نهضت تحریم تنباکو: تفاوت میان نسخه‌ها

'''نهضت تحریم تنباکو'''، جنبشی عمومی به رهبری [[مرجعیت دینی]] برای لغو قرارداد تنباکو میان دولت ایران با شرکتی انگلیسی، ۱۲۷۰ش/ ۱۳۰۹ق.

در قرن سیزده هجری برابر با نوزده میلادی، [[ایران]] صحنه رقابت‌های سیاسی و اقتصادی میان دو دولت [[روس]] و [[انگلیس]] بود. هر یک از دو دولت می‌کوشیدند با گرفتن امتیازها و انحصارهای گوناگون، نفوذ خود را در ایران گسترش دهند<ref>بهار، میراث‌خوار، ۵۱۲ ـ ۵۱۵؛ کدی، تحریم تنباکو، ۴۰ ـ ۴۵.</ref>. از جمله این امتیازها، انحصار بازرگانی توتون و تنباکو بود که به عرصه‌ای برای ابراز نارضایتی عمومی از حکومت و مخالفت علمای دینی با نفوذ بیگانگان تبدیل شد.

درپی تهدیدها و کشتار مردم و تبعید علما فال‌اسیری از بوشهر به بصره رفت و در این شهر با [[سیدجمال‌الدین اسدآبادی]] دیدار کرد<ref>تیموری، قرارداد ۱۸۹۰، ۷۱ ـ ۷۲.</ref> و اسدآبادی در نامه‌ای به [[میرزامحمدحسن شیرازی]] معروف به میرزای شیرازی بزرگ، مرجع نخست شیعیان که در آن زمان در سامرای عراق ساکن بود، از ظلم دربار به خود و مملکت و پیامدهای قرارداد تنباکو نوشت<ref>اسدآبادی، نامه‌های تاریخی، ۴۶ ـ ۵۳؛ تیموری، قرارداد ۱۸۹۰، ۷۲.</ref>. پس از آن فال‌اسیری و منیرالدین از علمای اصفهان با میرزای شیرازی دیدار کردند و پیامدهای قرارداد استعماری تنباکو را یادآور شدند و نامه اسدآبادی را نیز به وی دادند<ref>آدمیت، شورش، ۲۷ ـ ۲۸؛ فوران، مقاومت شکننده، ۲۵۲.</ref>. میرزای شیرازی از باب نصیحت و [[امر به معروف]] و [[نهی از منکر]]، ضمن تلگرامی به شاه در ۲۷ ذی‌الحجه ۱۳۰۸ رفت ‌و آمدهای اتباع خارجی به کشور و دخالت در امور داخلی و اجرای قراردادهای تنباکو و راه‌آهن و بانک را بر خلاف دستورهای قرآنی و اهانت به استقلال دولت و اخلال در نظم مملکت دانست و آن را برای مردم رنج‌‌آور شمرد و از واقعه شیراز و کشتن عده‌ای از مردم و هتک حرمت حرم امامزاده [[احمدبن‌موسی(ع)]] و تبعید فال‌اسیری به‌شدت گلایه کرد<ref>اصفهانی کربلایی، تاریخ دخانیه، ۸۸؛ کدی، تحریم تنباکو، ۱۱۶؛ تیموری، قرارداد ۱۸۹۰، ۸۷ ـ ۸۸.</ref>.

ناصرالدین‌شاه همچنان بر اجرای حتمی قرارداد پافشاری می‌کرد و کشتار مردم و تبعید علما به‌ دست کارفرمایان او انجام می‌گرفت و تذکرها و نامه‌های علما در تهران و شهرستان‌ها همچون [[میرزاحسن آشتیانی]] از تهران، [[میرزاجواد مجتهد تبریزی]] از تبریز، [[محمدتقی آقانجفی]]، [[محمدعلی]] و [[ملاباقر فشارکی]] از اصفهان و دیگر عالمان و حتی نصیحت خیرخواهانه میرزای شیرازی و اعتراض‌های بازاریان خللی در اراده شاه پدید نیاورد<ref>تیموری، قرارداد ۱۸۹۰، ۹۵ ـ ۱۰۸؛ طلوعی، داستان انقلاب، ۲۵ ـ ۲۶.</ref>. همه این مسائل میرزای شیرازی را بر آن داشت تا برای حفظ کیان کشور اسلامی در اول جمادی‌الاولی ۱۳۰۹ق/ ۱۲ آذر ۱۲۷۰ش حکم تحریم تنباکو را با جمله «الیوم استعمال توتون و تنباکو بأیّ نحو کان در حکم [[محاربه]] با [[امام ‌زمان(ع)]] است» صادر کند<ref>تیموری، قرارداد ۱۸۹۰، ۱۰۳؛ زنجانی، تحریم تنباکو، ۵۵؛ آدمیت، شورش، ۷۴؛ اصفهانی کربلایی، تاریخ دخانیه، ۱۳۹.</ref>.

تحریم تنباکو جنبشی سراسری و گسترده در میان مردم بود که سلطه خارجی و [[استبداد]] را به ‌گونه‌ای مستقیم و هم‌زمان نشانه می‌گرفت<ref>فوران، مقاومت شکننده، ۲۴۹ ـ ۲۵۰.</ref>. تمام طبقات مردم حکم تحریم تنباکو را با شور و هیجان، سرعت و دقت و انضباط کامل به کار بستند<ref>فووریه، سه سال در دربار ایران، ۲۳۱.</ref> و این حرکت به نماد همبستگی ملی تبدیل گردید. کسانی که چندان پایبند رعایت [[احکام شرعی]] نبودند و در منظر خاص و عام مرتکب هر نوع گناه می‌شدند‌<ref>اصفهانی کربلایی، تاریخ دخانیه، ۱۰۸ ـ ۱۱۰.</ref>، [[اقلیت‌های مذهبی]]<ref>کدی، تحریم تنباکو، ۱۲۷؛ تیموری، قرارداد ۱۸۹۰، ۱۰۸.</ref>، درباریان و دولت‌مردان<ref>ملک‌آرا، شرح حال، ۱۱۶.</ref> و حتی همسران ناصرالدین‌شاه<ref>فووریه، سه سال در دربار ایران، ۲۳۱؛ اعتمادالسلطنه، روزنامه خاطرات، ۷۸۱.</ref>، نیز با التزام کامل، حکم تحریم را رعایت ‌کردند. اعتمادالسلطنه پس از ستایش از میرزای شیرازی، تأثیر قلم و حکم ایشان را از سرنیزه دولت ایران بیشتر دانست<ref>اعتمادالسلطنه، روزنامه خاطرات، ۷۹۱.</ref>. گزارش لاسلز، وزیرمختار انگلستان در تهران به سالیسبوری، [[نخست‌وزیر انگلستان]] نیز بیانگر اهمیت حکم است. وی در این گزارش می‌گوید ‌کسانی که مدت زیادی در ایران اقامت دارند، به او گفته‌اند آنان از این تنفیذ قدرت ملایان(روحانیان)، هم از جهت مخالفت با دولت و هم از جهت اطاعت بی‌چون و چرای مردم از اوامر آنان در موردی که [[شرع]] آن را [[حرام]] شمرده، دچار شگفتی شده‌اند<ref>کدی، تحریم تنباکو، ۱۳۰.</ref>.

امام‌خمینی به [[میرزامحمدحسن شیرازی]] و نهضت تنباکو عنایت ویژه‌ای داشته و در مواردی گوناگون به ابعاد و زوایای مختلف نهضت تنباکو و جایگاه میرزای شیرازی پرداخته است:

تاریخ‌نگاران، روحانیت و در رأس آن [[میرزامحمدحسن شیرازی]] را رهبر اصلی نهضت تنباکو معرفی کرده‌اند<ref>فوران، مقاومت شکننده، ۲۵۴ ـ ۲۵۵.</ref>. امام‌خمینی نیز پس از اشاره به شخصیت [[میرزامحمدحسن شیرازی]] از جهت علمی و عملی و عقلی یادآور می‌شود ایشان برای حفظ و آرامش کشور و اصلاح امور تلاش بسیار می‌کرد و کارهایی که برای [[اسلام]] و [[استقلال]] کشور مضر و خطرناک می‌دانست گوشزد می‌کرد. ایشان می‌افزاید شیرازی در قضیه تنباکو پس از آنکه دید نصیحت‌ تأثیری ندارد به تحریم تنباکو و مقابله با [[استعمار و استبداد]] حکم کرد<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۱۱۳ ـ ۱۱۴ و ۲/۳۹۶ ـ ۳۹۷.</ref> و با این حکم استقلال و آرامش کشور را حفظ و دست بیگانگان را از کشور کوتاه کرد<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۱۱۳ ـ ۱۱۴.</ref>.

امام‌خمینی استقلال کشور ایران را در آن مقطع مدیون حکم میرزای شیرازی دانسته و یادآور شده است آن نیم‌سطر میرزای شیرازی که استفاده از دخانیات را حرام و در حکم مبارزه با [[امام‌ زمان(ع)]] ‌دانست، کشور ایران را از حلقوم استعمار بیرون کشید<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۹/۵۳۷.</ref> و همه قوای داخل و خارج در رویارویی با آن مجبور به عقب‌نشینی شدند. این حکم به دربار شاه راه یافت؛ حتی حرمسرای شاه از این حکم پیروی کردند و قلیان‌ها را شکستند. تاجران بسیاری نیز تنباکوهای خود را که قیمت گرانی هم داشت در میدان‌ها آتش زدند<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۳/۳۵۷ ـ ۳۵۸.</ref>. از نگاه ایشان حکم میرزای شیرازی حکمی سیاسی و حکومتی بود که بر اساس مصالح [[مسلمانان]] صادر شده است<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۰/۱۱۷؛ امام‌خمینی، ولایت فقیه، ۱۲۴.</ref>؛ بنابراین بر همه فقها [[اطاعت]] از چنین حکمی [[واجب]] بود و از آنجاکه احکام دایرمدار [[مصالح]] و مفاسدند، هر زمانی که عنوانِ حکم برداشته شود، حکم هم برداشته می‌شود<ref>امام‌خمینی، ولایت فقیه، ۱۲۴.</ref>.

استعمار انگلیس و [[رژیم شاه]] از مخالفان حکم تحریم بودند<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۳/۳۵۷؛ کدی، تحریم تنباکو، ۱۲۸.</ref>. مخالفان تصمیم گرفتند از علمای بانفوذ چند نفر را با خود همراه کنند؛ ولی موفق نشدند. امام‌خمینی مخالفان حکم میرزا را شیاطینی خواند که تعداد‌ اندکی از اهل علم را نیز فریب دادند؛ ولی به علت قدرت و نفوذ فوق‌العاده میرزای شیرازی نتوانستند از نفوذ کلام وی جلوگیری کنند. افزون بر آن میرزای شیرازی طرفداران قدرتمند و بااستقامتی همانند [[میرزای آشتیانی]] داشت<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۲۴۱ و ۱۸/۱۷۱.</ref>.

امام‌خمینی با اشاره به خدمات بی‌شمار عالمان دین به کشورهای اسلامی در طول تاریخ، نجات کشور ایران را از سقوط قطعی و وابستگی، مرهون تلاش‌های میرزای شیرازی و علمای ایران دانسته و یادآور شده حوزه‌های علمیه همیشه حافظ استقلال و تمامیت کشورهای اسلامی بوده‌اند؛ بنابراین بیگانگان و عوامل خائن آنان همواره برای آسان‌شدن غارتگری و عیاشی خود در سرزمین‌های اسلامی در صدد نابودی این سنگر بوده‌اند<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲/۳۹۷.</ref>. ایشان از پیش‌تازی روحانیان در حرکت‌های اجتماعی و مبارزات سیاسی در تاریخ معاصر یاد کرده<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۴۰۷ ـ ۴۰۸.</ref> و یادآور شده است در نهضت تنباکو حکم از میرزای شیرازی، قیام و عمل از علمای تهران و پیروی مردم از آنان بود<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۹/۱۷۲.</ref>. ایشان در سخنی دیگر علت اصلی پیروزی نهضت تنباکو را قدرت روحانیت که در رهبری میرزای شیرازی بزرگ و علمای ایران جمع آمده بود دانسته است<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۸/۱۷۱.</ref> و در دیدار سیدرضی شیرازی از نوادگان میرزای شیرازی با ایشان یادآور شده است برخی از نشریه‌ها با هدف انکار خدمات روحانیت در تاریخ، در انتساب حکم تحریم تنباکو به میرزای شیرازی تشکیک کرده‌اند؛ در حالی‌که نهضت تنباکو و تاریخ آن منتسب به روحانیت است و روحانیت از آن زمان به بعد نیز خدمات زیادی انجام داده است<ref>شیرازی، خبرگزاری انلاین.</ref>.