سوره حمد: تفاوت میان نسخه‌ها

امام‌خمینی نیز با نگاه عرفانی، به تأمل و تدبر در آیات سوره حمد و تفسیر آنها پرداخته و در موارد بسیاری در آثار خویش، تفسیر خود از آیات این سوره را «اشاره» <ref>امام‌خمینی، سرّ الصلاة، ۸۶.</ref>، «وجه عرفانی» <ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۱۸۶.</ref>، ذوق عرفانی <ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۲۴۲ و ۲۴۷.</ref> و مانند آنها خوانده است. تفسیر سوره حمد در میان مجموعه ‌آثار ایشان جایگاه ویژه‌ای دارد. ایشان سه بار به تفسیر این سوره پرداخته است؛ بار اول در سال ۱۳۱۸، در ضمن کتاب سرّ الصلاة و به مناسبت بحث از [[قرائت]]، به صورت خلاصه به تفسیر آن پرداخته است {{ببینید|متن=ببینید|سرّ الصلاة}}؛ بار دوم در سال ۱۳۲۱ در کتاب آداب‌ الصلاة به صورت مفصل‌تر با بیان رازها، رمزها و معارف نهفته نماز و بار سوم پس از پیروزی انقلاب اسلامی بنا به تقاضای برخی علاقه‌مندان در سال ۱۳۵۸ تفسیر این سوره را آغاز کرد که از تلویزیون [[جمهوری اسلامی ایران]] پخش شد؛‌ اما بیش از پنج جلسه ادامه نیافت و با بیماری ایشان و مخالفت‌های برخی از کسانی که مخالف طرح این نوع سخنان بودند، این برنامه برای همیشه تعطیل شد <ref>مؤسسه تنظیم، ۴.</ref> {{ببینید|متن=ببینید|آداب الصلاة | تفسیر سوره حمد}}.

امام‌خمینی در آثار خود روش‌های تفسیری مختلفی را به‌ کار برده است؛ گاهی از سیاق کلام برای بیان مقصود خود استفاده کرده و گاهی آیه‌های دیگر را به عنوان شاهد بر معنای مورد نظر خود آورده و در مواردی از سنت و عقل بهره گرفته است <ref>ایازی، تفسیر قرآن مجید برگرفته از آثار امام‌خمینی، ۱/۲۵۵.</ref>. بنابر نظر ایشان تفسیر باید بیان‌کننده جهات عرفانی، اخلاقی و جهات دیگری که تأمین‌کننده سعادت انسان است، باشد <ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۱۹۳.</ref>؛ از این‌رو روش تفسیری ایشان در این سوره عرفانی و تربیتی است {{ببینید|متن=ببینید|تفسیر | روش تفسیر قرآن}}.

==اسامی==

===ام‌الکتاب===

سوره حمد نسبت به بقیه سوره‌های قرآن به منزله «ام» و اصل است <ref>طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ۱/۸۷.</ref>؛ زیرا معارف اصیل این سوره به خداشناسی، معادشناسی و نبوت‌شناسی بر می‌گردد <ref>فخر رازی، مفاتیح الغیب، ۱/۲۸۸.</ref>. [[ملاصدرا]] نسبت سوره حمد با قرآن را همانند نسبت انسان به جهان بزرگ می‌داند و معتقد است هیچ سوره‌ای از قرآن به جامعیت سوره حمد نمی‌رسد و کسی که نتواند بخش عمده معارف و اسرار علوم و معالم ربانی را از سوره حمد، استخراج کند عالم ربانی نیست و به تفسیر آن دست نیافته است <ref>ملاصدرا، تفسیر القرآن الکریم، ۱/۱۶۴.</ref>. امام‌خمینی نیز نام‌گذاری این سوره را به ام‌الکتاب از این جهت می‌داند که اجمالی از مقاصد قرآن در آن است <ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۲۹۸.</ref>.

===فاتحة الکتاب===

بنابر نظر امام‌خمینی نام‌گذاری این سوره به فاتحة الکتاب به اعتبار افتتاح کتاب تکوین و تطابق آن با کتاب تدوین و به وجود جمعی آن است <ref>امام‌خمینی، دعاء السحر، ۵۲.</ref>؛ خاتمه این سوره عالم طبیعت و سجل وجود است و این به حسب قوس نزول می‌باشد. هرچند آغاز و پایان یکی بیش نیست <ref>امام‌خمینی، دعاء السحر، ۵۲ ـ ۵۳.</ref>، اما میان فاتحه تا خاتمه سوره‌ها، باب‌ها، آیه‌ها و فصل‌های بسیاری است. پس اگر وجود مطلق با همه مراتب و منازلش یک کتاب شمرده شود، در این صورت هر یک از عوالم بابی از ابواب آن است و اگر سلسله وجود کتاب‌های بی‌شمار باشد، هر عالمی کتاب مستقل خواهد بود که ابواب، آیات و کلماتی دارد و اگر هر دو اعتبار ملاحظه شود، وجود مطلق کتابی است که دارای باب‌ها و فصل‌ها و آیاتی است <ref>امام‌خمینی، دعاء السحر، ۵۳.</ref>. ایشان با استناد به روایتی <ref>← طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ۱/۸۷.</ref> اساس قرآن را «فاتحه» و اساس فاتحه را «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحیمِ» می‌داند <ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۲۹۹.</ref>.

===سبع المثانی===

واژه سبع اشاره به آیات هفت‌گانه سوره حمد است و مثانی اشاره به دو بار نازل‌شدن سوره در مکه و مدینه یا تکرار کلماتِ الرحمن، الرحیم، ایاک، صراط و علیهم می‌باشد <ref>ابن‌عاشور، تفسیر التحریر و التنویر، ۱۳/۱۴؛ طباطبایی، المیزان، ۱۲/۱۹۱.</ref>.

==جایگاه و منزلت==

# دارابودن اثر وضعی. امام‌خمینی با استناد به روایتی <ref>حویزی، تفسیر نور الثقلین، ۱/۴.</ref> معتقد است اگر بر مرده‌ای هفتاد مرتبه «حمد» قرائت شود و روح او برگردد، امر بعیدی نیست <ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۳۰۰.</ref>. همچنین خواندن این سوره در شفای بیمار تأثیر دارد <ref>طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ۱/۸۷؛ ابوالفتوح رازی، روض الجنان و روح الجنان، ۱/۳۲.</ref>. ایشان با استناد به روایاتی <ref>عیاشی، التفسیر، ۱/۲۰؛ مجلسی، بحار الانوار، ۸۹/۲۳۷.</ref> فاتحة الکتاب را شفای هر دردی می‌داند <ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۲۹۹.</ref>.

# گنج الهی. امام‌خمینی با استناد به روایتی <ref>مجلسی، بحار الانوار، ۸۹/۲۶۳.</ref> سوره حمد را شریف‌ترین چیزی می‌داند که در گنج‌های [[عرش الهی]] است و خدا آن را به پ[[یامبر اکرم(ص)]] اختصاص داده است <ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۲۹۹.</ref>

# ناراحتی [[شیطان]] از نزول سوره حمد <ref>صدوق، الخصال، ۱/۲۶۳؛ سیوطی، الدر المنثور، ۱/۵ ـ ۶.</ref>.

# [[اسم اعظم]] خداوند <ref>عیاشی، التفسیر، ۱/۱۹.</ref>.

# تأثیر در برآورده‌شدن حاجات <ref>عیاشی، التفسیر، ۲/۲۴۹؛ ← امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۳۰۱.</ref>.

==گستره معنایی سوره حمد==

عمق و گستره معارف سوره حمد به اندازه‌ای است که طبق برخی روایات تمام [[اسرار الهی]] در کتاب‌های آسمانی و همه کتاب‌های آسمانی در قرآن و همه قرآن در فاتحة الکتاب و همه فاتحة الکتاب در بسم‌الله و همه آنها در بای بسم‌الله است <ref>قندوزی، ینابیع المودة لذوی القربی، ۲۰۱؛ حسن‌زاده آملی، هزار و یک کلمه، ۲/۱۹۱.</ref> {{ببینید|متن=ببینید|بسم الله الرحمن الرحیم}}. امام‌خمینی برای سوره حمد از چند جهت شمول و گستردگی قائل است:

===تطابق سوره حمد با عوالم هستی===

بسم‌الله در سوره حمد به تمام دایره وجود در دو قوس نزول و صعود اشاره دارد. اسم «الله» مقام احدیت قبض و بسط و «رحمن» مقام بسط ظهور است که در قوس نزول است و «رحیم» قبض و بطون است که در قوس صعود است و «الْحَمْدُ لِلَّهِ» اشاره به [[عالم جبروت]] و [[ملکوت اعلی]] است که حقایق آنها حمد و محامد مطلق است؛ البته در «رَبِّ الْعالَمینَ»، رب به مناسبت تربیت و عالمین که مقام غیریت و سوائیت است، می‌تواند اشاره به عالم طبیعت باشد که به [[حرکت جوهری]]، متحرک و متصرم است و مرتبه طبیعت آخرین مرتبه نزول است؛ از این‌رو «مالِک یوْمِ الدِّینِ» به مقام وحدت و قهاریت و رجوع در دایره صعود اشاره دارد <ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۲۹۷.</ref>؛ بر این اساس حقایق عالم در قوس نزول و صعود در «بسم الله» به صورت اجمال و در سوره حمد به صورت تفصیل است و این معانی در «الرَّحْمنِ الرَّحیمِ» به صورت جمع و در «اسم» به صورت جمع‌الجمع و در «باء» بسم الله به صورت احدیت جمع‌الجمع است و در «نقطه» باء به صورت احدیت سرّ جمع‌الجمع موجود است. این حقیقت چه به صورت جمعی و چه به صورت تفصیلی عبارت است از فیض مقدس و نفس رحمانی که به واسطه آن سلسله غیب و شهود ظاهر می‌شود <ref>امام‌خمینی، دعاء السحر، ۸۸ ـ ۸۹.</ref>.

===مراتب سلوک===

در سوره حمد به مراتبِ سلوک به صورت اجمالی اشاره شده است، به این بیان که استعاذه اشاره به ترک غیر حق و فرار از سلطنت شیطان است که این مقدمه مقامات است، نه خود مقامات؛ زیرا که تخلیه مقدمه تحلیه است و بالذات از مقامات کمالی محسوب نمی‌شود و به همین سبب است که استعاذه جزو سوره حساب نمی‌شود. از «الْحَمْدُ لِلَّهِ» تا «رَبِّ الْعالَمینَ» اشاره به [[توحید فعلی]] است و «مالِک یوْمِ الدِّینِ»، اشاره به فنای تام و [[توحید ذاتی]] است و «إِیاک نَعْبُدُ» اشاره به حالت صحو و رجوع است <ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۲۹۶ ـ ۲۹۷.</ref>. امام‌خمینی در تطبیق این مراتب با اسفار اربعه بر این باور است که استعاذه سفر از خلق به حق و خروج از ظلمت نفس و عالم کثرت است و «الْحَمْدُ لِلَّهِ» تا «رَبِّ الْعالَمینَ» سفر از حق بالحق فی الحق آغاز می‌شود و تا «مالِک یوْمِ الدِّینِ» این سفر به پایان می‌رسد. در «إِیاک نَعْبُدُ» سفر از حق به خلق به همراه صحو و بازگشت از فنا آغاز می‌شود و در «اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقیمَ» این سفر به پایان می‌رسد <ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۲۹۷.</ref> {{ببینید|متن=ببینید|اسفار اربعه}}.

===مقاصد سوره حمد===

این سوره مشتمل بر مهم‌ترین مقاصد الهی در [[قرآن کریم]] است؛ زیرا که اصل مقاصد قرآن تکمیل معرفت خداوند و تحصیل توحید سه‌گانه و رابطه میان حق و خلق و چگونگی [[سلوک الی الله]] و کیفیت رجوع رقایق به حقایق و معرفی تجلیات الهی به صورت جمع و تفصیل و ارشاد خلق در سلوک و تحقق و تعلیم عباد در عمل و [[عرفان]] است؛ از این‌رو این سوره، فاتحةالکتاب، ام‌الکتاب و صورت اجمالی از مقاصد قرآن است <ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۲۹۷ ـ ۲۹۸.</ref>. به اعتقاد امام‌خمینی تمام مقاصد کتاب الهی و قرآن به یک مقصد واحد برگشت می‌کند و آن حقیقت [[توحید]] است که غایت همه انبیاست <ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۲۹۸.</ref>. ایشان با استناد به روایتی <ref>مسلم، صحیح مسلم، ۲/۹؛ فیض کاشانی، المحجة البیضاء فی تهذیب الاحیاء، ۱/۳۸۸؛ مجلسی، بحار الانوار، ۸۹/۲۶۰.</ref> سوره حمد را به دو بخش تقسیم می‌کند و معتقد است از آغاز سوره تا «یوْمِ الدِّینِ» درباره حمد و تعظیم خداوند است و «إِیاک نَعْبُدُ وَ إِیاک نَسْتَعینُ» که وجه مشترک میان حق و عبد است و با درخواست [[عبادت]] و استعانت به پایان می‌رسد، مربوط به خداوند است و «اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقیمَ» تا آخر سوره درباره بنده است <ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۲۱۴ ـ ۲۱۶.</ref>.

==محتوای سوره==

امام‌خمینی نیز با تأکید بر این معنا دو احتمال دیگر برای «الرحمن» و «الرحیم» در اینجا ذکر می‌کند. به اعتقاد ایشان این دو صفت اگر صفت برای اسم باشند، در این صورت اگر مراد از اسم، اسم ذاتی و تجلی به مقام جمعی باشد، [[رحمانیت]] و [[رحیمیت]] از صفات ذاتی خواهند بود که در تجلی به مقام واحدیت برای اسم الله ثابت‌اند و اگر مراد از اسم، تجلی جمعی فعلی باشد که مقام مشیت است، رحمانیت و رحیمیت از صفات فعل‌اند و از تنزلات و مظاهر رحمانیت و رحیمیت ذاتی به شماره می‌روند <ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۲۴۵ ـ ۲۴۶.</ref> {{ببینید|متن=ببینید|بسم‌ الله الرحمن الرحیم}}. ایشان اسم رحمان را پس از اسم اعظم خداوند محیط‌ترینِ [[اسمای الهی]] می‌داند و چون تجلی به اسمای محیط، مقدم بر تجلی اسمای محاط‌اند، رحمان بر رحیم مقدم شده است و دامنه رحمان نسبت به رحیم گسترده‌تر است. پس رحمان عام و رحیم خاص است <ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۲۴۶ ـ ۲۴۷.</ref>.

===الحمد لله===

الْحَمْدُ لِلَّهِ: امام‌خمینی معتقد است حمد اظهار کمال محمود و بیان محامد اوست <ref>امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۴۲.</ref>. مقام حمد، مقام ارجاع و بازگشت همه محامد و ستایش‌ها به اسم الله و خداوند است <ref>امام‌خمینی، مصباح الهدایه، ۷۹.</ref>؛ از این‌رو حمد برای غیر خداوند واقع نمی‌شود و حتی تعریف‌کردن از انسان کامل نیز حمد خداوند است <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۷/۵۲۴.</ref> {{ببینید|متن=ببینید|تسبیح و تحمید}}.

===رب العالمین===

# تربیت بدون واسطه: تربیت روح کلی است و مربیِ روح کلی خداوند است و روح کلی مربی [[عالم ملکوت]] است و عالم ملکوت مربی [[عالم جبروت]] و عالم جبروت مربی [[عالم شهادت]] است؛ بدین ترتیب خداوند مربی همه هستی است <ref>ابن‌عربی، الفتوحات المکیه، ۱/۱۱۳.</ref>. امام‌خمینی برای ربّ چند احتمال بیان می‌کند:

# به معنای مربی و منعم و متمم؛ در این صورت از اسمای افعال است <ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۲۵۷.</ref>. ایشان در ارتباط میان ربّ و عالمین معتقد است اگر مراد از عالم ماسوی‌الله باشد که شامل همه مراتب وجود و منازل غیب و شهود می‌شود، رب از اسمای صفات است و اگر مقصود از عالم، عالم مُلک باشد که همراه با حصول تدریجی کمال است، در این صورت مراد از ربّ، اسم فعل است <ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۲۵۷.</ref>. ایشان در بیان مقدم‌شدن ربّ بر رحمان و رحیم بر این باور است که این تقدم و تأخرها، اشاره به کیفیت سلوک [[انسان]] از [[عالم دنیا]] تا فنای کلی است. سالک تا در آغاز سیر است، مشمول تربیت تدریجی رب‌ العالمین است؛ زیرا خود سالک از عالمین است و ظهور تدریجی بر او حاکم است؛ اما زمانی که با سلوک از این عالم جدا شد، مرتبه اسمای الهی که محیط بر این عالم است، در قلب او تجلی می‌کند و چون رحمان احاطه بیشتری نسبت به رحیم دارد، مقدم شده است؛ یعنی سالک نخست تحت تجلی اسم رحمان قرار می‌گیرد و سپس با نزدیک‌ترشدن به افق باطنی، اسم رحیم بر او تجلی می‌یابد و چون سیر سالک از [[کثرت]] به [[وحدت]] است، در پایان به اسم باطن محض که مالک است می‌رسد <ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۲۷۴ ـ ۲۷۵.</ref>.

===مالک یوم الدین===

مالِک یوْمِ الدِّینِ: مفسران در قرائت کلمه «مالک» و «ملِک» اختلاف دارند <ref>طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ۱/۹۷؛ طباطبایی، المیزان، ۱/۲۲.</ref>. [[امام‌خمینی]] مرجّحاتی را در ترجیح «مالک» بر «ملِک» بیان کرده است و قرائت مالک را بهتر از ملِک دانسته است. استدلال ایشان در اینکه «مالک» راجح، بلکه متعین است، آن است که سوره مبارکه حمد مثل دیگر سوره‌های قرآنی نیست، بلکه این سوره را مردم در نمازهای خود می‌خوانند و در هر عصری آن همه مسلمان شنیده و خوانده‌اند؛ از این‌رو قطعی، [[متواتر]] و ضروری است و با وجود اینکه بیشتر قاریان «ملِک» خوانده و بسیاری از علما «ملِک» را ترجیح داده‌اند، این امر ثابت، متواتر و قطعی نیست <ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۲۶۷ ـ ۲۶۸.</ref>. امام‌خمینی در بیان حقیقت [[مالکیت]] بر این اعتقاد است که مالکیت حق‌تعالی همانند مالکیت بندگان اعتباری نیست؛ بلکه مالکیت او به اضافه اشراقی و احاطه قیومی است. ‌مالکیت حق ذاتی است که هیچ‌گونه کثرت و مباینت در آن راه ندارد و در عین حال مالکیت‌اش بر همه عوالم به طور یکسان است <ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۲۶۹ ـ ۲۷۱.</ref>. ایشان در اختصاص مالکیت خداوند به یوم الدین چند وجه بیان می‌کند:

# [[روز قیامت]]، یوم ‌الدین و روز جمع است و هر آنچه در نشئه مُلکی و دنیایی، متفرق است، در عالم ملکوت جمع است. پس مالک یوم الدین، مالک ایام و نشئت دیگر نیز است.

# یوم الدین روز ظهور مالکیت و قاهریت حق‌تعالی است که روز جمع موجودات و رجوع آنها به باب الله و صعود موجودات به فناءالله است؛ از این‌رو مالکیت حق‌تعالی به یوم الدین اختصاص یافته است <ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۲۷۱ ـ ۲۷۲.</ref>. ایشان در بیان این مطلب افزوده است نور وجود حق در سیر تنزلی به سوی عالم شهادت به احتجاب و غیب می‌رود و هر تنزلی تعینی را به دنبال دارد و انسان از مشاهده جمال حق محجوب می‌شود؛ از این‌روی در سیر صعودی تمام موجودات از [[عالم طبیعت]]، به وطن اصلی خود رجوع می‌کنند و برای رهایی از حجاب‌های نوری و ظلمانی باید مالکیت و قهاریت حق جلوه کند. در این صورت رجوع آخر به اول و اتصال ظاهر به باطن جلوه می‌کند و مالک مطلق به موجب «لِمَنِ الْمُلْک الْیوْمَ لِلَّهِ الْواحِدِ الْقَهَّارِ» <ref>غافر، ۱۷.</ref> سوره بروز می‌کند <ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۲۷۱ ـ ۲۷۲.</ref>.

# [[انسان کامل]] در عالم طبیعت به حسب سلوک الی الله از حجاب‌ها خارج می‌شود و احکام قیامت و ساعت و یوم الدین برای او ظاهر و ثابت می‌شود و حق با مالکیت خود بر قلب انسان کامل ظهور می‌کند <ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۲۷۲.</ref>. بنابر نظر ایشان در سلوک عرفانی، چون سیر سالک از کثرت به طرف وحدت است که به مدد اسم مالک است، در تجلی به مالکیت، کثرات عالم غیب و شهادت مضمحل می‌شود و فنای کلی و حضور مطلق دست می‌دهد <ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۲۷۵.</ref> {{ببینید|متن=ببینید|تفسیر |معاد | قیامت}}.

===ایاک نعبد و ایاک نستعین===

إِیاک نَعْبُدُ وَ إِیاک نَسْتَعینُ: امام‌خمینی تقدم ضمیر «إِیاک نَعْبُدُ» را در این می‌داند که این ضمیر راجع به ذات است که همه کثرات در آن مضمحل است. پس سالک در این مقام به [[توحید ذاتی]] می‌رسد و از همه کثرات اسمائی و صفاتی منصرف می‌شود و این همان کمال توحید است <ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۲۷۷ ـ ۲۷۸.</ref>. بنابر نظر ایشان استعانت تنها در عبادت نیست، بلکه استعانت در مطلق امور است. ایشان در بیان دو حصر عبادت و استعانت قائل است که حصر عبادت، ‌حق‌خواهی، حق‌طلبی و ترک طلب غیر است و حصر استعانت حق‌بینی و ترک رؤیت غیر است که در مقامات عارفان و منازل سالکان پس از ترک طلب غیر است <ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۲۸۱.</ref>، بلکه حصر عبادت و استعانت از مقامات موحدان و سالکان نیست؛ زیرا رؤیت عبادت، عابد و معبود و مستعین و مستعان، منافی با توحید است. در توحید حقیقی این کثرات مستهلک و رؤیت این امور فانی است <ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۲۸۱.</ref>.  

امام‌خمینی درباره چگونگی التفات از غیبت به خطاب در «ایاک نعبد» و اینکه «نعبد» به صیغه متکلم مع‌الغیر است، سخن گفته است <ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۲۷۹.</ref>. اهل ظاهر درباره علت صیغه متکلم مع الغیر دو وجه ذکر کرده‌اند: یکی متوسل‌شدن عابد به یک حیله شرعی، تا عبادتش نزد حق مقبول باشد. وجه دوم اینکه [[نماز]] در آغاز با جماعت بوده و تشریع اولیه آن با جماعت بوده است؛ از این‌رو عبادت و استعانت با متکلم مع‌الغیر است. ایشان این سخن اهل ظاهر را نمی‌پذیرد و معتقد است که سالک قوای ملکی و ملکوتی خود را برای حضور در محضر حق آماده می‌کند و چون همه قوایش را یکجا در محضر الهی می‌یابد، با زبان متکلم مع‌الغیر سخن می‌گوید؛ پس تنها زبان نیست که نزد حق حاضر است، بلکه همه قوای انسانی در محضر حق‌اند <ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۲۷۹ ـ ۲۸۰.</ref> {{ببینید|متن=ببینید|عبادت}}.

===اهدنا الصراط المستقیم===

اِهْدِنا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیم: در تفسیر جمله «اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیم» مفسران در بیشتر موارد از «[[هدایت]]»، «صراط» و وصف «صراط» به «مستقیم» و چگونگی آن سخن گفته‌اند <ref>← طبری، جامع البیان فی تفسیر القرآن، ۱/۵۵ ـ ۶۰؛ طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ۱/۴۲؛ ملاصدرا، تفسیر القرآن الکریم، ۱/۹۸؛ طباطبایی، المیزان، ۱/۲۸.</ref>. امام‌خمینی با توجه به تقسیم صراط به صراط مستقیم وجودی و صراط مستقیم سلوکی، بر این باور است که همه موجودات در مرتبه تعینات خود، در سیر صعودی خارج از صراط مستقیم نیستند و این همان مفاد آیه «ما مِنْ دَابَّةٍ إِلَّا هُوَ آخِذٌ بِناصِیتِها إِنَّ رَبِّی عَلى‏ صِراطٍ مُسْتَقِیم‏» <ref>هود، ۵۶.</ref> است. ایشان با استناد به بعضی روایات <ref>آملی، جامع ‌الاسرار و منبع الانوار، ۸، ۹۵ و ۱۲۱.</ref> معتقد است هر یک از موجودات، صراطی خاص به خود و نور و هدایتی مخصوص به خود دارند <ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۲۸۸ ـ ۲۸۹.</ref>. ایشان رجوع هر یک از موجودات از عالم کثرت به [[غیب]] را عبارت از صراط مستقیم وجودی می‌داند <ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۲۹۳.</ref>؛ اما صراط مستقیم سلوکی، سیر و مراتب سلوک سالکان الی الله است <ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۲۸۹.</ref>؛ از این‌رو صراط مستقیم سلوکی‌، هدایت خاصه‌ای است که انبیا مردم را به آن دعوت کرده‌اند تا به انسانیت و نور مطلق برسند و از همه اقسام [[کفر]] و ظلمت خارج شوند <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۴/۱ ـ ۲.</ref> و این صراط همان صراطی است که در روایات به باریک‌ترین راه‌ها معرفی شده که از متن [[جهنم]] می‌گذرد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۹/۳۷۷.</ref>.

==منابع==

* آملی، سیدحیدر، جامع ‌الاسرار و منبع الانوار، تحقیق هانری کربن و عثمان یحیی، تهران، علمی و فرهنگی، چاپ اول، ۱۳۶۸ش.

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، امام‌خمینی، آداب الصلاة، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ ‌شانزدهم، ۱۳۸۸ش.

* امام‌خمینی، تفسیر سوره حمد، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ یازدهم، ۱۳۸۸ش.

* امام‌خمینی، جهاد اکبر، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ هجدهم، ۱۳۸۷ش.

* امام‌خمینی، سرّ الصلاة (معراج السالکین و صلاة العارفین)، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ سیزدهم، ۱۳۸۸ش.

* امام‌خمینی، شرح امام‌خمینی، چهل حدیث، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ چهارم، ۱۳۸۸ش.

* امام‌خمینی، شرح دعاء السحر، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ چهارم، ۱۳۸۶ش.

* امام‌خمینی، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش.

* امام‌خمینی، مصباح الهدایة الی الخلافة و الولایه، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ ششم، ۱۳۸۶ش.

* خمینی، سیدمصطفی، تفسیر القرآن الکریم، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ اول، ۱۴۱۸ق.

* صدوق، محمد‌بن‌علی، التوحید، تحقیق سیدهاشم حسینی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۳۹۸ق.

* صدوق، محمد‌بن‌علی، الخصال، تصحیح علی‌اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۳۶۲ش.

* صدوق، محمد‌بن‌علی، معانی الاخبار، تصحیح علی‌اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۴۰۳ق.

* معرفت، نکته‌های تفسیری در سوره حمد، مجله پژوهش‌های قرآنی، شماره ۱۳ ـ ۱۴، ۱۳۷۷ش.

* مکارم شیرازى، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الإسلامیه، چاپ پنجاه و یکم، ۱۳۸۶ش.

* نسفى، عبدالله‌بن‌احمد، مدارک التنزیل و حقایق التاویل، بیروت، دارالنفائس، چاپ اول، ۱۴۱۶ق.

باقر صاحبی، «[https://books.khomeini.ir/books/10004/615/ سوره حمد]»، دانشنامه امام خمینی، ج۴، ص۶۱۵.