ملی شدن صنعت نفت: تفاوت میان نسخه‌ها

'''ملی‌شدن صنعت نفت''' ملی‌شدن صنعت نفت و نقش نیروهای ملی و مذهبی در آن.

تاریخچه صنعت نفت ایران از توطئه‌های خارجی آکنده است.<ref>میلانی، شکل‌گیری انقلاب اسلامی از سلطنت پهلوی تا جمهوری اسلامی، ۱۸۰.</ref> پنج سال پس از تولد صنعت نفت در [[آمریکا]] ۱۸۵۹م/ ۱۲۳۱ش و پیش از کشف [[نفت]] در [[ایران]]، امتیاز کشف و استخراج آن در سال‌های ۱۲۳۶ش/ ۱۸۶۴م،<ref>موحد، خواب آشفته نفت، ۱۲۵.</ref> ۱۲۵۱ش/ ۱۸۷۲م<ref>ذوقی، مسایل سیاسی ـ اقتصادی نفت ایران، ۴۷–۴۴؛ شوادران، خاورمیانه، نفت و قدرت‌های بزرگ، ۱۲؛ نصری، نفت و امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران، ۷۹.</ref> و ۱۲۶۳ش/ ۱۸۸۴م به [[بیگانگان]] داده شد که هیچ‌یک به انجام نرسید.<ref>ذوقی، مسایل سیاسی ـ اقتصادی نفت ایران، ۴۳؛ ماسلی، نفت، سیاست و کودتا در خاورمیانه، ۵۵.</ref> در مورد اخیر در سال ۱۲۶۳ البرت هوتز بازرگان هلندی امتیازنامه‌ای را از [[ناصرالدین‌شاه قاجار]] دریافت کرد که به نخستین امتیازنامه اکتشاف نفت «ایران» معروف شد؛ ولی فعالیت‌های وی برای اکتشاف نفت در دالکی [[بوشهر]] به نتیجه نرسید.<ref>موحد، نفت ما، ۳۳.</ref> در سال ۱۹۰۱م/ ۱۲۸۰ش در سلطنت [[مظفرالدین‌شاه]]، ویلیام نکس دارسی انگلیسی، امتیاز شصت‌ساله نفت را که شامل استخراج، بهره‌برداری و لوله‌کشی نفت و قیر در سراسر ایران (به جز آذربایجان، گیلان و مازندران، گرگان و خراسان) می‌شد، از دولت ایران گرفت. دارسی متعهد شد در دو سال، شرکت یا شرکت‌هایی را برای بهره‌برداری تأسیس کند و از محصولات شانزده درصد با عنوان حق امتیاز و بیست هزار لیره سهم ایران را به دولت بپردازد و در تمام مدت صاحب امتیاز از پرداخت مالیات و حقوق گمرگی معاف باشد<ref>انتشارات وزارات نفت، ۲۹ اسفند، سالروز ملی شدن صنعت نفت، ۱۰–۱۱.</ref> در روز ۵ خرداد ۱۲۸۷ش/ ۲۶ ماه مه سال ۱۹۰۸ نفت در [[مسجد سلیمان]] فوران کرد<ref>انتشارات وزارات نفت، ۲۹ اسفند، سالروز ملی شدن صنعت نفت، ۱۱.</ref> و یک سال بعد در جنوب، شرکت نفت ایران و انگلیس تأسیس شد.<ref>ماسلی، نفت، سیاست و کودتا در خاورمیانه، ۷۳؛ کاتوزیان، مصدق و نبرد قدرت، ۱۳۵.</ref>{{ببینید|نفت}}

در زمان [[محمدرضا پهلوی]]، در دوره چهاردهم [[مجلس شورای ملی]] (اسفند ۱۳۲۲ تا اسفند ۱۳۲۴)، برخی از نمایندگان ازجمله غلامحسین رحیمیان خواستار ملی‌شدن صنعت نفت و الغای قراردادهای منعقدشده با خارجیان در زمان رضاشاه شدند.<ref>رهدار، روحانیت و نهضت ملی‌شدن نفت ایران، ۴۸–۴۹.</ref> پس از درخواست کافتارادزه نماینده شوروی برای دادن امتیاز نفت شمال به این کشور، به موجب طرح پیشنهادی [[محمد مصدق]] به نمایندگان مجلس، دولت‌ها از مذاکره دربارهٔ اعطای امتیاز نفت به خارجیان منع شدند.<ref>تکمیل همایون، به یاد ۲۹ اسفند روز تاریخی و شکوهمند ملی شدن نفت، ۵.</ref> در مجلس پانزدهم عباس اسکندری در ۵ بهمن ۱۳۲۷ لغو قرارداد ۱۳۱۲ ایران و انگلیس و ملی‌شدن صنعت نفت را مطرح کرد؛ ولی سیدحسن تقی‌زاده از این قرارداد دفاع کرد و در پی آن [[دانشجویان]] در تظاهراتی خواهان ملی‌شدن صنعت نفت شدند.<ref>طاهر احمدی، اسنادی از جنبش دانشجویی و نهضت ملی ایران، ۵۴.</ref> در سال ۱۳۲۸ با قرارداد الحاقی میان نویل گَس نماینده انگلیس و عباسعلی گلشاییان وزیر دارایی ایران، معروف به «قرارداد گس ـ گلشاییان»، حق امتیاز ایران در برابر فروش هر تن نفت به جای چهار شلینگ به شش شلینگ افزایش یافت؛<ref>فوران، مقاومت شکننده، ۴۲۶؛ اقبال، نقش انگلیس در کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲، ۳۶؛ مرکز بررسی اسناد، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، روحانی مبارز آیت‌الله سیدابوالقاسم کاشانی به روایت اسناد، ۱/۶۲.</ref> اما از آنجاکه تمام منافع ایران را تأمین نمی‌کرد،<ref>حسینیان، بازخوانی نهضت، ۱۱۴.</ref> با راهنمایی محمد مصدق از بیرون مجلس، مورد مخالفت شدید مجلس پانزدهم قرار گرفت و به تصویب نرسید.<ref>ذبیح، ایران در دوران دکتر مصدق، ۴۷.</ref> اعتراض به دخالت دولت در انتخابات مجلس شانزدهم منجر به تشکیل جبهه ملی برآمده از چند گروه سیاسی و مذهبی به رهبری مصدق شد و این تشکل در اول آبان ۱۳۲۸ اعلان موجودیت کرد<ref>مرکز بررسی اسناد، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، روحانی مبارز آیت‌الله سیدابوالقاسم کاشانی به روایت اسناد، ۱/۸۰؛ کاتوزیان، مصدق و نبرد قدرت، ۱۴۷–۱۵۱، ۱۷۱–۱۷۷.</ref>{{ببینید|جبهه ملی ایران}}

[[جبهه ملی ایران|جبهه ملی]] با همیاری [[روحانیان]]، احقاق حقوق مردم ایران در حوزه نفت را در دستور کار قرار داد، ولی خواسته‌ها فراتر از نفت بود.<ref>ادامه مقاله.</ref>

مجلس شانزدهم به‌صراحت خواهان تجدید نظر در قرارداد نفتی با انگلیس شد. مصدق نماینده این دوره در نطق‌های خود ملی‌شدن نفت را مطرح کرد<ref>خامه‌ای، اقتصاد بدون نفت ابتکار بزرگ دکتر مصدق، ۸۸–۹۱؛ بیل و راجز لویس، مصدق، نفت، ناسیونالیسم ایرانی، ۱۰۵.</ref> و با تشکیل و رهبری گروه پارلمانی نفت یا کمیسیون نفت که متشکل از ۱۸ تن از نمایندگان مجلس بود، به بسیج نیروهای سیاسی کشور برای ملی‌کردن صنعت نفت پرداخت<ref>ذبیح، ایران در دوران دکتر مصدق، ۵۰.</ref> مردم، عالمان دینی و نخبگان ملی نیز که [[عقب‌ماندگی|عقب‌افتادگی]] ایران و اشغال ایران را از توطئه‌های انگلیس می‌دانستند<ref>حسینیان، بازخوانی نهضت، ۱۱.</ref> با اشاره عالم برجسته و مبارز، [[سیدابوالقاسم کاشانی]] با برگزاری تجمعات و [[تظاهرات]] خواستار ملی‌شدن نفت شدند.<ref>مرکز بررسی اسناد، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، روحانی مبارز آیت‌الله سیدابوالقاسم کاشانی به روایت اسناد، ۱/۲۶۵؛ سحابی، نیم قرن خاطره و تجربه، ۱/۷۵.</ref> مطالبه ملی‌شدن نفت در میان مردم ایران فراگیر شد. کاشانی که پس از حادثه تیراندازی به [[محمدرضا پهلوی]] در بهمن ۱۳۲۷ به [[لبنان]] تبعید شده بود، از سوی مردم به صورت غیابی به نمایندگی مجلس شانزدهم برگزیده شد.<ref>مرکز بررسی اسناد، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، روحانی مبارز آیت‌الله سیدابوالقاسم کاشانی به روایت اسناد، ۱/۱۸–۱۹.</ref> و در بیستم خرداد ۱۳۲۹ به ایران بازگشت. او در نخستین نطق خود در جمع هزاران نفر از مردم تهران که بنا به دعوت وی در [[مسجد شاه]] (امام‌خمینی) گرد آمده بودند، نفت را متعلق به ملت ایران دانست و قرارداد نفتی با بریتانیا را از سر زور و بی‌ارزش خواند.<ref>مرکز بررسی اسناد، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، روحانی مبارز آیت‌الله سیدابوالقاسم کاشانی به روایت اسناد، ۱/۱۹؛ مدنی، تاریخ سیاسی معاصر ایران، ۱/۳۴۸.</ref> وی سکوت در برابر این فاجعه را جایز ندانست و از مردم خواست نگذارند انگلیس نفت ایران را ببرد<ref>مرکز بررسی اسناد، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، روحانی مبارز آیت‌الله سیدابوالقاسم کاشانی به روایت اسناد، ۱/۲۶۷.</ref>{{ببینید|سیدابوالقاسم کاشانی}}

از سوی دیگر، بسیاری از علمای حوزه ازجمله [[سیدمحمدتقی خوانساری]]، [[سیدصدرالدین صدر]]،<ref>بازرگان، خاطرات، ۱/۲۷۷.</ref> [[سیدمحمد حجت]]، [[محمد فیض قمی]]،<ref>رهدار، روحانیت و نهضت ملی‌شدن نفت ایران، ۶۱.</ref> [[بهاءالدین محلاتی]]، [[عباسعلی شاهرودی]]، [[سیدحسن چهارسوقی]]، [[باقر رسولی]]، [[سیدمحمود روحانی قمی]]، [[محمدرضا کلباسی]]، [[مهدی نجفی]]، [[میرزاحسین فقیه سبزواری]]، [[سیدحسین خادمی]]، [[مرتضی مدرسی اردکانی]] و [[سیدمصطفی سیدالعراقین]] از نهضت ملی نفت حمایت کردند؛<ref>حسینیان، بیست سال، ۱۰۰–۱۰۴.</ref> همچنین علمای [[همدان]]<ref>خبرنامه، همایش نفت، سلطه، کودتا، ۲۸ مرداد، ۷.</ref> و هیئت علمیه تهران<ref>مرکز اسناد ریاست جمهوری، اسنادی از انجمن‌ها و مجامع مذهبی در دوره پهلوی، ۴۰۹–۴۱۰.</ref> حمایت خود از ملی‌شدن صنعت نفت را اعلام کردند. [[سیدحسین بروجردی]]؛ مرجع تقلید وقت نیز با فرونشاندن جوسازی‌ها در قم علیه دولت مصدق و اجازه‌ندادن به دربار پهلوی برای سوء استفاده از آن، به نهضت ملی نفت خدمت کرد.<ref>واعظ‌زاده خراسانی، مصاحبه، چاپ‌شده در چ‍ش‍م و چ‍راغ م‍رج‍عیت، ۲۳۷–۲۳۸.</ref> [[حزب توده]] نیز در آغاز هوادار [[جبهه ملی]] بود؛ اما در نهایت مصدق را ابزار دست [[آمریکا]] شمرد و از حمایت وی دست کشید.<ref>فوران، مقاومت شکننده، ۴۲۷–۴۲۸.</ref>

محمدرضا پهلوی در ۵/۴/۱۳۲۹ علی رزم‌آرا از حامیان منافع انگلستان را به نخست‌وزیری گمارد. وی تهدید کرد در صورت پافشاری بر ملی‌شدن نفت، [[مسجد]] را بر سر کاشانی و [[مجلس]] را بر سر اقلیت خراب خواهد کرد.<ref>همبلی، خودکامگی پهلوی: محمدرضاشاه (۱۳۲۰–۱۳۵۷)، ۷۸؛ رهدار، روحانیت و نهضت ملی‌شدن نفت ایران، ۵۱–۵۲.</ref> او در صدد بود که مجلس را منحل و حکومت‌نظامی برقرار کند.<ref>موحد، خواب آشفته نفت، ۱/۱۱۲؛ ازغندی، روابط خارجی ایران (دولت دست‌نشانده) ۱۳۵۷–۱۳۲۰، ۱۷۰.</ref> رزم‌آرا معتقد بود ایران نمی‌تواند صنعت نفت را اداره کند<ref>نجاتی، جنبش ملّی شدن صنعت نفت ایران و کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۲۲، ۱۲۷–۱۲۸.</ref> و سعی کرد قرارداد الحاقی «گس ـ گلشاییان» را به تصویب مجلس جدید برساند.<ref>رهدار، روحانیت و نهضت ملی‌شدن نفت ایران، ۵۲.</ref> گفتگو دربارهٔ قرارداد پنهانی نفتی و تقسیم مساوی درآمد آن میان ایران و انگلیس نیز در میان بود.<ref>فاتح، پنجاه سال نفت ایران، ۴۰۷.</ref> جبهه ملی احتمال می‌داد تهدیدهای رزم‌آرا علیه مجلس و [[روحانیان]]، جان همه آنان را به خطر اندازد.<ref>تبریزنیا، علل ناپایداری احزاب سیاسی در ایران، ۲۲۶.</ref> رزم‌آرا در ۱۶ اسفند ۱۳۲۹<ref>کاتوزیان، مصدق و نبرد قدرت، ۱۶۷.</ref> با گلوله خلیل طهماسبی از اعضای [[فداییان اسلام]] و با فریاد «مرده باد شرکت نفت» کشته شد<ref>کارگر جهرمی، تحلیل روابط کاشانی و نواب صفوی در پیروزی و شکست نهضت ملی ایران، ۷۴؛ ترکمان، اسرار قتل رزم‌آرا، ۱۷۰–۱۷۱.</ref> و [[حسین علاء]] به جای وی به نخست‌وزیری برگزیده شد و در ۱۷ اسفند کمیسیون خاص نفت، ملی‌شدن صنعت نفت را تصویب کرد<ref>فخیمی، سی سال نفت ایران از ملی شدن تا انقلاب اسلامی، ۴۲؛ کارگر جهرمی، تحلیل روابط کاشانی و نواب صفوی در پیروزی و شکست نهضت ملی ایران، ۷۶.</ref>

برابر مصوبه ۲۴ و ۲۹ اسفند ۱۳۲۹ [[مجلس شورای ملی]] و [[مجلس سنا]]، صنعت نفت ایران در تمام مناطق کشور ملی شد و عملیات اکتشاف و استخراج و بهره‌برداری در دست دولت ایران قرار گرفت و هیئتی از نمایندگان مجلس سنا و نمایندگان مجلس شورای ملی و وزیر دارایی تشکیل شد تا با نظارت این هیئت، اختیار از شرکت سابق نفت ایران و انگلیس گرفته و به دعاوی شرکت رسیدگی و تلاش شود به‌تدریج متخصصان ایرانی جایگزین مهندسان خارجی شوند<ref>اداره کل انتشارات و تبلیغات، اسناد نفت، ۵۲–۶۸.</ref> روز ۱۹ خرداد ۱۳۳۰ اعضای هیئت مدیره شرکت ملی نفت ایران و سه تن از اعضای هیئت مختلط نفت در میان استقبال پرشور و بی‌سابقه ده‌ها هزار تن از مردم خوزستان وارد آبادان شدند و شرکت نفت انگلیس را برکنار کردند. پرچم ایران بر فراز اداره مرکزی شرکت سابق در [[خرمشهر]] و تابلوی هیئت‌مدیره موقت به جای ریاست شرکت نفت انگلیس نصب شد.<ref>بازرگان، خاطرات، ۱/۲۷۹–۲۸۴.</ref> دولت انگلیس برای زنده‌کردن امتیازهای گذشته خود به دادگاه لاهه شکایت کرد که مصدق به نمایندگی از ایران در دادگاه شرکت و از حقوق مردم ایران دفاع و پیروز شد؛<ref>بازرگان، خاطرات، ۱/۲۹۲.</ref> پس از آن انگلستان موظف شد برابر قوانین بین‌المللی به ایران غرامت بپردازد،<ref>کاشانی، مداخله انگلستان و آمریکا برای نابودی نهضت ملی نفت ایران، ۱۳۶.</ref> اما انگلیسی‌ها پس از محکومیت، به تهدید اقتصادی و [[محاصره اقتصادی|تحریم]] و نیز تهدید نظامی روی آوردند؛ ولی در نهایت دولت ایران موفق شد به‌تدریج آنان را از ایران بیرون و کنسولگری انگلیس را در نه شهر ایران ازجمله [[مشهد]] و [[اهواز]] و [[رشت]] تعطیل کند.<ref>بختیاری، مصدق و اخراج انگلیسی‌ها از ایران، ۹۶–۹۸.</ref>

نهضت ملی نفت دستاوردهای پرارزشی برای مردم ایران به ارمغان آورد.<ref>آقاحسینی، تحلیل گفتمانی وعلل و عوامل شکست جنبش ملی شدن صنعت نفت ایران (۱۳۲۰–۱۳۳۲)، ۱.</ref> کوتاه‌کردن دست انگلستان از منابع حیاتی ایران، نقطه عطفی در تاریخ جنبش‌های رهایی‌بخش منطقه خاورمیانه به‌شمار می‌رود.<ref>گل‌آوری، دستاوردهای نهضت ملی شدن صنعت نفت ایران، ۱۷.</ref> این امر کمر انگلستان را شکست و آن کشور را تبدیل به قدرت درجه دوم و سوم کرد.<ref>بازرگان، خاطرات، ۱/۲۹۳.</ref> رونق صادرات و واردات و بازگشایی کارخانه‌های تعطیل‌شده و به تکاپودرآوردن دوباره بازار<ref>گل‌آوری، دستاوردهای نهضت ملی شدن صنعت نفت ایران، ۱۷.</ref> و ملی‌شدن نفت، درآمد ایران را از شانزده تا بیست درصد به رقمی بیش از پنجاه درصد افزایش داد.<ref>بازرگان، خاطرات، ۱/۲۹۳.</ref> آشنایی مردم ایران با فرهنگ سیاسی و [[مقاومت]] و ایستادگی در برابر مشکلات و زیادشدن روحیه خودباوری، فراگیری تخصص در میان کارگران ایرانی صنعت نفت در جهت اداره صنایع نفتی و رشد نیروهای فنی در جامعه<ref>گل‌آوری، دستاوردهای نهضت ملی شدن صنعت نفت ایران، ۱۷؛ مینا، نهضت ملی نفت موتور محرکه قرارداد کنسرسیوم و تجدید نظر در آن، ۳۷.</ref> و راه‌اندازی پالایشگاه آبادان به دست نیروهای بومی<ref>بازرگان، خاطرات، ۱/۲۸۹–۲۹۰.</ref> شکست انحصار انگلیسی‌ها در ایران و به تبع آن در نقاط مختلف خاورمیانه،<ref>گل‌آوری، دستاوردهای نهضت ملی شدن صنعت نفت ایران، ۱۷.</ref> هویت‌سازی ملی و روحیه خودباوری و خودیاری<ref>بازرگان، خاطرات، ۲۹۳؛ آقاحسینی، تحلیل گفتمانی وعلل و عوامل شکست جنبش ملی شدن صنعت نفت ایران (۱۳۲۰–۱۳۳۲)، ۳–۶.</ref> گسترش نشریات و فعالیت‌های مطبوعاتی<ref>گل‌آوری، دستاوردهای نهضت ملی شدن صنعت نفت ایران، ۱۷.</ref> از آثار این نهضت بود.

این نهضت بر دیگر کشورهای تحت سیطره [[استعمار غرب]] به‌ویژه بریتانیا نیز مؤثر بود و از همان آغاز ملی‌کردن صنعت نفت، مقام‌های بریتانیا در مذاکره با امریکایی‌ها نگرانی خود را از تأثیر اقدامات ایران در مورد [[کانال سوئز]] ابراز می‌کردند. مصری‌ها به پیروی از ایرانیان الغای عهدنامه ۱۹۳۶م/ ۱۳۱۵ش و خروج نیروهای بریتانیا از خاک [[مصر]] را مطرح کردند و پس از سقوط دولت نحاس پاشا، [[جمال عبدالناصر]] کانال سوئز را ملی اعلام کرد.<ref>هرمیداس باوند، روزهای افتخار و خذلان، نگرشی گذرا بر علل نافرجامی نهضت ملی کردن صنعت نفت و تبعات آن، ۷۳.</ref> مجمع عمومی [[سازمان ملل متحد|سازمان ملل]] نیز به موجب قطعنامه‌ای حق استفاده و بهره‌برداری از منابع را جزئی از حاکمیت ملت‌ها دانست و به رسمیت شناخت.<ref>هرمیداس باوند، روزهای افتخار و خذلان، نگرشی گذرا بر علل نافرجامی نهضت ملی کردن صنعت نفت و تبعات آن، ۷۳.</ref>

افزون بر کودتای آمریکایی، عوامل متعدد دیگری نیز در شکست نهضت ملی نفت مؤثر بود؛<ref>فوران، مقاومت شکننده، ۴۳۸–۴۴۲.</ref> چنان‌که اختلاف رهبران جنبش از عوامل اصلی ضعیف‌شدن نهضت ملی بود؛<ref>حوزه، روحانیت و روشنفکران در نهضت ملی نفت، ۱۲۷؛ واعظ‌زاده خراسانی، مصاحبه، چاپ‌شده در چ‍ش‍م و چ‍راغ م‍رج‍عیت، ۲۳۸.</ref> همچنین بی‌اعتنایی مصدق به [[روحانیت]] و تکیه بر [[حزب و تشکل|احزاب سیاسی]] ازجمله عوامل ناکامی این نهضت شمرده شده است. مصدق نتوانست حمایت روحانیت را که نقش مهمی در فرایند ملی‌شدن نفت و ادامه نهضت خصوصاً بسیج نیروهای مردمی در ۳۰ تیر و سقوط نخست‌وزیری احمد قوام بر عهده داشتند، تدوام بخشد و حتی با خواسته‌های منطقی آنان مانند ممنوعیت خرید و فروش مسکرات مخالفت کرد؛<ref>هاشمی رفسنجانی، دوران مبارزه، ۱/۱۱۲.</ref> زیرا اقدام وی در تقویت بازوی غیر مذهبی دولت موجب شد که فداییان اسلام که از همپیمانان او بودند، با او رودررو شوند.<ref>کاتم، ناسیونالیسم در ایران، ۱۸۴؛ امینی، داوود، جمعیت فداییان اسلام و نقش آن در تحولات سیاسی ـ اجتماعی ایران، ۱۰۲؛ نوذری، تاریخ احزاب سیاسی در ایران، ۱۳۳–۱۳۴؛ خسروشاهی، فداییان اسلام، ۱۱۴.</ref> این گروه که از مصدق قول گرفته بودند پس از پیروزی، احکام اسلام در ایران اجرا شود، از وی خواستند به وعده خویش عمل کند و جلوی [[مفاسد اجتماعی]] را بگیرد که با مخالفت وی روبه‌رو شدند و در نتیجه راه خود را از او جدا کردند و در مخالفت با دولت به زندان افتادند.<ref>حوزه، روحانیت و روشنفکران در نهضت ملی نفت، ۱۳۲–۱۳۳، امینی، داوود، جمعیت فداییان اسلام و نقش آن در تحولات سیاسی ـ اجتماعی ایران، ۱۰۲.</ref>

در تحلیل برخی آگاهان، مصدق و کاشانی به مسئله [[نفت]] اکتفا کردند و از اندیشه دربارهٔ کل نظام سیاسی و سرچشمه مفاسد اجتماعی غافل بودند و حال آنکه می‌بایست همانند [[انقلاب اسلامی ایران|نهضت امام‌خمینی]] سرچشمه مفاسد را که [[رژیم پهلوی]] بود هدف می‌گرفتند<ref>فضل‌الله، مصاحبه، آیینه‌داران حقیقت، ۳۵۲–۳۵۳.</ref> عواملی نیز باعث دشوارشدن وضعیت شد، ازجمله سلب اختیارات قانون‌گذاری از مجلس از سوی مصدق، سهل‌انگاری دربارهٔ مجازات مأموران حمله‌کننده به مردم در جریان نهضت و واقعه ۳۰ تیر<ref>زهیری، عصر پهلوی به روایت اسناد، ۱۸۱–۱۸۳؛ منصوری، ۲۵ سال حاکمیت آمریکا بر ایران، ۳۴–۳۵.</ref> انتصاب افراد مشکوک به مقامات مهم نظامی و بی‌توجهی به اندرزهای دلسوزانه کاشانی و دیگران،<ref>حسینیان، بیست سال، ۱۹۲–۱۹۳.</ref> به‌ویژه بی‌توجهی به اخطار کاشانی دربارهٔ احتمال کودتا<ref>مدنی، تاریخ سیاسی معاصر ایران، ۱/۵۰۷.</ref> و نداشتن افراد تربیت‌شده برای مبارزه<ref>حوزه، روحانیت و روشنفکران در نهضت ملی نفت، ۱۴۲؛ ابرقویی، علل ناتوانی دولت ملی، ریشه‌یابی ناکامی‌ها در حل مسئله نفت، ۳۴۷.</ref> انگلستان نیز نفت ایران را [[تحریم]] کرد و با این تحریم شرایط اقتصادی اجتماعی ایران بدتر و راه برای مداخله گسترده [[بیگانگان]] هموار شد.<ref>فوران، مقاومت شکننده، ۴۲۹، ۴۳۱ و ۴۳۴؛ امینی، علی، ۶۹؛ کاتوزیان، مصدق و نبرد قدرت، ۲۷۲.</ref>

[[امام‌خمینی]] به تاریخ اسلام، ایران و نهضت‌های آزادی‌بخش و پیروزی‌ها و شکست‌ها توجه ویژه داشت و از تجربه‌های تاریخی در پیشبرد نهضت اسلامی بهره می‌گرفت. ایشان ملی‌شدن صنعت نفت و کوتاه‌کردن دست استعماری انگلیس را خدمت به کشور ایران می‌دانست. ایشان که معتقد بود مصدق می‌خواست به کشور خدمت کند اما اشتباه نیز داشت، یکی از اشتباه‌های وی را همانند قوام‌السلطنه شمرده که وقتی قدرت داشت، [[محمدرضا پهلوی]] را از میان برنداشت، با اینکه به راحتی می‌توانست او را کنار بگذارد.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۴/۳۷۱.</ref>{{ببینید|محمد مصدق}}

ایشان علت اصلی شکست نهضت ملی نفت را غیر اسلامی‌بودن و محصورکردن آن در دایره [[ملی‌گرایی]] و اهداف سیاسی و منافع مادی می‌دید<ref>امام خمینی، صحیفه، ۵/۲۶۷ و ۱۳/۳۹.</ref> و بر این باور بود که ملی‌گرایان از همان آغاز از نظر فکری با [[اسلام]] و [[روحانیت]] مخالف بودند و در عمل نیز مخالفت کردند<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۴/۴۵۶.</ref> و همه علما و بزرگانی که در [[نهضت مشروطه|دوره مشروطیت]] در صدد خدمت به اسلام بودند، از [[میرزامحمدحسن شیرازی]] تا [[سیدابوالقاسم کاشانی]] را، خطاکار می‌خواندند.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۴/۴۶۴–۴۶۵.</ref> از نگاه امام‌خمینی [[جدایی دین از سیاست]] و جدایی رهبری سیاسی از رهبری مذهبی از عوامل شکست نهضت بود.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۵/۲۶۸–۲۷۶.</ref> ایشان در مجموع به تفکر و شعار ملی‌گراییِ [[جبهه ملی ایران|جبهه ملی]] بدبین بود و اعضای این جبهه را برای مملکت افرادی زیانبار و نگاه آنان را مخالف اسلام و روحانیت می‌دانست.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۴/۴۵۶–۴۵۷ و ۴۴۹.</ref>{{ببینید|ملی‌گرایی|جبهه ملی ایران}}