تملق: تفاوت میان نسخه‌ها

تملّق به معنای اظهار لطف و محبت شدید و [[خضوع]] و اظهار زبانی بدون باور قلبی است <ref>‌جوهری، الصحاح تاج اللغة، ۴/۱۵۵۶؛ ابن‌منظور، لسان العرب، ۱۰/۳۴۷؛ طریحی، مجمع البحرین، ۵/۲۳۶</ref>. در [[زبان فارسی]]، به معنای چاپلوسی آمده است <ref>‌دهخدا، لغتنامه دهخدا، ۴/۶۱۲۰</ref>. این واژه از ریشه «ملق» به معنای فقر مادی یا از دست ‌دادن مال <ref>‌ابن‌اثیر، النهایه، ۴/۳۵۷</ref> و املاق به معنای [[تنگدستی]] <ref>‌طریحی، مجمع البحرین، ۵/۲۳۶</ref> است؛ چون فقر، [[انسان]] را به نرمی و کرنش وا می‌دارد. در اصطلاح [[علم اخلاق]]، تملق گاه به صورت مذموم و گاه به صورت ممدوح به‌کار رفته است <ref>‌بهایی، مفتاح الفلاح، ۳۲۱</ref> و تملق مذموم، [[تواضع]] در برابر افرادی است که این [[مدح]] افزون بر شأن آنهاست <ref>‌مدنی، ریاض السالکین،۳/۳۰۷</ref>؛ در حالی‌که زبان موافق با [[قلب]] نباشد <ref>‌بهایی، مفتاح الفلاح، ۳۲۱</ref>. اما تملق ممدوح، تملق در برابر [[خداوند]] است که نوعی اظهار خضوع، محبت و نرمش است و در آن، زبان با قلب همراه است <ref>بهایی، مفتاح الفلاح، ۳۲۱</ref>. [[امام‌خمینی]] تملق مذموم را اظهار لطف و مودّت همراه با خضوع، بدون باور و اعتقاد قلبی می‌داند <ref>‌امام‌خمینی، چهل حدیث، ۳۷۰-۳۷۱</ref> و این از [[صفات رذیله]] [[نفس]] بوده، فرد متملق به [[طمع]] به ‌دست ‌آوردن منفعت، دست به چنین رفتاری می‌زند <ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۱۰۰ و ۳۷۸</ref>.

از مفاهیم مرتبط با تملق، تواضع، [[دروغ]]، [[نفاق]] و [[ریا]] است. تواضع، ازجمله فضایل اخلاقی است که در گفتار و رفتار شخص متواضع، ظاهر می‌گردد و منشأ آن [[قلب]] <ref>‌،مکی، قوت القلوب، ۲/۲۳۲</ref> و آن عین [[عزت|عزّت]] است <ref>‌غزالی، احیاء علوم الدین، ۱۱/۱۱</ref> و نسبت به تملق ممدوح، معنای عام‌تری دارد؛ در حالی‌که تملق مذموم، اظهار دوستی بدون باور قلبی <ref>‌طریحی، مجمع البحرین، ۵/۲۳۶</ref> و از رذایل نفسانی و عین [[ذلت]] و خواری است <ref>‌اسفراینی، شرح کتاب النجاة، ۵۰۶</ref>. امام‌خمینی تملق را غیر از تواضع ممدوح می‌شمارد و بر این باور است که گاهی تشخیص تواضع از تملّق مذموم، بسیار مشکل است <ref>‌امام‌خمینی، چهل حدیث، ۸۱-۸۲</ref>. ایشان تفاوت میان آن دو را در سه جهت مبدأ، غایت و نتیجه می‌داند؛ زیرا مبدأ تواضع، [[علم]] به خدا و نفس، غایتش خداوند یا کرامت او‌ و ثمره‌اش [[کمال نفسانی]] است؛ در حالی‌که مبدأ تملّق، [[شرک]] و [[جهل]] <ref>‌امام‌خمینی، حدیث جنود، ۳۳۶</ref> و [[خودخواهی]] و احتجاب از حق <ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۳۵۵</ref>، غایتش نفس و ثمره‌اش خواری، نقص و عار <ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۳۶۲</ref> است. ایشان ریشه تواضع را [[فطرت مخموره]] و ریشه تملق را [[فطرت محجوبه]] می‌داند <ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۳۵۵</ref> {{ببینید|متن=ببینید| تواضع}}. ارتباط واژه دروغ با تملق در آن است که دروغ خلاف [[راستگویی]] است و از آنجا که در تملق، ظاهر خلاف باطن است، می‌تواند مصداق دروغ باشد.

در زندگی اجتماعی بشر، هرگاه [[فقر]] و نیاز وجود داشته باشد، صفت تملق نیز در میان عده‌ای آشکار می‌شود <ref>‌ابن‌خلدون، تاریخ، ۱/۴۸۸-۴۹۰</ref>. در [[کتاب مقدس]] از تملق به عنوان صفتی منفی که اولیای حق از آن دور هستند، یادشده است <ref>‌ کتاب مقدس، عهد جدید، رساله اول پولس رسول به تسالونیکان، ب۲، ۴-۶</ref> و یا از دهانی که چاپلوسی می‌کند، به دهانی ویران تعبیر شده است <ref>کتاب مقدس، عهد قدیم، امثال، ب۲۶، ۲۸</ref>. در اسلام تملق‌گویی و تملق‌پذیری هر دو نکوهش شده‌اند؛ چنان‌که در [[قرآن کریم]] کسانی که دوست دارند در برابر اعمالی که انجام نداده‌اند، ستوده و تملق شوند، نکوهش شده‌اند <ref>‌آل عمران، ۱۸۸</ref>. در روایات نیز تملق‌گویی نکوهش شده <ref>‌صدوق، معانی الاخبار، ۱۸۵</ref>، ستودن شخص بیش از آنچه شایسته اوست، چاپلوسی و کمتر از آنچه شایسته آن است، ناتوانی و [[حسادت]] شمرده شده است <ref>‌نهج البلاغه، ترجمه سیدجمال‌الدین دین‌پرور، ح۳۳۹، ۵۸۱</ref>؛ نیز از بهترین فرصت‌های [[شیطان]] به شمار آمده است <ref>نهج البلاغه، ترجمه سیدجمال‌الدین دین‌پرور، ن۵۳، ۴۷۲-۴۷۳</ref>. در روایتی منسوب به [[امام‌صادق(ع)]] آمده است که کسی نمی‌تواند بنده خالص خدا باشد، مگر اینکه ستایش و سرزنش نزد او یکسان باشد <ref>‌مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ۷۰/۲۹۴</ref>. البته در برخی روایات، تملق در طلب علم، استثنا و مجاز شمرده شده است <ref>‌ابن‌شعبه، تحف العقول، ۲۰۷</ref>.

به اعتقاد [[امام‌خمینی]]، وقتی [[انسان]] تحت سلطه شهوات و [[هوای نفس]] قرار می‌گیرد، بنده آنها می‌گردد تا آنجا که [[عزت]] و حرّیت از قلبش رخت بر می‌بندد و [[ذلت]] و [[فقر]] به جای آن می‌نشیند؛ برای به ‌دست‌ آوردن مشتهیات خود، نزد اهل دنیا خاضع می‌گردد و تملق آنها را می‌گوید <ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۲۵۵-۲۵۶</ref>. ایشان یکی دیگر از اسباب تملق را تنگی و ضیق صدر می‌شمارد که آن ‌را ناشی از خودخواهی و خودبینی می‌داند؛ زیرا وقتی شخص، تنگی صدر داشته باشد، هرچه در خود ببیند، در نظرش بزرگ جلوه می‌کند و چون اسیر نفس است، برای رسیدن به مقاصد و مشتهیات خود، تملق اهل دنیا را می‌کند و [[ذلت]] و خواری می‌کشد <ref>‌امام‌خمینی، حدیث جنود، ۳۳۷</ref>. البته گاهی [[حسادت]] و [[تکبر]] شخص، مانع ستودن دیگران می‌شود که این برای فرار از تملق‌گویی نیست <ref>‌امام‌خمینی، چهل حدیث، ۱۰۰</ref> {{ببینید|متن=ببینید| تواضع}}. ایشان در نهایت، تملق را از نشانه‌های [[جاه‌طلبی]]، [[خدعه]] و [[عوام‌فریبی]] می‌شمارد <ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۳۷۸</ref>.

برخی علمای اخلاق، برای تملق مذموم آفات و پیامدهای فردی و اجتماعی چندی ذکر کرده‌اند. آنان پیامدهای فردی تملق را در شنونده، خروج از حد [[اعتدال]] می‌دانند تا آنجا که تملق، سبب می‌شود شنونده آن، این ستودن را به حساب صفات و کارهای نیک خود بگذارد و جهل و نادانی خود را فراموش کند و بر عجب و خود‌پسندی‌اش افزوده شود و کارهای زشت و نامشروعی که مرتکب گشته‌، در نظرش پسندیده جلوه کند که این مانع اصلاح شخص می‌شود <ref>‌غزالی، احیاء علوم الدین، ۹/۷۹-۸۱؛ ورام، تنبیه الخواطر، ۱/۲۱۲-۲۱۳</ref>. اما پیامدهای تملق در [[جامعه]]، [[ریا]]، [[دروغ]]، [[غرور]]، [[تکبر]]، همچنین گسترش حس خودستایی و خودبینی است <ref>‌غزالی، احیاء علوم الدین، ۶/۳۷</ref>؛ چنان‌که افراد سودجو برای رسیدن به منافع خود به چاپلوسی افراد قدرتمند می‌پردازند و این سبب می‌شود بر غرور و خودبینی آنها افزوده شده، تاب تحمل انتقاد از آنها سلب شود و افراد حقگو و صریح در جامعه منزوی شوند <ref>‌قاضی‌زاده، مردماری دینی، ۳/۴۰۳</ref> {{ببینید|متن=ببینید| غرور}}.

علمای اخلاق راه‌هایی برای درمان این صفت مذموم در تملق‌کننده و تملق‌شونده ارائه کرده‌اند؛ اینکه شخص متملق باید به پیامدهای تملق بیندیشد و در این زمینه تفکر کند که این صفت در حقیقت کشتن کسی است که درباره او ستایش و تملق شده است <ref>‌فیض کاشانی، المحجة البیضاء، ۵/۲۸۳</ref>؛ چنان‌که در روایتی، تملق به تیغ ‌نهادن بر حلق کسی که درباره او تملق شده، تشبیه شده است <ref>فیض کاشانی، المحجة البیضاء، ۵/۲۸۳</ref>. شخص تملق‌شونده نیز برای درمان خود باید متوجه این نکات باشد:

# پرورش روحیه [[قناعت]] که سبب بی‌نیازی از مردم و قطع ریشه تملق و چاپلوسی می‌گردد‌ <ref>‌نراقی، احمد، معراج السعاده، ۴۰۱</ref>.

* امام‌خمینی، سید‌روح‌الله، آداب الصلاة، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ شانزدهم، ۱۳۸۸ش.

* امام‌خمینی، سید‌روح‌الله، شرح چهل حدیث، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ چهارم، ۱۳۸۸ش.

* امام‌خمینی، سید‌روح‌الله، شرح حدیث جنود عقل و جهل، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ دوازدهم، ۱۳۸۷ش.

* امام‌خمینی، سید‌روح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش.

* شهرزوری، شمس‌الدین، رسائل الشجرة الالهیة فى علوم الحقائق الربانیه، تهران، تحقیق نجفقلی حبیبی، مؤسسه حکمت و فلسفه ایران، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.