کج خود را ادامه دهد و این بزرگ‌ترین دیکتاتوری‌هاست که بسیاری از انسان‌ها به آن مبتلا هستند<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۴/۹۲.</ref>؛ چنان‌که اعتراف به اشتباه، نه تنها نشانهٔ ضعف نیست، بلکه نشانهٔ قدرت بر خود و سبب بزرگی، عزت و افزایش محبوبیت است و اصرار بر اشتباه، سبب سقوط و انحطاط خواهد بود.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۴/۹۳.</ref>

امام‌خمینی به فرهنگ شرق و غرب حساسیت ویژه‌ای داشت و با هر چیزی که سبب ترویج آنان می‌شد، برخورد می‌کرد و معتقد بود باید اعتماد به نفس داشت و با منطق «ما می‌توانیم» ضعف‌ها را جبران کرد.<ref>خمینی، سیداحمد، سرگذشت‌های، ۲/۱۴.</ref> ایشان برای نگارش مقالات علیه استکبار شرق و غرب و مستکبران داخلی، اهمیت خاصی قایل بود.<ref>مهاجری، مصاحبه، ۵/۳۲۱.</ref> اصل احترام متقابل و دخالت‌نکردن در امور داخلی یکدیگر، یکی از مبانی و اصول ایشان در رابطه و برخورد با دیگر کشورها بود. در حقیقت خط مشی امام‌خمینی در سیاست خارجی را می‌توان در اصل معروف «نه شرقی و نه غربی» و طرفداری از ملت‌ها و مقابله با [[ابرقدرت‌ها]] تعریف کرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۵/۱۰۹.</ref> ایشان رویگردانی مسئولان از این سیاست را به منزله خیانت به [[پیامبر اکرم(ص)|رسول خدا(ص)]]، [[ائمه اطهار(ع)]]، نابودی ملت و همه کشورهای اسلامی تلقی کرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۰/۳۱۹.</ref> بر این اساس، [[دولت جمهوری اسلامی ایران]]، به سود هیچ ابرقدرتی، با ابرقدرت دیگر متحد نمی‌شود؛ با هر قدرت و حکومتی که بخواهد ملت‌ها را اسیر کند و به زنجیر بکشد، مبارزه و مقابله خواهد کرد و در سیاست خارجی، حامی همه جنبش‌هایی است که علیه ظلم و بیداد مجاهدت و فداکاری می‌کنند<ref>مظفری، اندیشه سیاسی مقام معظم رهبری، ۳۰۱.</ref>{{ببینید|متن=ببینید|خط امام|سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران}}؛ از این‌رو وقتی سفیر دولت سابق [[شوروی]] اشغال [[افغانستان]] را به اطلاع امام‌خمینی رساند، ایشان آن را اشتباهی بزرگ خواند که هیچ موفقیتی در آن وجود ندارد و ناگزیر روزی به اشتباه خود اعتراف خواهند کرد.<ref>آشتیانی، پرتوی از خورشید، ۳۸۸–۳۸۹.</ref>{{ببینید|متن=ببینید|استقلال|نفی سبیل|ابرقدرت‌ها}}

امام‌خمینی دشمن‌شناسی را یکی از ویژگی‌های نیروهای انقلابی می‌دانست<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۳۴۶ و ۲/۱۴ و ۳۳.</ref> و با تبیین درست روش‌های سیاسی و تبلیغاتی دشمنان، ایستادگی برابر آنان را ضروری می‌شمرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۷/۳۵۷ و ۱۲/۲۳۳ و ۲۳۷.</ref> ایشان آمریکا را دولتی ظالم، استکباری و متجاوز می‌دانست که با تبلیغات گسترده به کمک صهیونیسم بین‌الملل، مردم مظلوم جهان را [[استثمار]] می‌کند و با نیروهای مرموز و خیانتکارش، خون مردم بی‌پناه را می‌مکد؛ چنان‌که گویی در جهان هیچ‌کس جز [[آمریکا]] و اقمارش حق حیات ندارند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۳/۲۱۲.</ref>{{ببینید|متن=ببینید|امریکا|استکبار}} ایشان براساس شناخت یادشده خود از جهان استکبار، از آغاز مبارزه خود، در مقاطع گوناگون برابر استکبار جهانی به ویژه آمریکا با قاطعیت ایستاد؛ چنان‌که در چهارم آبان ۱۳۴۳ تصمیم گرفت علیه [[کاپیتولاسیون]] سخنرانی کند و واکنش نشان دهد. [[محمدرضا پهلوی]] برای بازداشتن ایشان از سخنرانی یا دست‌کم از حمله به آمریکا، نماینده‌ای به [[قم]] فرستاد؛ اما امام‌خمینی او را نپذیرفت و او با سیدمصطفی فرزند ایشان دیدار کرد و خطرناک‌بودن حمله به آمریکا را یادآور شد<ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۱۰۳۲؛ مصطفوی، زهرا، برداشت‌هایی، ۲/۲۹۲؛ مؤسسه تنظیم، کوثر، ۱/۱۶۴.</ref>؛ اما امام‌خمینی در این سخنرانی به‌شدت به آمریکا، [[اسرائیل]]، [[انگلیس]] و [[شوروی]] حمله کرد و همه گرفتاری‌های ایران را از آمریکا و اسرائیل و عوامل داخلی آن دو، ازجمله نمایندگان و وزرای آمریکایی دانست و رئیس‌جمهور آمریکا را منفورترین افراد دنیا نزد مردم ایران و دشمن قرآن و ملت خواند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۴۲۰ و ۴۲۲.</ref> [[رژیم پهلوی]] نیز ایشان را در ۱۳ آبان ۱۳۴۳ به علت مقابله شدید با این قانون استعماری به ترکیه و سپس عراق تبعید کرد{{ببینید|متن=ببینید|کاپیتولاسیون|تبعید امام‌خمینی}}؛ نیز در سال ۱۳۵۷ در [[نوفل لوشاتو]] یکی از مقامات آمریکایی و یکی از مقامات وزارت خارجه فرانسه به دیدار ایشان رفت و با لحن تندی گفت آمریکا تا به حال برابر اقدامات ایشان علیه محمدرضا پهلوی سکوت کرده است و اگر ایشان در برابر شاپور بختیار بخواهد به مبارزه ادامه دهد، آمریکا واکنش نشان خواهد داد؛ اما امام‌خمینی با بی‌اعتنایی از جا برخاست و با لحنی قاطع یادآور شد تا کنون راجع به امریکایی‌هایی که در ایران‌اند واکنشی نشان داده نشده است و کاری نکنند که سخنی گفته شود که جان آنان به خطر بیفتد.<ref>روزنامه جمهوری اسلامی، ۱۰.</ref>

امام‌خمینی معتقد بود استقلال کشور و بیداری ملت، برای استکبار و در راس آن آمریکا پذیرفتنی نیست<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۷/۴۱۰ و ۱۰/۵۱۹.</ref> و آنان به هر شیوه‌ای که بتوانند با این انقلاب دشمنی می‌کنند<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۸/۱۲۵.</ref>؛ از این‌رو به گویندگان، روشنفکران، متفکران، دانشگاهیان و دانشمندان تأکید می‌کرد همه توان خود را صرف قطع امید دشمن کنند؛ زیرا با وجود سلطه دشمنِ قدرتمندی مثل آمریکا، برای جامعه اسلامی چیزی باقی نخواهد ماند<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۲/۲۲۱.</ref>؛ همچنین ایشان به مبارزه با رژیم اشغالگر اسرائیل توجه ویژه داشت<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۱۹۸ و ۲۳۰.</ref> و پیوسته خطر آن رژیم برای کشورهای اسلامی و عربی را گوشزد می‌کرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۴۱۰ و ۷/۶۶.</ref>{{ببینید|متن=ببینید|رژیم اشغالگر قدس}} اعلام [[روز جهانی قدس]] نیز برای اعلام انزجار از رژیم اسرائیل و تلاش برای آزادسازی قدس شریف و ملت [[فلسطین]]، با همین هدف بود.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۹/۲۷۹ و ۱۳/۷۸–۸۰.</ref> ایشان همچنین یکی از اصول گذشت‌ناپذیر برای ملت‌های مسلمان را مسئله مبارزه با صهیونیست‌ها می‌دانست.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۹/۲۷۹ و ۱۳/۷۸–۸۰.</ref>{{ببینید|متن=ببینید|خط امام}}

رفتار امام‌خمینی با الگوگیری از [[پیامبر اکرم(ص)]] و [[امام‌علی امیرالمؤمنین(ع)]] بر این اصل استوار بود. ایشان پیش از [[انقلاب اسلامی ایران|انقلاب اسلامی]]، برخی شاگردان خود را به سبب طرح اشکال در درس یا هنگام تقریر درس‌های ایشان، نیز نگارش برخی کتاب‌ها تشویق می‌کرد.<ref>قدیری، خاطره، ۱۲۲.</ref>{{ببینید|متن=ببینید|شاگردان امام‌خمینی}} پس از انقلاب اسلامی نیز برای برخی مدیران به دلیل لیاقت، تعهد، تدین، [[ساده‌زیستی]]، خدمت و دلسوزی به مردم،<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۴/۱۲۲–۱۲۳ و ۵۱۸–۵۱۹ و ۲۱/۲۰ و ۱۴۲.</ref> صلاحیت‌های اخلاقی،<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۴/۵۱۶.</ref> حسن تدبیر، کفایت، وثاقت، [[امانت و امانتداری|امانت]]<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۹/۷۱.</ref> و مانند آن دعا کرد و از آنان به نیکی یاد کرد و آنان را به دلیل برخورداری از این خصلت‌های پسندیده ستود و در برابر تهمت‌ها نیز از آنان دفاع کرد{{ببینید|متن=ببینید|محمدعلی رجایی|محمدجواد باهنر|سیدمحمد بهشتی| مصطفی چمران}}؛ همچنین مطبوعاتی که علیه [[استکبار]]، [[سرمایه‌داری]]، خان‌ها و طاغوت‌ها مطالبی می‌نوشتند<ref>مهاجری، مصاحبه، ۵/۳۲۱.</ref> و برخی [[رزمندگان]] را به صورت خاص<ref>← رودسری، پرتوی از خورشید، ۲۸۴.</ref> تشویق و ستایش کرد. در برابر، از خطاهای مسئولان چشم پوشی نمی‌کرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۳۳۲.</ref> امام‌خمینی در مواجهه با خطای کارگزاران به تناسب موقعیت شخص خطاکار و خطای صورت گرفته، آنان را به درک شرایط حساس کشور و مردم و لزوم مشورت با اشخاص صالح و مسئولان رده بالای نظام در تصمیم‌گیری‌های تأثیرگذار فرا می‌خواند<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۴/۴۵۶؛ ۲۰/۱۳۶.</ref> و گاه به نصیحت آنان می‌پرداخت و راه برون‌رفت از مشکلات را بیان می‌کرد<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۴/۴۹۱–۴۹۳ و ۲۰/۱۳۶–۱۳۷.</ref> و گاه از مدیران ضعیف می‌خواست بدون جوسازی و مقاومت، کنار بروند و جای خود را به افراد شایسته بدهند<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۹/۱۵۷.</ref> و از مسئولان بلندپایه نیز می‌خواست برخی کارگزارانی که مدیریت درستی ندارند یا بد عمل می‌کنند، عزل کنند.<ref>موسوی اردبیلی، مصاحبه، ۵/۲۵۲–۲۵۳.</ref>{{ببینید|متن=ببینید|مسئولان و کارگزاران}}

[[ساده‌زیستی]] در زندگی فردی، فضیلت اخلاقی است؛ اما در عرصه سیاست و برای سیاستمداران افزون بر فضیلت یک ضرورت سیاسی است. کسی که وارد این عرصه می‌شود، نباید به جاه و مقام تعلق مادی و دلبستگی داشته باشد؛ زیرا به هراندازه وابسته شود، از تحرک و پیشرفت او کاسته می‌شود و زمینه فریب‌خوردن و دورشدن او از اهداف اصلی نیز بیشتر می‌شود. از این‌رو [[معصومان(ع)]] و بسیاری از سیاستمداران موفق کسانی بوده‌اند که ساده‌زیستی را سرلوحه کارشان قرار داده‌اند. در سیره اخلاقی امام‌خمینی ساده‌زیستی محور و پایه هر نوع حرکت استقلال‌طلبانه و عزت‌خواهانه بود.<ref>مظهری، رفتارشناسی امام‌خمینی، ۱۴۱–۱۴۴.</ref> نگاهی گذرا به زندگی امام‌خمینی چه در دوران جوانی و چه در اوج مبارزه و تبعید و چه پس از پیروزی انقلاب و تشکیل حکومت اسلامی، نشان‌دهنده زندگی ساده و بی‌آلایش ایشان است.<ref>← رجایی، غلامعلی، برداشتهایی از سیره امام‌خمینی، ۲/۴۱–۷۴.</ref> ایشان نه تنها خود ساده‌زیست بود بلکه همه کارگزاران را به ساده‌زیستی فرا می‌خواند و از آنان می‌خواست [[سلمان فارسی]] را که مظهر ساده‌زیستی و پرهیز از [[دنیاطلبی]] بود الگوی خود قرار دهند<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۴/۲۱۳.</ref> ایشان ساده‌زیستی را راز و رمز موفقیت در عرصه سیاست می‌دانست.{{ببینید|متن=ببینید|ساده‌زیستی}}

امام‌خمینی خود فردی ساده‌زیست بود و ساده‌زیستی و پرهیز از زیاده‌روی در مصرف [[بیت‌المال]]، سفارش همیشگی ایشان به سیاستمداران بود. ایشان به دست‌اندرکاران دفتر خود نیز توصیه می‌کرد از افراط و تفریط بپرهیزند و در استفاده از تلفن و مصرف انرژی زیاده‌روی نکنند و در مصرف بیت‌المال احتیاط کنند. مراقبت از اطرافیان و نظارت بر هزینه‌های دفتر از کارهای پیوسته ایشان بود. در دفتر ایشان، از شخصیت‌های مهم مانند نخست‌وزیر و وزیران نیز مانند دیگران پذیرایی می‌شد؛ چنان‌که از ادوارد شُواردنادزه، وزیر امور خارجه وقت [[شوروی|اتحاد جماهیر شوروی]]، مانند دیگران در اتاق امام‌خمینی در [[جماران]] پذیرایی شد.{{ببینید|متن=ببینید|دفتر امام‌خمینی|نامه به میخائیل گورباچف}}

[[امام‌خمینی]] به‌رغم دقت و ریزبینی که در تمام امور مربوط به کشور داشت، در سخنرانی‌ها و [[نظارت]] خود بر مسائل کشور، از ورود به جزئیات امور پرهیز می‌کرد. ایشان در عین اینکه از دادن تذکرات کلی به مسئولان غافل نبود و بر تمام امور نظارت دقیق داشت، اما در جزئیات کار دولت، [[مجلس شورای اسلامی]] و [[قوه قضائیه]]، و عزل و نصب‌ها، دخالت نمی‌کرد و به اطرافیان خود نیز چنین اجازه‌ای نمی‌داد؛ مگر در موارد اختلاف نظر جدی و بن‌بست‌ها یا به دلیل شرایط خاص کشور، که این موارد هم بسیار محدود بود. این رویه که از جمله ویژگی‌های مهم در سلوک رهبری ایشان است، افزون بر تقویت حس اعتماد در مسئولان و دستگاه‌های مختلف کشور، و دادن آزادی عمل به آنان در اجرای تصمیمات، توان فکری و رهبری ایشان را برای مسائل اساسی و حیاتی کشور حفظ می‌کرد.<ref>مرتضوی، امام‌خمینی، شرح صدر در رهبری، ۱۳/۳/۱۳۹۹.</ref>

 

* محمدصادق مزینانی، مقاله «[https://books.khomeini.ir/books/10001/530/ اخلاق و سیره امام‌خمینی]»، [[دانشنامه امام‌خمینی]]، ج۱، ص۵۳۰–۵۶۹.