تسبیح و تحمید: تفاوت میان نسخه‌ها

==مفهوم‌شناسی==

تسبیح از ریشه «سبح» است که به معنای حرکت سریع در آب یا هوا <ref>راغب، مفردات الفاظ القرآن، ۳۹۲</ref> یا فراغت <ref>جوهری، الصحاح، ۱/۳۷۲</ref> است و تسبیح به معنای تنزیه <ref>جوهری، الصحاح، ۱/۳۷۲</ref> و مبرا دانستن از نقائص <ref>ابن‌اثیر، النهایة فی غریب الحدیث، ۲/۳۳۱</ref> می‌باشد. در اصطلاح به معنای تنزیه خداوند از صفات امکانی و هر نوع نقص و نیاز به همراه تعظیم است <ref>طوسی، التبیان، ۱/۱۳۴؛ گنابادی، تفسیر بیان السعادة، ۱/۷۴</ref>؛ چنان‌که در [[عرفان]]، تنزیه حق از لواحق مادی و نقائص تشبیهی است <ref>ابن‌عربی، تفسیر، ۱/۲۶؛ گنابادی، تفسیر بیان السعادة، ۱/۷۴</ref>.

تحمید به معنای کثرت حمد و ستایش خداوند است <ref>فراهیدی، کتاب العین، ۳/۱۸۸؛ ازهری، تهذیب اللغه، ۴/۲۵۲</ref> و در اصطلاحِ دینی، [[ستایش خداوند]] به همه صفات پسندیده اوست، در قبال نعمت‌هایی که به [[انسان]] عطا فرموده است <ref>فخر رازی، مفاتیح الغیب، ۱/۲۳۳؛ ابن‌طاووس، الاقبال بالاعمال، ۲/۱۶۷-۱۶۹</ref>. در اصطلاحِ عرفانی تحمید، ستایشِ خداوند است به آنچه به واسطه جمال و جلالش لایق آن می‌باشد <ref>شعرانی، الطبقات الکبری، ۱/۲۴</ref>. برخی ثنای الهی را همراه نفی و اثبات می‌دانند که تنزیه، نفی نقائص از پروردگار است و تحمید، وصف پروردگار است به صفات اثباتی <ref>مطهری، مجموعه آثار، ۲۶/۵۰۸</ref>.

[[امام‌خمینی]] تسبیح را تنزیه حق‌تعالی از نقص و امکان در مقام ذات و صفات و افعال <ref>امام‌خمینی، مصباح الهدایه، ۸۰</ref> و حمد و تحمید را اظهار کمال محمود و بیان محامد او می‌داند <ref>امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۴۲</ref>. ایشان مقام تحمید را مقام ارجاع و بازگشت همه محامد و ستایش‌ها به خداوند و نفی آن از غیر او معرفی می‌کند <ref>امام‌خمینی، مصباح الهدایه، ۷۹</ref>.

[[تقدیس]] و [[تهلیل]] ازجمله واژگان مرتبط با تسبیح و تحمید می‌باشد. تقدیس به معنای [[تطهیر]] <ref>جرجانی، کتاب التعریفات، ۲۹</ref> و پاک خواندن و به پاکی ستودن است <ref>راغب، مفردات الفاظ القرآن، ۶۶۰؛ معین، فرهنگ فارسی، ۱/۱۱۱۸</ref> و در اصطلاح تنزیه حق است از هر آنچه که شایسته [[الوهیت]] او نیست و همچنین تنزیه از همه نقائص موجودات و آنچه برای موجودات کمال شمرده می‌شود، اعم از [[موجودات مجرد]] یا غیر مجرد؛ بنابراین تقدیس به دلیل شدت تنزیه در رتبه‌ای بالاتر از تسبیح قرار دارد <ref>جرجانی، کتاب التعریفات، ۲۹</ref>. برخی از دانشمندان تقدیس را تنزیه از تعلق به [[جسم]]، شوائب امکان، قبول انفعال، امکان تعدد در ذات و صفات و بالقوه بودن کمالات می‌دانند و تسبیح را تنزیه از [[شرک]] و عجز و نقص می‌شمارند <ref>مدنی، ریاض السالکین، ۲/۱۸</ref>.

امام‌خمینی تقدیس را منزه دانستن حق‌تعالی از تعریف <ref>امام‌خمینی،آداب الصلاة، ۳۵۲</ref> و نقائص <ref>امام‌خمینی،دعاء السحر، ۱۱۰</ref> می‌داند. تهلیل در اصطلاح گفتنِ لااله الا الله است <ref>طریحی، مجمع البحرین، ۵/۵۰۰؛ مجلسی، بحار الانوار، ۸۸/۳۵۳؛ امام‌خمینی، مصباح الهدایه، ۷۹</ref> که مشهور در بیان نفی شرک و [[توحید]] حق‌تعالی می‌باشد <ref>مجلسی، مرآة العقول، ۱۲/۱۶۱؛ نراقی، اللمعات العرشیه، ۲۹۳-۲۹۴</ref> {{ببینید|متن=ببینید|توحید (۱)}} .

==پیشینه==

مسئله تسبیح و تحمید یکی از حقایق و معارف بسیار بلند متون دینی است. [[قرآن کریم]] تمام ذرات عالم را تسبیح‌گوی و حامد حق‌تعالی معرفی می‌کند <ref>حشر، ۱؛ اسراء، ۴۴؛ طباطبایی، المیزان، ۱۳/۱۱۰</ref>. اندیشمندان اسلامی نیز به مسئله تسبیح و تحمید حق توجه داشته و در آثار خود به آن پرداخته‌اند. برخی [[متکلمان]] تسبیح لفظی [[جماد|جمادات]] و [[حیوان|حیوانات]] را با اصول خود موافق ندیده‌اند؛ از این‌رو تسبیح لفظی را تنها به [[انسان]] اختصاص داده‌اند <ref>طوسی، التبیان،۶/۲۳۰؛ فخر رازی، مفاتیح الغیب، ۲۰/۳۴۷-۳۴۸</ref>. برخی مفسران درباره آیاتی که به تسبیح موجودات اشاره دارند، اختلاف پیدا کرده‌اند و برای توضیح و رفع مشکلاتی که با مبانی اعتقادی‌شان سازگار نیست، به معانی مجازی و تأویل‌های سطحی متوسل شده <ref>← زمخشری، الکشاف، ۲/۶۷۰</ref> و تسبیح را برای موجودات غیر عاقل مَجازی شمرده‌اند <ref>← فخر رازی، مفاتیح الغیب، ۲۰/۳۴۷-۳۴۸</ref>.

عارفان نیز درباره تسبیح و تحمید و مراتب آنها بحث کرده‌اند و در مسئله تسبیح، با توجه به مبانی عرفانی خود، به اثبات تسبیح همه موجودات پرداخته‌اند <ref>ابن‌عربی، الفتوحات المکیه، ۲/۷۷؛ جندی، شرح فصوص الحکم، ۲۱۵</ref>. به اعتقاد آنان هر مظهری که [[حقیقت وجود]] در او ظاهر شده، تسبیح و تنزیه خدا می‌گوید <ref>نخجوانی، الفواتح الالهیة و المفاتح الغیبیه، ۱/۴۵۳</ref>. [[امام‌خمینی]] در آثار خویش به بحث از تسبیح و تحمید و اقسام و حقیقت آن پرداخته و کلام برخی اندیشمندان را نقد و بررسی کرده است <ref>امام‌خمینی، مصباح الهدایه، ۷۹-۸۰؛ امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۴۲-۴۴ و ۸۶؛ امام‌خمینی، چهل حدیث، ۶۵۴-۶۵۵؛ امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۲۵۴</ref> .

==حقیقت تسبیح و تحمید==

متکلمان تسبیح را منزه دانستن خداوند از صفت اجسام <ref>فخر رازی، مفاتیح الغیب، ۲/۳۹۱</ref> و از صفت مذموم و نقص بر وجه تعظیم <ref>طوسی، التبیان، ۱/۱۳۴ و ۱۰/۸۳</ref> دانسته‌اند. عارفان آن را منزه‌دانستن حق‌تعالی از نقائص [[امکان]] و [[حدوث]] <ref>قیصری، شرح فصوص الحکم، ۳۶۸ و ۵۴۱؛ جرجانی، کتاب التعریفات، ۲۹</ref> و تنزیه از تشبیه و تحدید و تقیید <ref>جندی، شرح فصوص الحکم، ۲۱۵</ref> می‌دانند. به اعتقاد اهل معرفت، تسبیح تعریفِ حق و ثنای او به [[اسمای سلبیه]] و تنزیهیه است <ref>جندی، شرح فصوص الحکم، ۱۸۳</ref>؛ اما حقیقتِ حمد اظهار اوصاف کمال و شرح جمال و جلال ذات محمود است <ref>سبزواری، شرح الاسماء الحسنی، ۱۳۲</ref>. بعضی همراه شدن تسبیح با حمد در برخی آیات الهی <ref>بقره، ۳۰؛ رعد، ۱۳</ref> را به معنای نقص حامدان و منزه دانستن حق‌تعالی از این حمد می‌دانند؛ زیرا شناخت انسان‌ها از کنه اسما و صفات خدا ناقص است، از این‌رو حمد آنان نیز ناقص خواهد بود <ref>طباطبایی، المیزان، ۱/۲۰</ref>.

[[امام‌خمینی]] حقیقت تسبیح را منزه دانستن حق‌تعالی می‌داند که می‌تواند به معنای تنزیه از توصیف و تعریف حق‌تعالی <ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۳۵۲</ref> یا تنزیه از [[کثرت اسمایی]] یا کثرت در توحید باشد؛ زیرا در [[توحید]] رفتن از کثرت به وحدت است که نوعی شائبه مشاهده کثرت در آن است، اما تسبیح تنزیه از این کثرت است <ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۳۶۰</ref>. ایشان ازجمله معانی تسبیح را تنزیه از قیام بنده به حق عبودیت و لیاقت عبادت و تنزیه حق‌تعالی از معرفت او می‌داند که غایت [[عبادت]] است؛ مانند [[تسبیحات حضرت فاطمه(س)]] پس از [[نماز]] <ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۳۷۸</ref>.

امام‌خمینی حمد را برترین فرد [[شکر زبانی]] <ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۳۴۹</ref> و مقام تحمید را مقام [[توحید افعالی]] و مقام بازگشت همه ستایش‌ها و ثناها به حق‌تعالی و نفی آن از غیر حق می‌داند؛ از این جهت در عالم وجود غیر از جمیل مطلق، هیچ جمیل و فاعل جمیلی نیست تا به جمال یا فعلش ستوده شود <ref>امام‌خمینی، مصباح الهدایه، ۷۹</ref>. ایشان مقام تحمید را پس از [[مقام ذکر]] و پیش از [[مقام تعظیم]] می‌داند؛ زیرا پس از اینکه [[نمازگزار]] همه موجودات را اسمای الهی و ظل آنها دید، نوبت به تحمید می‌رسد و اعتراف می‌کند که همه محامد مختص ذات خداوند است و دیگر موجودات در آن شریک نیستند؛ زیرا کمالی از خود ندارند تا ثنا شوند. پس از این مرحله به افق وحدت نزدیک می‌شود و صورت [[رحمت رحمانیه]] و [[رحمت رحیمیه|رحیمیه]] بر قلب او [[تجلی]] می‌کند و هیبتی از این تجلی حاصل می‌شود که سبب عظمت حق در [[قلب]] اوست <ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۲۱۷-۲۱۸</ref>.

امام‌خمینی در بیان رابطه حمد با تسبیح، در برخی آثار خود، تسبیح را تنزیه و تحمید را نوعی تشبیه می‌داند؛ زیرا تحمید مفید ظهور در آیینه خلق است، اما تسبیح تنزیه از توصیف و تعریف است <ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۳۵۲</ref>. به اعتقاد ایشان چون تحمید متضمن [[توحید فعلی]] است و در آن نشانی از تنقیص و تشبیه است، بنده [[سالک]] پیش از ورود به تحمید باید به قلمرو تسبیح و [[تنزیه]] وارد شود و به باطن قلب خود بفهماند که حق‌تعالی منزه از تعینات خلقی و کثرات است تا ورود او به تحمید از شائبه کثرت منزه شود <ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۳۷۱</ref>. ایشان تسبیح را مقامی می‌داند که باید مبدأ متعال را از توحیدات سه‌گانه([[توحید افعالی|افعالی]]، [[توحید صفاتی|صفاتی]] و [[توحید ذاتی|ذاتی]]) تنزیه کرد؛ زیرا در هر سه نوع این توحید، تکثیر و تلوین مندرج است؛ اما مقام تسبیح، مقام تنزیه و تمکین است {{ببینید|متن=ببینید|مقامات}} و توحید با آن تمام می‌گردد <ref>امام‌خمینی، مصباح الهدایه، ۸۰</ref> {{ببینید|متن=ببینید|توحید (۱)}}.

==اقسام و مراتب==

===تسبیح حقیقی و مجازی===

# تسبیح مجازی یعنی دلالت [[معلول]] بر [[علت]] یا دلالت احوال بر [[توحید]] و تقدیس حق‌تعالی؛ مانند تسبیح چهارپایان، جمادات و نباتات <ref>فخر رازی، مفاتیح الغیب، ۲۰/۳۴۷-۳۴۸</ref>. برخی از تسبیح اشیا و موجودات به [[تسبیح فطری]] تعبیر کرده‌اند که اقتضای ذات اشیاست و از تجلی حق‌تعالی برای آنها پدید می‌آید و تکلیفی نیست <ref>ملاصدرا، تفسیر القرآن، ۶/۱۴۷؛ فیض کاشانی، الاصفی فی تفسیر القرآن، ۱/۶۸۲</ref>.

===تسبیح عام و خاص===

# تسبیح عام که شامل تمام موجودات می‌شود <ref>قرشی، قاموس قرآن، ۳/۲۱۷</ref>؛

# تسبیح خاص که از [[هدایت]] [[پیامبران(ع)]] و [[ایمان]] به آنان ناشی می‌شود و مخصوص مؤمنان است <ref>قرشی، قاموس قرآن، ۳/۲۱۷</ref>.

===حمد قولی و فعلی و حالی===

[[امام‌خمینی]] نیز به تسبیح حقیقی و مجازی و فطری و تکوینی اشاره کرده است <ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۶۵۴-۶۵۵؛ امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۲۵۴</ref>. حمد نیز به [[حمد قولی]]، [[حمد فعلی|فعلی]] و [[حمد حالی|حالی]] تقسیم می‌شود. حمد قولی ستایش و ثنای زبانی حق‌تعالی است به آنچه پیامبران(ع) خداوند را ستایش و ثنا کرده‌اند. حمد فعلی همان اعمال جوارحی برای رضایت خداست. حمد حالی ستایشِ قلبی و روحی حق‌تعالی است؛ یعنی سراسر وجود انسان ستایش الهی می‌گردد <ref>قیصری، شرح فصوص الحکم، ۲۹۱-۲۹۲؛ جرجانی، کتاب التعریفات،۴۱-۴۲؛ گوهرین، شرح اصطلاحات تصوف، ۴/۲۹۶</ref>.

امام‌خمینی به حمد قولی، فعلی و حالی اشاره کرده است. به باور ایشان حمد حق‌تعالی در مقام وحدت و جمع الهی به حسب قول و فعل و حال واحد است؛ ولی به حسب تکثر اسما و صفات مختلف می‌شود <ref>امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۴۴</ref>. ایشان معتقد است تجلی اسمایی حق‌تعالی به [[فیض مقدس]] به اعتبار ایجاد [[ممکنات]] (کُنْ فَیکُونُ)، حمد قولی و به اعتبار اظهار کمال و جمالِ خود حمد فعلی و به اعتبار استهلاک این تجلی در حضرت اسما و صفات و ذات، حمدِ حالی است <ref>امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۴۴</ref>. ایشان ضمن نقد کلام [[داود بن محمود قیصری|قیصری]] در تعریف حمد فعلی، معتقد است که حمد فعلی انجام اعمال برای رضای حق نیست، بلکه حمدِ فعلی اظهارِ کمال شخص محمود به عمل است. به باور ایشان عبادات و اعمال بدنی به اعتبار اظهار کمالات محمود (حق‌تعالی) و ستایش خداوند در مقام اسم و فعل و ذات حمدند نه به این جهت که برای رضای خدا انجام می‌شوند <ref>امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۴۲</ref>.

[[امام‌خمینی]] مانند دیگر عارفان <ref>ابن‌عربی، الفتوحات المکیه، ۲/۴۰۳؛ جندی، شرح فصوص الحکم، ۳۰-۳۱</ref> برای حمد مراتبی قائل است؛ برترین مرتبه حمد، حمدِ ذات حق‌تعالی به زبان ذات است و این به جهت [[علم ذاتی حق‌تعالی]] به کمالات و جمال جمیل خود است و این حمد ثنای حقیقی و متفرع بر غایت معرفت است <ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۲۵۵</ref>. از دیگر مراتب حمد، حمد به لسان احدیت غیبی در مرتبه احدیت که همان مرتبه [[تعین اول]] است، حمد به لسان واحدیت جمعی که در مرتبه [[تعین ثانی]] است، حمد به لسان اسمای تفصیلی؛ یعنی مقامی که اسما از [[بساطت]] و [[اندماج]] خارج شده و از یکدیگر تمایز یافته است و حمد به لسان [[اعیان ثابته]] که صورت اسمای الهی‌اند، می‌باشد <ref>امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۲۱۰؛ امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۲۵۵</ref>. این مراتب، مراتبِ حمد در مرتبه [[صقع ربوبی]] است؛ اما در مرتبه ظهور، اولین مرتبه حمد به زبان [[مشیت]] است که تا آخرین مراتب وجود ادامه دارد. البته در این مراتب حمد [[انسان کامل]] که از [[عالم طبیعت]] فراتر رفته و از حجاب‌های کثرت و غیریت عبور کرده و بدون حجاب به مشاهده جمال مطلق پرداخته، از همه حمدها جامع‌تر است. ثنا و عبادت چنین شخصی تمام شئون الهی را دربر می‌گیرد و منحصر در اسم خاصی از اسمای الهی نیست، بلکه حق‌تعالی را با تمام اسما و صفاتش عبادت و ستایش می‌کند <ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۲۵۶</ref>.

==تسبیح موجودات==

آیات الهی بر تسبیح همه موجودات هستی تأکید کرده‌اند <ref>اسراء، ۴۴؛ نور، ۴۱</ref>. در روایات نیز به این مسئله تصریح شده که لباس و بدن [[نمازگذار|مصلی]] و اشیای اطرافش، به همراه او، تسبیح می‌گویند <ref>صدوق، علل الشرائع، ۲/۳۳۶؛ حویزی، تفسیر نور الثقلین، ۳/۴۴۵</ref>. اندیشمندان اسلامی دراین‌باره دو تفسیر ارائه داده‌اند:

# همه موجودات عالم درک و شعور دارند و در نفس خود به نوعی خدا را تسبیح می‌گویند <ref>ابن‌عربی، الفتوحات المکیه، ۲/۷۷</ref>؛

# هر یک از موجودات با زبان حال تسبیح حق می‌گویند؛ چون نمی‌توان فهم و شعور را برای همه موجودات ثابت کرد <ref>فخر رازی، مفاتیح الغیب، ۲۰/۳۴۷-۳۴۸</ref>.

بنابر تقریر دوم، این موجودات صرفاً آیت و نشانه‌ای بر وجود خداوند هستند و [[قرآن کریم]] از آیت بودن موجودات غیر ذی‌شعور به تسبیح تعبیر کرده است. طبق این تفسیر کاربرد لفظ تسبیح برای [[موجودات ذی‌شعور]] با [[جمادات|موجودات غیر ذی‌شعور]] متفاوت است <ref>زمخشری، الکشاف، ۲/۶۷۰؛ طبرسی، مجمع البیان، ۹/۳۴۶؛ کاشانی، منهج الصادقین، ۵/۲۷۶</ref>.

برخی معتقدند آیات الهی <ref>نور، ۴۱؛ اسراء، ۴۴</ref> به‌صراحت تسبیحِ آگاهانه موجودات را تأیید می‌کنند <ref>سبزواری، شرح الاسماء الحسنی، ۴۱۰؛ طباطبایی، المیزان، ۱۳/۱۱۱-۱۱۲</ref>. در ضمن، تسبیح نطقی موجودات مورد تأیید [[برهان]] و [[کشف و شهود]] عارفان می‌باشد <ref>ملاصدرا، تفسیر القرآن، ۶/۱۴۸</ref>؛ اما [[انسان]] از تسبیح موجودات اطلاع ندارد؛ چون به عالم ماده و طبیعت مشغول است <ref>سبزواری، شرح الاسماء الحسنی، ۴۱۰</ref>. در نظر اهل معرفت، هر آنچه از وجود برخوردار است، دارای [[حیات]] است <ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۲۵۵؛ امام‌خمینی، چهل حدیث، ۶۵۵</ref>. چنان‌که از سوی دیگر، تسبیح، از موجودات صاحب حیات صادر می‌شود، همه موجودات حتی جمادات صاحب حیات‌اند <ref>ابن‌عربی، الفتوحات المکیه، ۴/۲۱۹</ref>.

[[امام‌خمینی]] نیز معتقد است تمام موجودات بهره‌ای از [[عالم غیب]]-که حیات محض است-دارند و این مطلب علاوه بر اینکه در نزد ارباب فلسفه متعالی برهانی است، در نزد اصحاب قلوب و معرفت به مشاهده عینی ثابت است <ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۲۵۵</ref>. به باور ایشان تسبیح و تقدیس و ثنای حق، لازمه علم و معرفت به مقام مقدس حق‌تعالی و [[صفات جلال]] و [[صفات جمال|جمال]] اوست و بدون علم و معرفت، این مطلب محقق نمی‌شود؛ از همین جهت تسبیح و ثنای موجودات از سر شعور و ادراک است <ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۴۱۷ و ۶۵۵</ref>. ایشان کلام برخی اهل ظاهر که تسبیح موجودات را حمل بر [[تسبیح تکوینی]] کرده‌اند <ref>زمخشری، الکشاف، ۲/۶۶۹-۶۷۰؛ فخر رازی، مفاتیح الغیب، ۲۰/۳۴۸</ref>، به جهت اینکه نتوانستند موجود ناقص را صاحب ادراک بدانند، نقد کرده و با استناد به برخی روایات <ref>مجلسی، بحار الانوار، ۱۰/۴۶</ref> تسبیح موجودات را تسبیح نطقی، شعوری و ارادی می‌داند، نه تکوینی <ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۲۵۶؛ امام‌خمینی، تفسیر حمد، ۹۹</ref>.

ایشان معتقد است تمام موجودات به حسب بهره‌ای که از وجود دارند، به مقامِ حق معرفت دارند؛ اما هیچ موجودی مانند انسان در کثرت فرو نرفته و اشتغال به طبیعت ندارد؛ از این جهت نسبت به همه موجودات محجوب‌تر است که باید خود را از حجب کثرت خارج سازد <ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۲۵۶</ref>. محجوب بودن انسان، چشم و گوش و سایر مدرکات او را می‌بندد و نمی‌گذارد از حقایق وجودی و هویات عینی اطلاع پیدا کند؛ اما اگر با [[ریاضت معنوی|ریاضات معنوی]] به [[مقام مشاهده]] رسید، آن‌گاه تسبیح موجودات را به صورت عیان مشاهده خواهد کرد <ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۶۵۵</ref>. ایشان درک تسبیح نطقی موجودات را از خصایص کمّل اولیای خداوند می‌داند <ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۶۵۶</ref>.

امام‌خمینی تفسیر [[ملاصدرا]] را مبنی بر اینکه نطق بعضی از جمادات مثل سنگریزه در دست [[رسول خدا(ص)]] مانند انشای اصوات و الفاظِ از سوی نفس آن حضرت(ص) در آن [[جماد]] است <ref>ملاصدرا، شرح اصول الکافی، ۳/۱۱۷-۱۱۸</ref>، نمی‌پذیرد و آن را مخالف مبانی و اصول ملاصدرا می‌داند و معتقد است اگر کسی به‌حقیقت، [[اصالت وجود|اصالتِ وجود]] و [[اشتراک معنوی وجود|اشتراک معنوی]] آن را دریابد و بداند [[حقیقت وجود]] عین [[علم]]، شعور، [[حیات]] و قدرت است، درک می‌کند حیات و علم و شعور در همه موجودات سریان دارد <ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۶۵۴</ref>. همچنین ایشان جریان [[حضرت سلیمان(ع)]] و [[داستان حضرت سلیمان و مورچه|مورچه]] و [[داستان حضرت سلیمان و هدهد|قضیه هدهد]] را که از [[شهر سبأ]] برای سلیمان(ع) خبر آورد، تأویل‌پذیر نمی‌داند، بلکه معتقد است قرآن در تسبیح شعوری و نطقی صراحت دارد <ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۶۵۵</ref>.

==اختصاص حمد به خداوند==

از آیات فراوانی، اختصاص و انحصار تمام حمدها به خداوند استفاده می‌شود <ref>قصص، ۷۰؛ جاثیه، ۳۶</ref>. برخی از اهل معرفت در بیان اختصاص حمد به خداوند، آن را در دو مقام جمعی الهی (ذات) و تفصیلی(خارج از ذات) مطرح کرده‌اند <ref>قیصری، شرح فصوص الحکم، ۵۷۶</ref>. امام‌خمینی معتقد است تحمید برای غیر خداوند واقع نمی‌شود و حتی تعریف از انسان کامل حمدِ خداوند است <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۷/۵۲۴</ref>. ایشان معتقد است اختصاص همه محامد به خداوند به حسب برهان، واضح و آشکار است؛ زیراکه تمام عالم ظل و بسط فیض حضرت حق است و تمام نعمت‌های ظاهر و باطن از هر منعمی که باشد به حسب ظاهر از حق‌تعالی است و هیچ یک از موجودات در آن شرکت ندارد و هر حمد و مدحی از هر حامدی به مقام ربوبی حق بر می‌گردد که البته این بر اساس مقامات متوسطان است، اما به حسب [[مقام اصحاب قلوب]]، تمام نعمت‌ها و کمالات و تمام جمال و جلال صورت [[تجلی ذاتی]] است و تمام محامد و مدایح به ذات مقدس حق‌تعالی مربوط است، بلکه مدح و حمد از ناحیه خود او و برای خود اوست <ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۲۵۱-۲۵۲</ref>.

[[امام‌خمینی]] در بیان [[اتحاد حامد و محمود و حمد]] معتقد است که سالک هنگامی که دایره وجود عالم را به اسم «الله» ببیند، همه ثناها و محامد را به حق و [[اسم جامع الله|اسم جامع]] «الله» ارجاع می‌دهد و برای موجودات فضایلی نمی‌بیند؛ اما اگر در حجاب خلق محجوب بماند، نمی‌تواند محامد را به حق ارجاع دهد و تا از این مقام انانیت به قدم [[عبودیت]] خارج نشود، به مقام حامدیت نمی‌رسد و نمی‌تواند حق‌تعالی را حامد و محمود بداند. به اعتقاد ایشان رسیدن عبد به [[مقام حامدیت]]، نتیجه [[قرب نوافل]] است که حق‌تعالی زبان حق می‌گردد و حق‌تعالی به زبان حق حمد خود می‌کند و در [[قرب فرایض]] عبد زبان حق می‌گردد و حق‌تعالی با زبان عبد حمد خود می‌کند <ref>امام‌خمینی، سرّ الصلاة، ۸۱ و ۹۰؛ امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۲۱۱</ref> {{ببینید|متن=ببینید|قرب نوافل و فرایض}}.

==پانویس==

{{پانویس}}

==منابع==

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، تفسیر سوره حمد، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ یازدهم، ۱۳۸۸ش.

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، سرّ الصلاة (معراج السالکین و صلاة العارفین)، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ سیزدهم، ۱۳۸۸ش.

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، شرح چهل حدیث، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ چهارم، ۱۳۸۸ش.

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، شرح دعاء السحر، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ چهارم، ۱۳۸۶ش.

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش.

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، مصباح الهدایة الی الخلافة و الولایه، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ ششم، ۱۳۸۶ش.

* مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار(ع) ، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.

* مجلسی، محمدباقر، مرآة العقول فی شرح اخبار آل‌الرسول(ص) ، تصحیح سیدهاشم رسولی محلاتی، تهران، دارالکتب الإسلامیه، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.

* مدنی، سیدعلی‌خان، ریاض السالکین فی شرح صحیفة سیدالساجدین(ع) ، تصحیح سیدمحسن حسینی امینی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.

==پیوند به بیرون==

معصومه طلوع، [https://books.khomeini.ir/books/10003/446/ تسبیح و تحمید]، دانشنامه امام خمینی، ج۳، ص۳۳۵-۳۴۰.