ارتباطات: تفاوت میان نسخه‌ها

'''ارتباطات'''، جایگاه و کارکرد ابزارهای ارتباطی و نقش آنها در [[انقلاب اسلامی ایران|انقلاب اسلامی]].

ارتباطات جمع ارتباط و از ریشه «ربط» به معنای بستن، رابطه، پیوند، پیوستگی و بستن چیزی با چیز دیگر است.<ref>معین، فرهنگ فارسی، ۱/۱۸۹؛ دهخدا، لغتنامه دهخدا، ۱/۱۳۷۹.</ref> ارتباط آن‌گاه که به‌مثابه یک پدیده اجتماعی مورد توجه قرار گیرد، جریانِ معنا میان انسان‌ها از طریق مبادله پیام است.<ref>فرهنگی، ارتباطات انسانی، ۱/۶-۹.</ref> ابزار انتقال پیام نیز طیفی گسترده، از یک نگاهِ مبادله‌شده میان دو شخص تا اشیا و نهادها و ابزار ویژه‌ ارتباطی مانند [[روزنامه]]، [[تلویزیون]]، [[رادیو]] و [[کتاب و کتاب‌خوانی|کتاب]] را دربر می‌گیرد.<ref>ساروخانی، جامعه‌شناسی ارتباطات، ۵.</ref> کارکرد قابل توجه این پدیده اجتماعی در جهان امروز باعث شده است که مطالعات گسترده و بررسی‌های ژرف درباره آن، یک دانش میان‌رشته‌ای با عنوان ارتباطات<ref>مولانا، دانش ارتباطات، ۲۸.</ref> را به ‌وجود آورد که دو وجه اصلی فناوری و جهت‌گیری انسانی در آن قابل تفکیک است.<ref>مولانا، جریان بین‌المللی، ۱۲.</ref> آنچه بیشتر مورد توجه متخصصان حوزه ارتباطات قرار دارد، گونه ویژه‌ای از جریان تولید و توزیع و مبادله پیام است که از طریق وسایل ارتباط‌جمعی انجام می‌شود.<ref>معتمدنژاد، وسایل ارتباط جمعی، ۴۴؛ ساروخانی، جامعه‌شناسی ارتباطات، ۴۹.</ref>

نقش و جایگاه ارتباطات به عنوان شبکه‌ای فراگیر و نهادی اثرگذار بر [[فرهنگ]] و [[جامعه]]<ref>یوسف‌زاده و دیگران، درآمدی، ۱۱۱-۱۱۲.</ref> که گستره جامعه و فرهنگ را مسخر خویش کرده، همواره مورد توجه بوده است. از سوی دیگر، خود «[[دین]]» به عنوان مجموعه‌ای از آموزه‌های قدسی نازل شده، اصالتاً گونه‌ای از پیام است و ماهیتی ارتباطی دارد<ref>بیات، دین و مبانی ارتباطات، ۱۰۱.</ref> که همواره به شیوه‌های گوناگون نوشتاری، گفتاری و رفتاری در چرخه‌های ارتباطی عمودی و افقی توزیع و مبادله می‌شده است.<ref>شرف‌الدین، دین و رسانه، ۲۱.</ref> [[پیامبران الهی]] با عنوان «رسول» و «نبی» دارای هویتی ارتباطی‌اند<ref>خان‌محمدی، تحلیلی بر سیره، ۳۹.</ref> و دین را که مجموعه‌ای از پیام‌های نظام‌مند الهی است، <ref>بیات، دین و مبانی ارتباطات، ۱۰۱.</ref> برای ایجاد تغییرات متناسب در کلیت نظام اجتماعی، اصلاح ساختارها، تولید و بازتولید نهادها، پالایش فرهنگ، [[تربیت]] و [[تزکیه]] انسان‌ها، تنظیم روابط و هدایت و کنترل رفتارها ارائه کرده‌اند و در چارچوب شرایط و فرصت‌های اجتماعی، همواره از ارتباطات و ابزارهای عصری آن، <ref>بیات، دین و مبانی ارتباطات، ۲۴۱.</ref> مانند گفتگو، <ref>بقره، ۲۵۸؛ انبیاء، ۵۲-۶۹.</ref> نامه‌نگاری و نوشتار<ref>نمل، ۲۸-۳۰.</ref> و آموزش<ref>آل عمران، ۱۶۴؛ جمعه، ۲.</ref> بهره گرفته‌اند و اساساً [[قرآن کریم]] که کتاب و [[معجزه]] جاودانه [[پیامبر اکرم(ص)]] است، ماهیتی ارتباطی دارد. سبک زندگی و شیوه تعامل و ارتباط میان فردی و چهره‌به‌چهره پیامبر اکرم(ص)، <ref>الویری، شیوه‌های فرهنگی ارتباطی پیامبر(ص) در عهد مکی، ۴۳-۴۸ و ۵۳.</ref> مهربانی، اخلاق‌مداری و جاذبه رفتاری ایشان که عامل مهمی در برقراری ارتباط با [[مردم]] بود، <ref>بقره، ۸۳؛ آل عمران، ۱۵۹؛ مؤمنون، ۹۶.</ref> نامه‌نگاری آن حضرت با زمامداران عصر خویش و بستن معاهده‌ها و پیمان‌های اجتماعی، <ref>← احمدی میانجی، مکاتیب الرسول، ۶-۷، ۲۳-۲۴، ۳۲ و ۳۳.</ref> خطابه‌های [[امام‌علی(ع)]]، دعاهای [[امام‌سجاد(ع)]]، مجلس درس [[امام‌باقر(ع)]] و [[امام‌صادق(ع)]]، <ref>امین، سیره معصومان، ۵/۶۶.</ref> مذاکرات و مباحثات علمی و اعتقادی [[امام‌رضا(ع)]]، <ref>صدوق، عیون اخبار الرضا، ۱/۱۵۴.</ref> [[سازمان وکالت]] و شبکه‌های گسترده نیابت خاص و عام [[امامان شیعه]]، <ref>جباری، سازمان وکالت، ۱/۱۷؛ اوحدی حائری، سازمان وکالت، ۵۴-۵۵.</ref> همگی گونه‌های مختلفی از فرایند تبادل معنا و پیام در جامعه معاصر آنان بوده است. در همین راستا برخی از گونه‌های ارتباط مانند [[اذان]]، [[مسجد]] و [[منبر]]، <ref>الویری، شیوه‌های فرهنگی ارتباطی پیامبر(ص) در عهد مکی، ۵۳.</ref> تحت تاثیر ضرورت‌های ناشی از تبلیغ دین به وجود آمده‌اند و برخی نیز در پرتو این کاربری گسترش یافته‌اند.

همچنین از آنجاکه آموزه‌های قرآن و [[اهل بیت(ع)]] مهم‌ترین منبع الهام‌بخش هنجار‌های ارتباطی برای مسلمانان به ‌شمار می‌آید، <ref>یوسف‌زاده و دیگران، درآمدی، ۱۳۹.</ref> بهره‌گیری از فناوری‌های ارتباطی نزد علمای اسلام نیز سنتی دیرپا بوده و منطق نظری و رویکرد عملی [[مراجع تقلید]] در مواجهه با ابزار‌های عصری ارتباطات، بیشتر بر استخدام و به‌کارگیری آنها در راستای تامین غایات مطلوب بوده است.<ref>شرف‌الدین، دین و رسانه، ۲۱.</ref> مطالعات تاریخی درباره کاربست دینی ارتباطات نشان می‌دهد که حساسیت‌ها و مناقشاتی که در چند دهه اخیر درباره رسانه‌های نمایشی مانند تلویزیون، [[سینما]]، [[ماهواره]] و [[اینترنت]] برانگیخته شده، در مقایسه با ابزارهای ارتباطی سنتی مانند کتاب، خطابه، آموزش، بحث و گفتگو، [[شعر]]، [[نقاشی]]، هنرهای تجسمی و حتی رادیو و [[مطبوعات]]، بسی بیشتر بوده است.<ref>شرف‌الدین، دین و رسانه، ۲۲-۲۳.</ref> [[امام‌خمینی]] و بسیاری دیگر از فقهای معاصر شیعه نیز با وجود برخی دیدگاه‌های انتقادی درباره شیوه به‌کارگیری ابزارهای ارتباطی نو، روابط اجتماعی خود را در گستره شبکه ارتباطی عصر خویش تنظیم کرده‌اند و از ظرفیت‌های گوناگونِ ابزارهای ارتباطی بهره گرفته‌اند.

در دوره [[رژیم پهلوی]]، وسایل ارتباطیِ نوپدید مانند رادیو، تلویزیون و مطبوعات پرمخاطب، در انحصار [[محمدرضا پهلوی]] و حکومت وی قرار داشت.<ref>فرقانی، درآمدی بر ارتباطات، ۱۴۰.</ref> پیامدهای منفی رسانه‌های جمعی در ایران و نیز تشدید برخورد احتیاط‌آمیز علما وضعیت سخت و تنگناهای ارتباطی گوناگونی را فراروی نهضت مردم مسلمان ایران پدید آورده بود و عملاً جریان آگاهی‌بخشی و آهنگ حرکت اجتماعی برای مدتی طولانی، بسیار کند بود.<ref>فرقانی، درآمدی بر ارتباطات، ۱۴۱؛ مروی، جایگاه ارتباطات اجتماعی، ۱۴۶.</ref> دراختیارنداشتن رسانه‌های جمعی روزآمد و نبود امکان اطلاع‌رسانی گسترده به جهانیان، تاسف عمیق امام‌خمینی را برانگیخته بود<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۲۶۹ و ۲۸۵.</ref>؛ اما با این وصف، ایشان از همان امکانات ارتباطی موجود و ‌اندک، بیشترین استفاده را می‌کرد<ref>مروی، جایگاه ارتباطات اجتماعی، ۱۴۸.</ref> و از هواداران خود می‌خواست تا با استفاده از اعلامیه، نشریه و مجالس دعا و [[ذکر]]، اهداف نهضت را به پیش ببرند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۲۰۱؛ امام‌خمینی، ولایت فقیه، ۱۱۶.</ref> [[تبعید امام‌خمینی]] از [[ایران]] به [[ترکیه]] و سپس به [[عراق]] از سوی رژیم پهلوی در حقیقت اقدامی در جهت دورکردن ایشان از فضای ارتباطی و قطع ارتباط با انبوه هوادارانش بود<ref>بهشتی‌سرشت و حاتمی، انقلاب اسلامی، ۱۳۱-۱۳۲.</ref>؛ چنان‌که اخراج ایشان از [[عراق]] برای ایجاد گسست در این شبکه ارتباطی بود<ref>سولیوان، ماموریت در ایران، ۱۱۷-۱۱۸؛ ونس، انتخاب دشوار، ۵۴.</ref> که نماد آن نوار‌های کاستی بود<ref>الگار، انقلاب اسلامی در ایران، ۱۳۵.</ref> که وظیفه انتقال پیام‌های ایشان را به داخل کشور ایفا می‌کرد.<ref>فراتی، تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی، ۲/۹۹.</ref>

ورود ابزارهای ارتباط‌جمعی مهمی مانند [[رادیو]] و [[تلویزیون]] به ایران، با کاربرد گسترده آنها برای پخش محتوای ناسازگار با ارزش‌ها و باورهای دینی و اخلاقی موجب شد که فقیهان جانب احتیاط را در نظر بگیرند و با وجود اینکه حکم «آلات مشترکه» تابع شیوه استفاده از آنهاست،<ref>نجفی، جواهر الکلام، ۴۳/۲۵-۲۶؛ ‌گلپایگانی، ارشاد السائل، ۱۶۰.</ref> نظر مثبتی به آن نداشته باشند و با تکیه بر اینکه حداکثر استفاده مردم از آلات مشترکه، استفاده [[حلال]] نیست، از به‌کارگیری این وسایل منع کنند و حتی از حضور [[روحانیان]] در تلویزیون و ارائه برنامه‌های ارشادی و دینی هم جلوگیری کنند.<ref>متولی، آیت‌الله سیداحمد خوانساری، ۱۵۴.</ref> این نگاه منفی به‌ویژه درباره تلویزیون مدت بیشتری ادامه یافت تا اینکه با افزایش کارکرد مثبت آنها، برخی فقها به‌تدریج و با ملاحظاتی بهره‌گیری از آن را به تشخیص [[عرف]] واگذار کردند<ref>خویی، منهاج الصالحین، ۲/۴.</ref> و سرانجام حکم معمول آلات مشترکه را درباره آن به رسمیت شناختند.<ref>خویی، صراط النجاه، ۲/۲۸۱.</ref>

امام‌خمینی نیز بارها به این نکته تصریح کرده است که اگر از رادیو، تلویزیون، سینما، تئاتر و مطبوعات استفاده نادرست شود، به ابزاری برای تباهی جوانان و تخدیر ملت‌ها تبدیل خواهند شد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۴۳۴.</ref>{{ببینید|متن=هنر|رادیو|تلویزیون|سینما}} ایشان با توجه به وضعیت نابسامان فرهنگی در سال‌های پیش از [[انقلاب اسلامی ایران|پیروزی انقلاب اسلامی]]، یادآور ‌شده است که سوء استفاده قدرت‌های سلطه‌جو از فنا‌وری ارتباطات برای نفوذ در جوامع جهان سوم و گسترش فرهنگ ناسازگار با [[ارزش‌ها]] و باورهای مردمان این جوامع، موجب شده بود که بسیاری از علمای مسلمان در رویارویی با ابزارهای جدید ارتباطی مانند رادیو و تلویزیون، جانب احتیاط را در پیش بگیرند و گاهی بهره‌گیری از آنها را ممنوع اعلام کنند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۲۷۷.</ref> خود ایشان نیز گردانندگان رسانه‌های جمعی در دوران پهلوی را «عمال دیکتاتوری» و خود این رسانه‌ها را «کانون پخش فساد» و مروج بی‌بند و باری می‌دانست.<ref>امام‌خمینی، کشف اسرار، ۲۸۳.</ref> ایشان خاطرنشان کرده است که وسایل ارتباطی همان‌ گونه که می‌توانند با [[فساد]] خود، جامعه‌ای را به [[انحراف]] بکشانند، <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۴/۳۹۷.</ref> می‌توانند کارکرد مفید و سازنده داشته باشند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۳۹۹ و ۹/۱۵۴.</ref> توجه به همین بُعد موجب شد ایشان برای پیشبرد اهداف نهضت و سرعت‌بخشیدن به حرکت اجتماعی مردم ایران، در بهره‌گیری از ظرفیت گسترده ارتباطات افراد به‌. یژه روحانیان تردید نکند و حتی بر ضرورت استفاده از آن در زمان حاکمیت طاغوت در حد امکان به دست روحانیان و علما تاکید کند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۳۴۷.</ref>

از سوی دیگر، [[امام‌خمینی]] مجلات و مقالات روزنامه‌ها را در زمانی که خواندن آنها در [[حوزه‌های علمیه|حوزه‌ها]] معمول نبود، مطالعه می‌کرد<ref>خلخالی، مصاحبه، ۴/۵۰.</ref> و با توجه به گسترش مبادلات فرهنگی در جهان امروز، از ورود فقیهان به مباحث و مسائل نوپدید استقبال می‌کرد و استفاده آنان از رادیو، تلویزیون و روزنامه‌ها برای ایفای نقش اجتماعی خویش و پاسخگویی به نیازها را می‌ستود<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۱۷۶-۱۷۷.</ref>؛ چنان‌که در همین راستا پس از تصویب [[لایحه کاپیتولاسیون]] در سال ۱۳۴۲ و در شرایطی که در حوزه هیچ‌کس رادیو نداشت، ایشان مبلغ دویست تومان پول در اختیار [[اکبر هاشمی رفسنجانی]] قرار داد و از وی خواست که برای پیگیری اخبار و رساندن آنها به ایشان، رادیو بخرد<ref>هاشمی رفسنجانی، امام‌خمینی به روایت، ۶.</ref>؛ بنابراین امام‌خمینی همان‌ گونه که از طریق قلم و بیان برای پیشبرد [[انقلاب اسلامی ایران|نهضت]] اقدام به تولید پیام می‌کرد و ارتباط خود را با [[جامعه]] برقرار می‌ساخت، به ابزار‌های جدید ارتباطی هم توجه کامل داشت<ref>تافلر، جابجایی در قدرت، ۲/۶۰۸.</ref> و به شایستگی از آن بهره می‌گرفت.<ref>پارسونز، غرور و سقوط، ۱۳۹.</ref>

وسایل ارتباط‌جمعی به دلیل توانایی، سرعت، گستره و گوناگونیِ بیشتر برای انتشار اطلاعات، <ref>معتمدنژاد، وسایل ارتباط جمعی، ۱۹۸-۲۱۸.</ref> از اهمیت بالایی برخوردارند و می‌توانند با برجسته‌سازی جریان‌های فکری، سیاسی و اجتماعی، در سطح جامعه فرهنگ‌سازی کنند<ref>بیات، دین و مبانی ارتباطات، ۲۷۲.</ref> و به دلیل توانمندی در هدایت [[افکار عمومی]]، گونه‌ای از ابزار تولید [[قدرت]] برای نفوذ و سلطه فرهنگی نیز به ‌شمار می‌آیند.<ref>شیلر، وسایل ارتباط جمعی و امپراتوری امریکا، ۲۰؛ شکرخواه، ارتباطات در خدمت جنگ روانی، ۸؛ مروی، جایگاه ارتباطات اجتماعی، ۱۲۸.</ref> ارتباطات در گونه‌های مختلف و متفاوت آن می‌تواند به شکل‌گیری یا بهینه‌سازی ادراکات انسان از محیط اجتماعی یاری رساند<ref>بدیعی، جایگاه، رسالت و مسئولیت اجتماعی روزنامه، ۲۰۶.</ref> و ابزارهای آن با فرض وجود شرایط آرمانی، قادر است که نقش بی‌مانندی در آگاهی‌بخشی و راهنمایی<ref>معتمدنژاد، وسایل ارتباط جمعی، ۱۱-۱۵.</ref> و همچنین نقد نابسامانی<ref>علوی، ارتباطات سیاسی، ۹۲-۹۳.</ref> ایفا کند، و با ایجاد فرهنگ مشارکتی و بازکردن فضای سیاسی، زمینه‌ساز پیشرفت اجتماعی باشد.<ref>روحانی، حسن، اندیشه‌های سیاسی اسلام، ۳/۳۹۹.</ref>

از سوی دیگر، [[مرجعیت شیعه]] نیز به شکل یک نهاد هزارساله با ویژگی مهم استقلال از حکومت‌ها، همواره پشتوانه و پناهگاه مردم بوده و ارتباطی وثیق با آنان داشته است.<ref>ربانی، نهاد مرجعیت شیعه، ۱۱۴-۱۱۸.</ref> تکیه بر اصل [[اجتهاد]] که پویایی اجتماعی [[مذهب شیعه]] را به دنبال داشته، خاستگاه حضور گسترده و دایمی فقیهان در متن جامعه<ref>عنایت، ‌اندیشه سیاسی در اسلام معاصر، ۲۷۵.</ref> و بهره‌گیری از گونه‌های مختلف ارتباطات بوده است. نهاد مرجعیت برای مدت‌های طولانی با تلاش فقها به صورت غیر متمرکز اداره می‌شد. در این ساختار پراکنده منطقه‌ای، مردم در هر اقلیم جغرافیایی به نزدیک‌ترین فقیه مراجعه می‌کردند.<ref>روحبخش، میراث مرجعیتی، ۱۲۰.</ref> در دو سده اخیر، حوزه اقتدار و اثرگذاری مراجع شیعه، گستره‌ای فرامنطقه‌ای پیدا کرد و حتی در پایان سده سیزده شمسی (میانه قرن نوزده میلادی) در یک‌بازه زمانی صدساله، جهان تشیع شاهد شکل‌گیری مرجعیت کل و فراگیر بود.<ref>عنایت، ‌اندیشه سیاسی در اسلام معاصر، ۲۷۹.</ref> گسترش و تسهیل ارتباطات از طریق تلگراف و تلفن و ارتقای صنعت چاپ و نشر از مهم‌ترین عوامل تمرکز و گسترش حوزه اقتدار مرجعیت بوده است.<ref>منظورالاجداد، مرجعیت در عرصه اجتماع و سیاست، ۲.</ref> ابزارهای ارتباطی جدید به فعال‌شدن بیشتر رسانه‌های سنتی فقها و علما یعنی منبر و [[مسجد]] نیز یاری رسانده<ref>مروی، جایگاه ارتباطات اجتماعی، ۱۵۱.</ref> و تعامل آنها با یکدیگر یک شبکه ارتباطی برای مرجعیت فراهم ساخته است.

امام‌خمینی نیز با جایگاه ارتباطات و به‌ویژه ابزارهای آن مانند رسانه‌های جمعی، و همچنین گستره وسیع و فراگیر مخاطبان آنها در جهان امروز آشنا بود<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۳۹۹؛ هیکل، ۲۸۳؛ مروی، جایگاه ارتباطات اجتماعی، ۱۴۹.</ref> و همواره به نقش اثرگذار ارتباطات و کارکردهای سه‌گانه انتقادی، راهنمایی و آگاهی‌بخشی وسایل ارتباط‌جمعی توجه ویژه می‌کرد. ایشان رسانه‌های جمعی را به‌مثابه آموزگاری می‌دانست<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۳۹۹ و ۷/۳۲۳.</ref> که باید وظیفه اصلی خود را [[آموزش و پرورش]] مخاطب قرار دهد<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۴۷۶ و ۹/۱۵۴.</ref> و به دلیل همین رسالت سازندگی<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۲/۲۸۳ و ۱۳/۳۵۶.</ref> و تربیتی رسانه‌های جمعی، <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۳۹۹؛ ۹/۸۰ و ۱۳/۱۵۶-۱۵۸.</ref> بر این باور بود که اصلاح رسانه‌های ارتباطی، اصلاح جامعه<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۲/۴۴۰ و ۱۳/۱۵۸.</ref> و رشد نیروی انسانی<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۸/۴۹۸.</ref> و ارتقای علمی و اخلاقی جامعه<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۲۴۷.</ref> را به دنبال خواهد داشت.

از سوی دیگر، امام‌خمینی [[جامعه اسلامی]] را نیازمند وجود ابزاری با رویکرد انتقادی می‌دانست؛ زیرا بر این اعتقاد بود که [[احیاگری و اصلاح|اصلاح]] و پیشرفت هر جامعه‌ای تنها در پرتو [[انتقاد]] امکان‌پذیر است و این هدف زمانی تامین می‌گردد که انتقادها نه به صورت مخاصمه، بلکه به صورت ارشادی انجام شود.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۴/۴۰۱.</ref> آگاهی‌بخشی رسانه‌های ارتباطی نیز به عنوان ماموریت ذاتی آنها، همواره مورد توجه امام‌خمینی بود؛ هرچند ایشان در راستای مصالح کلی جامعه بر این باور بود که اطلاع‌رسانی عمومی نباید مخل منافع جمعی و مصالح کلی نظام باشد. در این زمینه می‌توان به شرایط ویژه مانند زمان [[جنگ تحمیلی|جنگ]] اشاره کرد که به صورت طبیعی محدودیت‌هایی برای اطلاع‌رسانی با وسایل ارتباطی ایجاد شد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۲/۲۴۸ و ۱۳/۲۲۸، ۲۶۳.</ref> انتشار آزادانه مطالبی که [[عفت|عفت عمومی]] را خدشه‌دار کند و تباهی [[جوانان]] را به دنبال آورد نیز جزو محدودیت‌ها و ممنوعیت‌های کارکرد ابزارهای ارتباطی و رسانه‌های جمعی است که امام‌خمینی به آنها اشاره کرده است.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۴۳۵-۴۳۶.</ref>

[[انقلاب اسلامی ایران|نهضت اسلامی مردم ایران]] در آغاز از شبکه ارتباطات سنتی شامل منبر، مسجد، مراسم عزاداری [[امام‌حسین(ع)]]، سخنرانی، تلگراف و همچنین صدور [[فتوا]] و اعلامیه فقها و مراجع دینی بهره می‌برد.<ref>مروی، جایگاه ارتباطات اجتماعی، ۱۴۷-۱۴۹.</ref> بهره‌وری مناسب این رویکرد، قدرت پایگاه‌های ارتباطات سنتی نظیر مساجد، منابر، تکایا و [[بازار|بازارها]] و همچنین جایگاه ارتباط‌گران سنتی مانند علما و مراجع را آشکار ساخت.<ref>فرقانی، درآمدی بر ارتباطات، ۱۳۹.</ref> تلاش‌های اجتماعی امام‌خمینی در این دوره بر بهینه‌سازی شبکه روحانیان و مساجد سراسر کشور متمرکز بود تا علما و روحانیان از طریق پایگاه سنتی و دینی مساجد بیشترین بهره ارتباطی را برای تامین کارکرد آگاهی‌بخشی و راهنمایی مردم به ‌دست آورند.<ref>مولانا، دانش ارتباطات، ۱۴۳؛ جعفریان، ۲۷۹-۲۸۱؛ فوکو، ایرانی‌ها چه رؤیایی در سر دارند، ۲۸.</ref> دستاورد این رویکرد، تبدیل مساجد به کانون ارتباطات مسلمانان انقلابی در سال‌های دهه چهل و پنجاه شمسی بود<ref>مهری، مساجد بازار تهران در نهضت امام‌خمینی، ۲۶؛ جمالزاده و امینیان، نقش مساجد در پیروزی انقلاب، ۱۶۵؛ اخوان مفرد، ایدئولوژی انقلاب ایران، ۱۹۴-۱۹۵.</ref> که در چارچوب شبکه ارتباطی پدید آمده بود و آگاهی‌بخشی فراگیر و راهنمایی عمومی به سوی الگوهای ارزشی و دینی<ref>میزبانی، نقش مساجد و دانشگاه‌ها در پیروزی انقلاب، ۳۶ و ۴۳.</ref> و همچنین انتقاد از نظام اجتماعی حاکم<ref>میزبانی، نقش مساجد و دانشگاه‌ها در پیروزی انقلاب، ۵۴؛ فوکو، ایرانی‌ها چه رؤیایی در سر دارند، ۳۱-۳۲؛ مهری، مساجد بازار تهران در نهضت امام‌خمینی، ۱۸۵.</ref> به صورت هم‌زمان انجام می‌شد. ارتباطات شکل‌گرفته بر محور مسجد، چنان فراگیر شد که تقریباً از سال ۱۳۵۶، انحصار رسانه‌ای [[رژیم پهلوی]] شکست.<ref>استمپل، درون انقلاب اسلامی، ۱۲۹-۱۳۰.</ref> برخی از حوزویان طرفدار امام‌خمینی، با وجود تنگناهای تحمیل‌شده و با امکانات بسیار ابتدایی، اقدام به انتشار پنهانی نشریه‌هایی کردند و این پیشرفتی بود که به گفته [[سیدمحمود طالقانی]] تا سال‌های طولانی چنین انتظاری از [[روحانیت]] نمی‌رفت.<ref>روحانی، سیدحمید، نهضت امام‌خمینی، ۱/۷۹۵.</ref>

با گسترش خطوط تلفن و پیشرفت ابزار چاپ و نشر، در سال‌های منتهی به پیروزی انقلاب اسلامی، وضعیت ارتباطات در نهضت اسلامی بهبود چشمگیری یافت. نوارهای ضبط صوت<ref>احمدی میانجی، خاطرات، ۲۰۷.</ref> و دیوارنوشته‌ها و پارچه‌نوشته‌ها به ‌گونه‌ای در خدمت اهداف اسلامی نهضت امام‌خمینی به‌کار گرفته شد که نگاه پرسشگرانه اندیشمندان علوم اجتماعی و پژوهشگران حوزه ارتباطات را به خود جلب کرد.<ref>شکرخواه، ارتباطات در خدمت جنگ روانی، ۶-۷؛ فرقانی، درآمدی بر ارتباطات، ۶۳.</ref> در سال‌های ۱۳۵۶ و ۱۳۵۷ بهره‌گیری از مجالس [[دعا]] و تذکر، مراسم هفتم و چهلم شهدای درگیری‌های شهری، آیین‌هایی مانند [[نماز عید فطر]]، [[تظاهرات تاسوعا و عاشورا|راهپیمایی تاسوعا و عاشورا،]] سخنرانی‌ها و روضه‌خوانی‌های سیاسی مذهبی در مساجد و تکایا، <ref>نقیب‌زاده و امانی، نقش روحانیت شیعه، ۱۵۱-۱۵۶؛ بهشتی‌سرشت و حاتمی، انقلاب اسلامی، ۱۳۵.</ref> همگی در شبکه ارتباطی گسترده مردمی تعریف شد و بر دامنه نفوذ و تاثیر ارتباطات سنتی افزود. سرانجام در آخرین روزهای حکومت پهلوی، اعتصاب گسترده روزنامه‌نگاران در اعتراض به سانسور تحمیلی از سوی رژیم، موجب شد مطبوعات رسمی ایران نیز به شبکه ارتباطات انقلابیان اضافه شوند.<ref>سفری، قلم و سیاست، ۴/۶۳-۶۵.</ref> [[امام‌خمینی]] در پیامی خواستار شکسته‌شدن اعتصاب روزنامه‌نگاران به نفع پوشش اخبار انقلاب گردید.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۳۵۲.</ref>{{ببینید|متن=ببینید|مطبوعات|اعتصاب}} ایشان با توجه به همکاری نزدیک کارکنان مخابرات با نهضت اسلامی و رساندن سخنان و پیام‌های ایشان به داخل کشور، در روزهای حضور ایشان در [[نوفل لوشاتو]]، پس از پیروزی انقلاب در دو دیدار با گروهی از کارکنان شرکت مخابرات، با اشاره به نقشی که آنان در فراهم‌ساختن امکان ارتباط ایشان با داخل ایران، به‌رغم اعتصاب‌ها داشتند، از آنان تشکر کرده و کار آنان را خدمت بزرگی به پیشرفت نهضت شمرده است.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۷/۵۱۴ و ۸/۱۰۵.</ref>

مروری بر دیدگاه‌های نظری و سیره عملی امام‌خمینی در مطالعه کتاب‌ها، نشریات و روزنامه‌ها<ref>رودسری، پرتوی از خورشید، ۲۸۷.</ref> و نگارش کتاب‌هایی مانند [[کشف اسرار (کتاب)|کشف اسرار]] و [[ولایت فقیه (کتاب)|ولایت فقیه]]، [[سخنرانی‌های امام‌خمینی|سخنرانی]]، منبر و گوش‌دادن به رادیو و حتی گوش‌دادن به بخش خبری رادیوهای بیگانه، <ref>رودسری، پرتوی از خورشید، ۲۸۸ و ۴۱۱.</ref> صدور بیانیه‌ها و پیام‌های سیاسی و اجتماعی، استفاده از تلفن، تلگراف و ضبط صوت<ref>سولیوان، ماموریت در ایران، ۱۱۷-۱۱۸؛ سالینجر، ۱۰۱؛ ← امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۵۰۲.</ref> در تناسب با شرایط و اقتضائات زمانه بود. ازجمله موارد دیگر، تصمیم ایشان بر مهاجرت به فرانسه<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۵۰۲-۵۰۳.</ref> برای رساندن صدای ملت [[ایران]] به جهان، <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۲۲۹.</ref>{{ببینید|متن=ببینید|هجرت امام‌خمینی|نوفل لوشاتو}} مصاحبه با روزنامه‌نگاران و مطبوعات مطرح جهان به‌ویژه در روزهای اقامت در فرانسه، <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۱ و ۷۹.</ref>{{ببینید|متن=ببینید|مصاحبه‌ها}} شرح وضعیت سینما و تئاتر پیش و پس از پیروزی انقلاب، <ref>همان، ۹/۱۵۵-۱۵۶.</ref> توصیه به راهپیمایی و حضور انبوه مردم در مناسبت‌های خاص، سفارش به برپایی مراسم عزاداری و مناسک آیینی با حضور اقشار گوناگون<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۳/۳۴۹-۳۵۰ و ۳۵۴.</ref> و حتی راهنمایی درباره ساختار و محتوای نوحه‌سرایی و اشعار مربوط به تبلیغات در [[جنگ عراق علیه ایران|جنگ تحمیلی]]، همگی گویای اهمیت ارتباطات نزد امام‌خمینی و توجه ویژه ایشان به این عرصه اجتماعی است.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۲۲۹-۲۳۰؛ ۱۰/۳۱۳-۳۱۴ و ۱۶/۳۴۳-۳۴۸.</ref>{{ببینید|متن=ببینید|تبلیغات}} ایشان به بهره‌گیری از رسانه‌ها اهمیت می‌داد و پیگیر دقیق بسیاری از برنامه‌های صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران بود<ref>رودسری، پرتوی از خورشید، ۲۹۳ و ۴۱۱-۴۱۲.</ref>؛ چنان‌که همواره در پیاده‌روی صبح و عصر و در حال قدم‌زدن رادیوی کوچکی به دستشان آویزان بود و به رادیو‌های داخلی و خارجی گوش می‌داد<ref>الیاسی، مصاحبه، ۶/۲۰۰؛ عارفی، مصاحبه، ۶/۲۸۸-۲۹۰.</ref> و حتی در حال بیماری اخبار را از طریق [[صدا و سیما]] و رادیو‌های بیگانه پیگیری می‌کرد؛ ازجمله وقتی متوجه شد که [[اجانب|بیگانگان]] از [[بیماری امام‌خمینی|بیماری ایشان]] اطلاع نیافته‌اند، خوشحال شد.<ref>نوربالا، مصاحبه، ۶/۳۵۵؛ محبی، ۶/۳۲۳.</ref>

از سوی دیگر، امام‌خمینی همواره مدافع آزادی بیان در رسانه‌ها و مطبوعات برای نشر حقایق و واقعیات بود<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۲۹۲؛ ۴/۲۶۶ و ۵/۴۱۶.</ref> و این آزادی را نخستین گام شکل‌گیری تمدن می‌دانست<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۳۲-۳۳.</ref> و در همین راستا از [[انتقاد]] سازنده نیز استقبال می‌کرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۸/۴۹۹ و ۱۹/۳۶۲.</ref> ایشان خواستار آن بود که ارتباطات و ابزارهای آن در یک وضعیت مطلوب با صداقت و شفافیت، <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۷/۱۳.</ref> به مطالبات افکار عمومی توجه کنند و ضمن بازنمایی آنها<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۷/۵۳۵-۵۳۷.</ref> در خدمت [[جامعه]] و اهداف اسلامی آن باشند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۸/۴۹۴ و ۱۳/۱۵۶.</ref>{{ببینید|متن=ببینید|آزادی|مطبوعات}}

آسیب‌های احتمالی به‌کارگیری ابزارهای ارتباط جمعی پس از [[انقلاب اسلامی ایران|پیروزی انقلاب اسلامی]] نیز از نگاه امام‌خمینی پنهان نبود و ایشان در مناسبت‌های مختلف به رسانه‌های ارتباطی توصیه می‌کرد که در خدمت رشد و پیشرفت مردم و کشور باشند و عوامل انسانی ارتباطات جمعی را نیز از نومیدکردن [[مردم]]، القای ناتوانی، تبلیغ [[غرب‌زدگی]] و شرق‌زدگی، ترویج [[فساد]]، ‏منحرف‌ساختن افکار جوانان و مانند آن به‌شدت برحذر می‌داشت.<ref>فرقانی، ارتباطات و توسعه، ۹۵.</ref> ایشان یکی از وظایف رسانه‌های جمعی را این می‌دانست که آنها «مسائل را آن‌گونه که هست» به مخاطب منتقل کنند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۱/۲۰۳.</ref> ایشان با اشاره به اهمیت ویژه [[رادیو و تلویزیون]] در میان ابزارهای ارتباط‌جمعی، بر ارائه محتوای سازنده و اسلامی از سوی این رسانه‌ها تاکید می‌کرد<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۰/۲۱۳-۲۱۴ و ۱۲/۲۹۰-۲۹۲.</ref> معتقد بود به مخالفان و حتی [[کمونیسم|کمونیست‌ها]] اجازه ابراز دیدگاه‌های خود را بدهند<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۲/۲۹۲.</ref> و باید با فاصله‌گرفتن از انحصارگرایی دوران [[حکومت پهلوی]]، آزادانه همه‌گونه انتقاد را با کمال بی‌طرفی منتشر سازند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۲/۲۰۸.</ref> ایشان حتی با وجود تصدی جایگاه رهبری جامعه اسلامی، صدا و سیما را به مخاطب همگانی متوجه ساخت و از پوشش حداکثری اخبارِ مربوط به رهبری برحذر داشت.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۹/۳۴۶.</ref>

 

* حمید فاضل قانع، مقاله «[https://books.khomeini.ir/books/10001/588/ ارتباطات]»، [[دانشنامه امام‌خمینی|دانشنامه امام‌خمینی(ره)]]، ج۱، ص۵۸۸-۵۹۵.