حمله آمریکا به هواپیمای مسافربری ایران: تفاوت میان نسخه‌ها

'''حمله امریکا به هواپیمای مسافربری'''، حمله موشکی ناو جنگی وینسِنس به هواپیمای ایرانی بر فراز [[خلیج فارس]]، تیر ۱۳۶۷.

پس از سقوط هواپیما، مقامات امریکایی ادعا کردند که هواپیما خارج از کریدور بین‌المللی و در حال کم‌کردن ارتفاع و نزدیک‌شدن با حداکثر سرعت به طرف رزم‌ناو بوده است <ref>Washington post، ۴/۷/۱۹۸۸.</ref>. در دید مسئولان وینسنس ـ که تنها چهار دقیقه برای شناسایی فرصت داشته‌اند ـ هواپیمای ایرباس، جنگنده اف ۱۴ به نظر آمد‌ه بود [!] <ref>Washington post، ۴/۷/۱۹۸۸؛ نامه انقلاب اسلامی، ۱۰.</ref>. رونالد ریگان رئیس‌جمهور امریکا، اقدام ناو وینسنس را بجا و دفاع از خود دانست <ref>Washington post، ۴/۷/۱۹۸۸م.</ref>؛ اما بیم از خشم افکار عمومی مردم جهان، وی را واداشت تا در همان روز حادثه، طی نامه‌ای به دولت ایران اقدام ناو جنگی وینسنس را خطا بداند و از خانواده‌های قربانیان عذرخواهی کند <ref>Washington post، ۱۱/۷/۱۹۸۸م.</ref> و البته بعدها به سروان ویل راجرز (Will Rogers) فرمانده ناو وینسنس، لقب قهرمان و مدال لژیون لیاقت داد <ref>wikipedia، پرواز شماره ۶۵۵ ایران ایر.</ref>.

==واکنش داخلی==

دولت جمهوری اسلامی ایران برخورد قانونی با عامل این جنایت و خروج ناوگان دریایی امریکا از خلیج فارس را از نهادهای بین‌المللی به‌ویژه [[سازمان‌ملل متحد]] و شورای امنیت درخواست کرد <ref>کیهان، ۱۳/۴/۱۳۶۷، ۱، ۲ و ۱۴/۴/۱۳۶۷، ۱، ۳.</ref>. [[سیدعلی خامنه‌‌ای]] رئیس‌جمهور ایران طی بیانیه‌ای، رئیس‌جمهور وقت امریکا را مسئول این کشتار بی‌رحمانه دانست و آن را بزرگ‌ترین جنایت جنگی دوران معاصر خواند و برای مردم ایران حق انتقام قائل شد <ref>اطلاعات، ۱۴/۴/۱۳۶۷، ۲؛ کامرون، سازمان ملل متحد، ایران و عراق، ۲۳۴.</ref>. [[اکبر هاشمی رفسنجانی]] جانشین فرمانده کل قوا نیز تصریح کرد این جنایت امریکا بی‌پاسخ نخواهد ماند <ref>جمهوری اسلامی، ۱۵/۴/۱۳۶۷، ۱؛ کامرون، سازمان ملل متحد، ایران و عراق، ۲۳۴.</ref>. [[علی‌اکبر ولایتی]] وزیر امور خارجه ایران در نامه‌ای به خاویر پرز دکوئیار دبیرکل سازمان ملل متحد، خواستار محکومیت صریح عاملان این فاجعه و اعزام فوری هیئت کارشناس به منطقه شد <ref>ولایتی و دیگران، تاریخ سیاسی و نظامی جنگ عراق و ایران، ۲۱؛ اطلاعات، ۱۳/۴/۱۳۶۷، ۱ و ۲.</ref>. اعلام عزای عمومی و حضور گسترده مردم در [[تشییع جنازه]] شهدا، ابراز تنفر عمیق مردم به امریکا را موجب شد.

[[امام‌خمینی]] در پاسخ به نامه [[حسینعلی منتظری]] ـ که ضمن تسلیت، این جنایت را موجب روشن‌شدن چهره منافقانه امریکا در جهان دانسته و خواستار مبارزه عملی و اصولی با انواع سلطه‌های امریکا در داخل و خارج شده بود ـ <ref>منتظری، خاطرات، ۲/۱۱۴۵ ـ ۱۱۴۶.</ref>، با تسلیت به تمامی بازماندگان، سرنگونی هواپیمای مسافربری ایران را زنگ خطری برای تمامی مسافرت‌های هوایی دانست. ایشان جنگ علیه ایران را جنگ تمام [[کفر]] در برابر تمام [[اسلام]] دانست، نه جنگ عراق، [[اسرائیل]]، شیوخ خلیج فارس، مصر، اردن و مراکش. ایشان همچنین تأکید کرد امروز وقت [[استقامت]]، [[جهاد]]، برنامه‌ریزی و پیروزی است و نباید گذاشت تلاش فرزندان انقلابی در جبهه‌، از میان برود؛ باید با دست اتحاد، برای جنگ تمام عیار علیه امریکا و پیروانش آماده شد و تردید و غفلت به هر شکلی خیانت به اسلام و [[رسول‌الله(ص)]] است <ref>خاطرات، صحیفه، ۲۱/۶۸ ـ ۷۰.</ref>. ایشان استقامت رزمندگان اسلام در برابر بزرگ‌ترین نمایش قدرت و آرایش ناوهاى جنگى امریکا و اروپا در خلیج فارس را از افتخارات بزرگ ملت دانست <ref>خاطرات، صحیفه، ۲۱/۸۹.</ref>. این پیام که تردید درباره جنگ را خیانت به اسلام تلقی کرده بود، سبب حضور گسترده مردم در جبهه‌های نبرد شد <ref>اطلاعات، ۱۳/۴/۱۳۶۷، ۲.</ref>.

امام‌خمینی در پاسخ تلگرام تبریک زائدبن‌سلطان آل نهیان رئیس دولت امارات متحده عربی به مناسبت [[عید قربان]]، ضمن تشکر و تبریک متقابل به ملت و دولت وی، یادآوری کرد با وجود مصیبت‌ها که از سویی ۲۹۰ مسافر بی‌گناه مورد هدف موشک قرار گرفته و از سوی دیگر، بمباران شیمیایی [[صدام حسین]] در حلبچه و سایر مناطق، هر روز هزاران انسان را چون برگ خزان روی زمین می‌ریزد و سکوت دولت‌های مسلمان منطقه که از یک محکومیت لفظی نیز دریغ می‌ورزند، چه جای عید و تبریک است! <ref>خاطرات، صحیفه، ۲۱/۷۲.</ref>.

دولت‌های شوروی، چین و هند اقدام امریکا را محکوم کردند و تأکید کردند افکار عمومی تمام دنیا جریحه‌دار شده است <ref>کیهان، ۱۳/۴/۱۳۶۷، ۱۲.</ref>. راجیو گاندی نخست‌وزیر هند، حضور نیروهای خارجی در خلیج فارس را سبب افزایش وخامت اوضاع دانست <ref>اطلاعات، ۲۱/۴/۱۳۶۷، ۱۶.</ref>. دولت‌های سوریه، لیبی، تانزانیا، مکزیک، چکسلواکی، مصر، نیکاراگوئه، یونان، پاناما، استرالیا، ایتالیا، بلژیک، ژاپن، لهستان، نروژ، کره‌جنوبی، کانادا، آرژانتین، الجزایر، فرانسه و سوئیس در موضع‌گیری رسمی، اقدام ناو امریکایی را محکوم کردند و برخی این جنایت را عمل غیر انسانی و نقض حقوق بشر دانستند <ref>کیهان، ۱۳/۴/۱۳۶۷، ۱۲؛ درودیان، پایان جنگ، ۵/۱۰۷ ـ ۱۰۹.</ref>.

حزب [[کمونیست]] ایتالیا، دبیرکل حزب رفاه ترکیه، ارتش جمهوری‌خواه ایرلند، [[صلیب سرخ جهانی]]، پارلمان فنلاند، رئیس کمیسیون دفاع و امنیت پارلمان اندونزی و پاپ ژان پل دوم هم این حمله را وحشیانه خواندند <ref>نامه انقلاب اسلامی، ۲۳ ـ ۲۷؛ کیهان، ۱۳/۴/۱۳۶۷، ۱۲؛ ۱۴/۴/۱۳۶۷، ۱۲ و ۱۵/۴/۱۳۶۷، ۱۰.</ref>. پرز دکوئیار دبیرکل سازمان‌ملل متحد نیز بر پیگیری ماجرا تا روشن‌شدن مسئولیت حادثه تأکید کرد <ref>اطلاعات، ۱۶/۴/۱۳۶۷، ۳.</ref>.

ایران در‌ ۱۳ ژوئیه ۱۹۸۸م/ ۲۲/۴/۱۳۶۷ و ۵ دسامبر ۱۹۸۸م/ ۱۴/۹/۱۳۶۷ از ایکائو <ref>ICAO، نهاد حقوقی سازمان ملل متحد.</ref> خواست نقض حقوق هواپیمایی کشور ایران از طرف امریکا را بررسی کند. این شورا به جای بررسی فنی نقض حقوق هواپیمایی کشور و شناسایی مسئولیت امریکا در آن و ارائه راهکار جهت حل اختلاف به شورای امنیت، در هفدهم مارس ۱۹۸۹م/ ۲۶/۱۲/۱۳۶۷ تنها به ابراز تأسف پرداخت و بر اصل عدم کاربرد زور علیه هواپیمای غیر نظامی اکتفا کرد <ref>سایت ICAO؛ فلسفی و بیگ‌زاده، گاه‌شمار حقوق و روابط بین‌الملل در دهه نود، ۵۹۱.</ref>. این شورا همچنین در اقدامی غیر فنی، سقوط هواپیمای مسافربری ایران را ناشی از اشتباه شناسایی ناو وینسنس دانست <ref>سایت ICAO؛ آقایی، ایران و سازمان‌های بین‌المللی، ۱۹۹.</ref>.

جمهوری اسلامی ایران در واکنش به این تصمیم، بر اساس مفاد مواد ۸۴ و ۸۵ معاهده ایکائو در اردیبهشت ۱۳۶۸/ ۱۷ می ‌۱۹۸۹م، در دیوان بین‌المللی لاهه علیه امریکا اقامه دعوی کرد <ref>فلسفی و بیگ‌زاده، گاه‌شمار حقوق و روابط بین‌الملل در دهه نود، ۵۹۱.</ref> و طی نامه‌ای به رئیس دوره‌ای شورای امنیت، تشکیل جلسه‌ای فوری برای رسیدگی به جنایات امریکا را درخواست کرد. در این جلسه که در چهاردهم ژوئیه ۱۹۸۸م/ ۲۳/۴/۱۳۶۷ تشکیل شد و در روزهای پانزدهم، هجدهم و بیستم ژوئیه (۲۴، ۲۷ و ۲۹ تیر) ادامه یافت <ref>www.un.org؛ آقایی، ایران و سازمان‌های بین‌المللی، ۲۰۲.</ref>، وزیر امور خارجه ایران، با استناد به بند ب از ماده ۳ تعریف تجاوز، مصوب مجمع عمومی در ۱۹۷۴م، امریکا را متجاوز اعلام کرد و از شورا خواست تا این کشور را محکوم کند؛ اما جرج بوش معاون رئیس‌جمهور امریکا این حمله را دفاع از خود نامید <ref>آقایی، ایران و سازمان‌های بین‌المللی، ۲۰۱ ـ ۲۰۲.</ref>. در این ایام، قطعنامه ۵۹۸ از سوی ایران پذیرفته شد <ref>جمهوری اسلامی، ۲۸/۴/۱۳۶۷، ۱؛ ولایتی و دیگران، تاریخ سیاسی و نظامی جنگ عراق و ایران، ۲۱.</ref> {{ببینید|متن=ببینید|قطعنامه ۵۹۸}} و این امر همراه با مذاکراتی که در شورا و خارج از آن میان نمایندگان ایران و امریکا اتفاق افتاد، زمینه تهیه پیش‌نویس قطعنامه‌ای را فراهم کرد که از طرف امریکا وتو نشود <ref>آقایی، ایران و سازمان‌های بین‌المللی، ۲۰۲.</ref>.

در نهایت شورای امنیت در جلسه شماره ۲۸۲۱ در ۲۹/۴/۱۳۶۷/ ۲۰/۷/۱۹۸۸م قطعنامه ۶۱۶ را صادر کرد. مفاد این قطعنامه، عبارت بود از ابراز تأسف از سرنگونی هواپیمای ایرباس ایران، تسلیت به بازماندگان، تقاضای رسیدگی فنی سقوط این هواپیما از سازمان بین‌المللی هواپیمایی کشوری، درخواست از همه کشورها برای اجرای قرارداد شیکاگو و ضرورت اجرای کامل قطعنامه ۵۹۸ <ref>www.un.org.</ref>. امریکا به دلیل داشتن حق وتو در شورای امنیت محکوم نشد <ref>آقایی، ایران و سازمان‌های بین‌المللی، ۲۰۲.</ref> و در نهایت این پرونده با پرداخت ۸/۶۱ میلیون دلار خسارت برای خانواده‌های قربانیان و ۴۰ میلیون دلار خسارت برای سقوط هواپیما، از سوی دولت وقت امریکا و بدون قبول مسئولیت حادثه مختومه شد <ref>امیرخانی، شلیک کن و فراموش نکن، ۱۶۴ ـ ۱۶۵.</ref>.

==پیامد نظامی و سیاسی حادثه==

پس از تصویب قطعنامه ۵۹۸ پایان‌دادن به جنگ برای همه قدرت‌ها به‌ویژه امریکا به امری جدی بدل شد و مقامات امریکا به‌صراحت اعلام کردند که ادامه جنگ به هیچ وجه به نفع امریکا نیست. در این حال عراق به‌ویژه در سال ۱۳۶۶ با برخورداری از حمایت وسیع نظامی و سیاسی، به ایجاد تغییرات مهمی در سیستم فرماندهی و سازماندهی نیروهای خود موفق شد <ref>هاشمی رفسنجانی، پایان دفاع، ۵۶۷.</ref> و با استفاده از حضور نظامی امریکا در خلیج ‌فارس، ابتکار عمل را به دست گرفت <ref>ولایتی و دیگران، تاریخ سیاسی و نظامی جنگ عراق و ایران، ۵۹.</ref>. در ادامه این وضع، حمله به هواپیما پیام روشن و قاطع امریکا به ایران یعنی ممانعت جدی از پیروزی ایران بود و اینکه امریکا برای تجاوز به ایران حدی قائل نیست <ref>هاشمی رفسنجانی، حقیقت‌ها، ۹۷.</ref>.

از سوی دیگر، پیش از آن، صدام حسین، با تجهیز و سکوت دولت‌های اروپایی برای نخستین بار پس از [[جنگ جهانی اول]]، در جبهه‌ها دست به سلاح‌های شیمیایی برد تا جایی که در ۲۵/۱۲/۱۳۶۶/ ۱۶/۳/۱۹۸۸م شهر حلبچه (در کردستان عراق) را که نیروهای ایرانی تصرف کرده بودند بمباران کرد. در این بمباران حدود پنج‌هزار تن شهید و بیش از هفت‌هزار تن مجروح شدند <ref>خاطری، جنگ شیمیایی عراق علیه ایران، ۱۹ ـ ۲۶.</ref>. همچنین موشک‌باران شهرهای ایرانیِ دور از جبهه، نشان از حد ناشناسی صدام و عدم‌پایبندیِ او به اصول انسانی داشت <ref>هاشمی رفسنجانی، پایان دفاع، ۸ ـ ۱۱.</ref>.

بنابراین ایران با توجه به مجموع عوامل و ممکن‌نبودن تأمین نیازهای جنگ، پس از بررسی جوانب مسئله در حضور امام‌خمینی، موافقت خود را با قطعنامه ۵۹۸ و اجرای آتش‌بس اعلام کرد <ref>هاشمی رفسنجانی، حقیقت‌ها، ۹۹ ـ ۱۰۰؛ کیهان، ۲۸/۴/۱۳۶۷، ۱.</ref>. در نامه رئیس‌جمهور ایران به دبیرکل سازمان ملل متحد تصریح شد با توجه به ابعاد بی‌سابقه و غیر قابل پیش‌بینی تجاوز به ایران که ضمن واردکردن کشورهای دیگر، غیر نظامیان بی‌گناه را نیز دربر گرفته است و اهمیتی که [[جمهوری اسلامی ایران]] برای جان انسان‌ها، اجرای عدالت و برقراری صلح و [[امنیت]] منطقه‌ای قائل است، قطعنامه ۵۹۸ شورای امنیت سازمان ملل متحد را می‌پذیرد <ref>جمهوری اسلامی، ۲۷/۴/۱۳۶۷، ۱؛ هاشمی رفسنجانی، پایان دفاع، ۵۷۲؛ ولایتی و دیگران، تاریخ سیاسی و نظامی جنگ عراق و ایران، ۲۱ ـ ۲۲.</ref>. امام‌خمینی نیز در ۲۹/۴/۱۳۶۷ پیامی به همین مناسبت صادر کرد و در عین تلخ‌شمردن پذیرش قطعنامه، ضرورت آن را به سبب حوادث و عوامل موجود در کشور دانست و اظهار امیدواری کرد ابعاد این مسئله در آینده روشن گردد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۹۲.</ref> {{ببینید|متن=ببینید|قطعنامه ۵۹۸}}.

==پانویس ==

{{پانویس}}

==منابع==

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، صحیفه امام‏، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینى، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش.

* امیرخانی، خدیجه، شلیک کن و فراموش نکن! (سرنگونی هواپیمای مسافربری ایران توسط ناو وینسنس امریکا)، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۹۳ش.

* فلسفی، هدایت‌الله و ابراهیم بیگ‌زاده، گاه‌شمار حقوق و روابط بین‌الملل در دهه نود، مجله تحقیقات حقوقی، شماره ۱۱ ـ ۱۲، ۱۳۷۱ ـ ۱۳۷۲ش.

* Cody, Edward, Washington post, ۵, July, ۱۹۸۸.

* Fisher, Max, Washington post, ۱۷, October, ۲۰۱۳.

* Security Council, Document, ۲۰, July, ۱۹۸۸. www.un.org/en.

* Washington post, ۴, ۶,۱۱, July, ۱۹۸۸.

سیداحمد حسینی، «[https://books.khomeini.ir/books/10004/623/ حمله امریکا به هواپیمای مسافربری]»، دانشنامه امام خمینی، ج۴، ص۶۲۳.